Oft JAAR
aVlater
'Onze perestrojka kwam te vroeg'
Jiri Hajek, minister tijdens de Praagse Lente, hunkert naar eerherstel
ZATERDAG 14 MEI 1988
PAGINA 21
Jiri Hajek was minister van buitenlandse zaken tijdens de
roemruchte Praagse Lente van 1968. Thans, op 74-jarige
leeftijd, is er nog niets van zijn idealen van toen verdwenen.
"We vonden geen gehoor. Niet bij Gromyko en vooral niet bij
mensen als DDR-leider Walter Ulbricht en Todor Zjivkov van
Bulgarije. Zij vonden dat de contra-revolutie bij ons was
uitgebroken. Als je Gorbatsjov nu, 20 jaar later, hoort
zeggen dat het socialisme niet zonder democratie kan en
dat de verworvenheden van 70 jaar revolutie op het spel
staan wanneer perestrojka en glasnost worden
teruggedraaid, klinkt dat dan veel anders dan wat Dubcek
tijdens de Praagse Lente propageerde?". Deel 2 in een
vierdelige artikelenserie over een jaar waarin alles op z'n
kop kwam te staan.
"Ik heb altijd in dit huisje gewoond,
ook toen ik minister was in '68. Stel
je voor dat ik naar zo'n staatsvilla
was verhuisd. Wie weet waar ik was
terechtgekomen na m'n ontslag".
door Hans Geleynse
De grauwe betonkleur van de eenge
zinswoning van Jiri Hajek heeft het moe
ten afleggen tegen de warme lentezon.
Dit gedeelte van de Praagse wijk Strasni-
ce, veel laagbouw, kleine tuintjes voor en
achter, heeft maar een beetje zon nodig
om op te fleuren. Hajek, voormalig mi
nister van onderwijs en daarna in die
roemruchte lente van 1968 vijf maanden
minister van buitenlandse zaken, geniet
ervan als we bij het tuinhek afscheid ne-
Er zijn oud-communisten die, uitge
spuugd door hun voormalige kamera
den. het slechter hebben getroffen dan
deze breekbaar ogende man van 74. Daar
slaat het grapje van Hajek dan ook op.
Hajek is een voormalig communist die,
zoals hij zelf zegt, zijn 'naïviteit is kwijt
geraakt', maar nooit zijn geloof in het 'so
cialisme met een menselijk gezicht' heeft
verloren en die, hoewel hij dat niet letter
lijk uitspreekt in deze van perestrojka
zwangere tijden, hunkert naar eerher
stel. Want de hervormingen die Gor
batsjov vanuit het Kremlin preekt lijken
in heel veel opzichten op die van de
Praagse Lente, toen Hajek in het kielzog
van partijleider Alexander Dubcek we
reldgeschiedenis schreef.
Monoloog
"Ik ben een oude man, vergeef me als
ik te lang doorpraat", zegt hij herhaalde
lijk tijdens onze bijna drie uur durende
ontmoeting. Een gesprek wordt het na
melijk pas aan het eind daarvan, als we
afscheid nemen. Daarvóór was het een
monoloog die slechts af en toe onderbro
ken kon worden met een vraag. Een ge
geven dat niet alleen wordt veroorzaakt
door Hajeks slechte gehoor, maar vooral
doordat hij geheel opgaat in het putten
uit zijn herinneringen.
Meteen bij binnenkomst al. "Kent u
oud-minister Van der Stoel? Ik al sinds
1946, toen ik hem samen met die andere
bekende socialist Koos Vorrink op een
bijeenkomst van de Socialistische
Jeugdbeweging ontmoette".
En meteen een reuzesprong in de ge
schiedenis: "Ik had hem ook in 1977
graag gezien, hier in Praag. Maar dat
werd verhinderd".
"Het fatale contact", noemt Hajek nu
het gesprek dat minister Van der Stoel
toen in zijn Praagse hotelkamer had met
Charta-oprichter prof. Jan Patocka. De
bejaarde activist werd nadien verhoord
door de politie en kort daarna stierf hij
aan een hartverlamming.
Ook Hajek behoort tot de geestelijke
vaders van de Tsjechische mensenrech-
tengroepering (die overigens zijn bloei
tijd achter de rug heeft) en heeft zijn ei
gen onprettige ervaringen met politie en
autoriteiten. En niet alleen hij. Zoon Jan
mocht ook delen in de zegeningen van de
dissidentennaam Hajek. Zijn studie ar
chitectuur werd hem, ondanks voortref
felijke resultaten, onmogelijk gemaakt.
Na lang aandringen van prominenten als
de sociaal-democraten Brandt en Kreis-
ky kreeg hij in 1986 een uitreisvisum. Jan
studeert nu in Denemarken. Het Tsjechi
sche staatsburgerschap is hem ontno
men en vlak voor dit interview kreeg Ha
jeks vrouw toestemming naar Denemar
ken te reizen om haar zoon te ontmoeten.
Geen blik waardig
De oud-minister heeft er geen enkele
moeite mee dat zijn vroegere kompanen,
die nu vanuit het centrum van de macht
druk doende zijn het volk wijs te maken
dat de hervormingen van Dubcek een
rechtse afwijking waren en die van Gor
batsjov de juiste lijn, hem geen blik meer
waardig keuren. Hij heeft evenmin be
hoefte aan contact met hen.
Alleen de discriminerende behande
ling van zijn zoon als hij erover praat
schiet het vuur uit zijn pientere ogen
zelfs door de jampotglazen van zijn bril
verleidde hem tot een woedende brief
aan wat de volksmond het 'Tatra-volk'
noemt, genoemd naar de kamerbrede li
mousines van nationale makelij waarin
de heren zich laten rondrijden. Een ant
woord op die brief kwam vanzelfspre
kend niet.
Hajek mag een 'oude man' zijn, in ze
kere zin is hij minister gebleven. Jé
proeft het uit zijn formuleringen, maar
vooral uit zijn weliswaar niet met zo veel
woorden uitgesproken, maar duidelijk
aanwezige verlangen naar eerherstel.
nogmaals de oren werd gewassen. Op
7 mei kwamen de andere WP-leiders
naar Moskou om over de resultaten van
het gesprek met Dubcek te worden geïn
formeerd.
Hajek zelf ziet die maand in Moskou de
meeste van Dubceks gesprekspartners,
onder wie Gromyko. De toonzetting van
de kritiek is ongewijzigd: contra-revolu
tie. Tegenargumenten helpen niet. In
Warschau komt op 15 juli opnieuw de
WP-top bijeen. Ook Dubcek is uitgeno
digd, maar de Tsjechen weigeren.
Hajek: "We wilden geen tribunaal.
Toen volgde er een brief waarop we een
uitgebalanceerd antwoord hebben gege
ven en hebben gezegd dat we wel wilden
praten met elk van de landen afzonder
lijk". Dat resulteert in de uitzonderlijke
bijeenkomst met de Sovjet-leiding, wel
op Russisch gebied, maar niet in Moskou
zoals Brezjnev had gewild.
"Het ging er daar zeer hard aan toe,
drie dagen lang", vertelt Hajek. "Ver
schillende keren moest de zitting wor
den geschorst omdat een regelrechte
scheuring dreigde. Wat er precies werd
gezegd weet ik niet, want ik was er niet
bij en werd er ook verder buiten gelaten.
Maar twee dagen later was ik er wel, als
adviseur van Dubcek, in Bratislava, voor
een nieuwe bijeenkomst met de WP-top.
Het enige doel van die bijeenkomst was
een gemeenschappelijke verklaring. Van
onze kant zijn er tal van wijzigingsvoor
stellen ingediend en ten slotte kwam er
een in zeer algemene termen gesteld stuk
uit, waarin de naam Tsjechoslowakije
niet eens voorkwam".
Tevreden
De Tsjechische delegatie is tevreden.
Men heeft, zegt Hajek, de eensgezinde in
druk dat de bondgenoten zijn gekal
meerd, dat de Tsjechische partij tijd en
ruimte krijgt om het 'proces van vernieu
wing' voort te zetten. Hajek krijgt van
premier Cernik op 17 augustus het ad
vies een Joegoslavische uitnodiging aan
te nemen voor een korte vakantie. Poli
tieke naïviteit, of toch het gevoel dat er
iets ernstigs stond te gebeuren? Hajek
schuift het volledig op de uitkomst van
het Bratislava-treffen. "Dat gaf ons
moed", zegt hij.
Met drie andere ministers, onder wie
Ota Sik, vertrekt hij naar Joegoslavië.
Twee dagen later rollen de tanks van de
'bondgenoten' door de Praagse straten.
"We waren volledig verrast", zegt Hajek.
De vakantiegangers zijn enkele dagen
volledig afgesneden van de gebeurtenis
sen in hun land. Hajek ("tenslotte was ik
nog steeds minister") belt met de VN-
ambassade in New York en hoort dat er
een opdracht uit Praag is niet deel te ne
men aan een zitting van de Veiligheids
raad over de invasie.
"Ik zei dat die opdracht onder druk
van Moskou was gegeven en besloot zelf
naar New York te gaan. Daar heb ik op 24
augustus de Veiligheidsraad toegespro
ken. Enkele uren later kwam er een tele
gram van president Svoboda waarin dat
werd verboden. Achteraf heb ik er geen
spijt van, ik heb daar de Praagse Lente
kunnen verdedigen, gezegd dat de inva
sie een 'tragische vergissing' was, Later
besefte ik pas dat Svoboda met Brezjnev
onderhandelde om Dubcek en de ande
ren vrij te krijgen, dat hun leven op het
spel stond".
Ontslagen
Hajek keert na wat omzwervingen via
Wenen en Genève in september terug
naar zijn land en wordt onmiddellijk ont
slagen. Een illusie armer. "De Praagse
Lente betekende voor mij de verwerke
lijking van idealen die ik als jong socia
list al in de jaren dertig had. Het hu
manistische socialisme, dat stond me
voor ogen. Ook nog direct na de oorlog,
toen ik een van de voorstanders was van
samengaan met de communisten. Onder
invloed van de Koude Oorlog heb ik het
stalinisme ondergaan als een periode
van pijnlijk inleveren van idealen". 1968
was in het Westen het jaar van protest te
gen verkalkte structuren. De revolte van
jongeren tegen autoritair gezag. Hajek
vindt de Tsjechische situatie daarmee
onvergelijkbaar. "Bij ons veroorzaakte
het vertrek van de stalinist Antonin No-
votny een uitbarsting van opgekropte
democratische gevoelens. Die roep om
democratie heeft in Tsjechoslowakije al
tijd geleefd en leek toen te kunnen wor
den gerealiseerd.
De westerse revolte was veel meer een
afwijzen van de bestaande maatschappij.
Dat laatste zie je trouwens nu, twintig
jaar later, ook bij veel Tsjechische jonge
ren. Als minister van onderwijs (van 1965
tot 1968) merkte hij wel dat onder de stu
denten het verlangen naar democratise
ring leefde. "Maar niet alleen bij hen.
Ook in de top van de partij. De voorstel
len van Dubcek vielen in vruchtbare bo
dem, werden door de maatschappij be
antwoord".
Hij herinnert zich nog dat de westerse
kampioen-rebellen Daniel Cohn-Bendit
en Rudi Dutschke in Praag op bezoek
waren. "Ze verweten de studenten dat
die veel te tam waren, dat er geen verzet
was. Ze begrepen niet dat wat Dubcek en
de regering wilden door de studenten
juist werd toegejuicht".
Te vroeg
Pas nu vindt hij de tijd en de rust om
oude artikelen uit bijvoorbeeld het blad
Student te lezen. "Toen gunde ik mezelf
de gelegenheid niet. En als ik nu zie dat
Dubcek al na drie maanden waarschuw
de dat de democratie niet mocht door
schieten, terwijl Gorbatsjov dat na twee
jaar nog doet, dat er nu glasnost heerst
maar wij de censuur geheel afschaften-
...nee, onze perestrojka kwam gewoon te
vroeg".
"Mijn belangrijkste taak als minister van
buitenlandse zaken was de bondgenoten
ervan te overtuigen dat wat er bij ons ge
beurde volledig correspondeerde met de
humanistische idealen van het socialis
me, dat Dubcek juist versterking van dat
socialisme beoogde en dat wij een be
trouwbare bondgenoot waren en zouden
blijven".
"We vonden geen gehoor. Niet bij Gro
myko ik ben blij dat hij op zijn oude
dag tot de perestrojka is bekeerd en
vooral niet bij mensen als DDR-leider
Walter Ulbricht en Todor Zjivkov van
Bulgarije. Zij vonden dat de contra-revo
lutie bij ons was uitgebroken. Als je Gor
batsjov nu, 20 jaar later, hoort zeggen dat
het socialisme niet zonder democratie
kan en de verworvenheden van 70 jaar
revolutie op het spel staan wanneer pe
restrojka en glasnost worden terugge
draaid, klinkt dat dan veel anders dan
wat Dubcek tijdens de Praagse Lente
propageerde?".
Zwarte vlekken
"Of economisch gezien: de grotere
zelfstandigheid van ondernemingen, in
voering van marktmechanismen, het
zelfbeheer, minder centralisme, in hoe
verre verschilt dat van wat wij destijds
wilden? Gorbatsjov zei vorig jaar dat on
der Brezjnev de conservatieve stroming
overheerste. Bovendien wil hij de zwarte
vlekken uit de Sovjet-geschiedenisboe
ken verwijderen. De invasie van 21 au
gustus 1968 is ook zo'n zwarte vlek, die
paste in de conservatieve lijn van het
Brezjnev-team. Het zou Gorbatsjovs ge
loofwaardigheid ten goede komen als hij
ook die zwarte vlek verwijderde. Al zie ik
wel dat hij de huidige Tsjechische lei
ding niet in diskrediet kan brengen".
De wens tot (persoonlijk) eerherstel
klinkt ook door als hij praat over zijn po
gingen de Tsjechische buitenlandse poli
tiek een andere richting te geven. "Ik
slaagde er in de betrekkingen met Oos
tenrijk te normaliseren, wat mede moge
lijk was doordat ik Kurt Waldheim goed
kende uit mijn en zijn tijd als VN-ambas-
sadeur. We zochten ook toenadering tot
de Bondsrepubliek. Vergeet niet, dat
was de tijd waarin er nog geen sprake
was van Willy Brandts Ostpolitik, de
DDR nog niet werd erkend, maar in ons
regeringsprogramma wilden wij een
flexibele Europese benadering, zonder
overigens het wantrouwen van de bond
genoten te wekken".
Twintig jaar later introduceert Mikhail
Gorbatsjov een begrip als 'Europees
huis' en regent het Oosteuropese voor
stellen, recentelijk ook van de Praagse
partijleider Jakes, om een sfeer van goed
nabuurschap te creëren in die gemeen
schappelijke woning. Toen lagen de za
ken echter wat anders. De bondgenoten
zagen in de Tsjechische vingeroefenin
gen de bevestiging van de binnenlandse
contra-revolutie".
Hajek: "Maar als je alle documenten
van toen doorneemt zie je geen kritiek op
onze buitenlandse lijn. Het waren vooral
de DDR-politici die fel waren op mijn
toenadering tot collega Willy Brandt".
Oren gewassen
Op dat moment waren de verhoudin
gen tussen de Tsjechische communisten
en hun socialistische 'broeders' al duch
tig verstoord. Hajek somt moeiteloos de
gebeurtenissen op. In maart barstte de
kritiek op Dubceks programma los tij
dens een Warschau Pakt-top in Dresden.
In mei werden Dubcek en de partijlei
ding naar Moskou geroepen, waar hen
Jiri Hajek, destijds minister van buitenlandse zaken: "We waren volledig verrast".
Massaal protest van de Praagse bevolking, als Russische tanks de stad binnenrijden. Hajek: "De roep om democratie heeft in
Tsjechoslowakije altijd geleefd".
