'Apies kijken' in Artis moet
in toekomst traditie blijven
Ondergang van Spaanse Armada vooral gevolg van storm
Oudste dierentuin van Nederland honderdvijftig jaar
Scheepvaartmuseum in Greenwich organiseert spectaculaire tentoonstelling
s ÈJffiÊill
-STTSTRTE-reSS"
PAGINA 23
De sidderalen in het Aquarium van
Artis hebben er geen weet van dat
zij zijn geadopteerd door een firma
in elektronica. De Dorcas-
gazellen, eenden en konijnen
hebben er geen flauw benul van
dat hun sponsors respectievelijk
een rijwielfabrikant, Donald Duck
en Bobo zijn. Om nog maar niet te
spreken van Jumbo en de
brilslangen. Hun toekomst lijkt af te
hangen van een
vliegtuigmaatschappij en een
opticien.
Een kleine zestig instellingen en
bedrijven hebben met hun
financiële adoptie inmiddels ruim
een half miljoen gulden voor de
levende have van Artis
bijeengebracht. Het bescheiden
begin van wat over een periode
van twintig jaar een slordige
veertig miljoen moet opleveren. Op
1 mei bestaat de Amsterdamse
dierentuin 150 jaar. De oudste van
Nederland, maar wel met de blik
gericht op de toekomst.
De koepel van het
nieuwe Zeiss Pla
netariumdie op 2
mei officieel wordt
geopend door mi
nister Deelman.
Onder de koperen
koepel is dé ingeni
euze Zeiss projec
tor opnieuw geïn
stalleerd en
rondom bevinden
zich dan nog eens
speciale dia- en ef
fectenprojectoren.
Daarmee wordt
een programma
gebracht dat de
ontwikkeling van
het heelal en het
ontstaan van het
leven op aarde
weergeeft.
De expositie Ro
bots in de ruimte'
in het planetarium
voegt hier nog een
extra dimensie
aan toe. Op deze
tentoonstelling
zullen een kopie
van de spoetnik uit
1957 (foto rechtsbo
ven) en de Russi
sche Loena te zien
'Natura Artis Magistra' luidt de ofi-
ciële benaming van Artis, ofwel 'De
natuur is de leermeesteres van de
kunst'. Geestelijk vader van Artis
was de Amsterdamse boekhande
laar G.F. Westerman. Zijn grote hob
by bestond uit het bestuderen van
de dierkunde en het verzamelen en
verzorgen van uitheemse vogels.
Ooit was Amsterdam het centrum
van de Europese dierenhandel.
Daarom verzocht hij in 1836 aan ko
ning Willem I, in Amsterdam een
dierentuin te mogen oprichten, in
navolging van de in 1828 in Londen
gestichte dierentuin.
door Thea van Beek
Zijn verzoek werd door het Amster
damse gemeentebestuur afgewezen. Een
jaar later zag hij kans een Zoologisch mu
seum in te richten in de voormalige
Stadsherberg aan de Plantage Midden
laan. De opgezette dieren waren afkom
stig van Reindert Draak, suppoost van
het Bugerweeshuis en van huis uit pre
parateur.
Op de zolder van het weeshuis had
Draak een grote verzameling opgezette
dieren bijeengebracht. Die moesten daar
op korte termijn verdwijnen. Voor de be
middelde Westerman de kans van zijn le
ven. Echter, hij wilde niet uitsluitend op
gezette dieren, maar vooral levende.
Voor die plannen wist hij de commissio
nair Werlemann en horlogemaker
Weismuller te interesseren. In 1838 werd
voor een bedrag van 6400 gulden een tuin
van zestig bij tachtig meter gekocht in de
Plantage, de plek waar zich nu de kinder
boerderij en het restaurant bevinden.
Een oproep voor leden van de nieuwe
Sociëteit leverde binnen enkele weken
400 leden op a raison van een tientje per
jaar. Het genootschap schafte wat apen,
herten en papegaaien aan, die de leden
konden bewonderen, samen met de op
gezette dieren in het Zoölogisch mu-
Kermiscollectie
In 1839 kon de dierencollectie van de
Rotterdammer Cornelis van Aken wor
den aangeschaft. Met zijn beroemde
menagerie dieren reisde hij in Neder
land. Belgie en Duitsland de kermissen
af. De collectie bestond uit een leeuw,
een olifant en een gnoe, vier tijgers,
hyena's, twee lama's, een zebra, verschil
lende apensoorten, knaagdieren, vogels
en reptielen. Voor de collectie moest het
formidabele bedrag van 30.900 gulden
worden neergeteld.
De komst van de menagerie naar Am
sterdam ging niet zonder slag op stoot.
Het Amsterdamse gemeentebestuur
wenste uitsluitend een bouwvergunning
voor een dierenverblijf af te geven welke
de bouw van een loods omvatte met blin
de muren, dus zonder raam, deur of
luchtgaten. Van Aken was inmiddels
met zijn beestenboel al op weg naar Am
sterdam. De dieren konden uiteindelijk
tijdelijk overwinteren in de Oranje Nas-
saukazerne. Enkele gefortuneerde leden
van het Genootschap zagen kans voor
deze forse uitbreiding van de dierentuin
de tuin 'Vrede is mijn lust' te kopen, van
de Middenhof gescheiden door de Prin
sengracht en de Houtwallen. Daar zou de
uiteindelijke uitbreiding tot een vol
waardige dierentuin plaatsvinden.
In beginsel was Artis een besloten so
ciëteit, alleen toegankelijk voor de leden
en hun introducées. Tegen betaling van
een kwartje mochten 'werklieden en
dienstboden' Artis op Hemelvaartdag en
in september bezoeken. Pas rond de
eeuwwisseling werd de tuin voor het pu
bliek opengesteld. Nog steeds is het tra
ditie in september en op Hemelvaarts
dag Artis tegen sterk gereduceerd tarief
te bezoeken:
Nieuw
'De kennis der natuurlijke historie op
aanschouwelijke wijze verbreiden', dat
was een van de doelstellingen van Artis.
In de 19e eeuw een belangrijk gegeven,
omdat elke getoonde diersoort toen nog
volkomen nieuw was. Nu ligt de nadruk
echter veel meer op het in stand houden
van bedreigde diersoorten. Niet door de
ze, zoals vroeger het geval was, uit het
wild naar de dierentuin te halen, maar
uitsluitend door middel van fokken.
„Die fok gebeurt in samenwerking
met dierentuinen over de hele wereld"
vertelt Mirjam Dresmé van Artis. „Zou je
dat uitsluitend met dieren van je eigen
tuin doen, dan bestaat het gevaar van in
teelt. Soms ruilen we tijdelijk van dieren,
soms ook gaat het om een definitieve
ruil. Bijvoorbeeld om zo een juiste hië
rarchie in een apenkolonie te krijgen".
De periode van een soort thematische
postegelverzameling, zoals Artis aanvan
kelijk was, is volgens Dresmé voorbij.
„Het is niet altijd mogelijk, maar toch
proberen we verschillende bedreigde
diersoorten weer terug te plaatsen in de
natuur. In de tuin zelf streven we naar de
benadering van een zo natuurlijk moge
lijke omgeving. Kinderen op olifantjes
er Senteur. GPD)
laten rijden is er zeker niet bij".
Attractie
Na anderhalve eeuw is een dagje Artis
nog steeds een belangrijke attractie. De
dierentuin kan zich tegenwoordig in een
miljoen bezoekers per jaar verheugen.
Vooral 'apies kijken' vormt voor velen
sinds jaar en dag een goede reden weer
eens even de spiegel voorgehouden te
krijgen. De apen maken dan ook al sinds
de oprichting deel uit van de dierencol
lectie. De eerste deftige leden van het Ge
nootschap konden hun hart al ophalen
aan Java-, laponder- en kapucijnaapjes.
De eerste gorilla deed pas 52 jaar geleden
zijn intrede.
'Japie' werd gevonden langs de spoor
lijn in Kameroen en per stoomschip naar
Nederland gebracht. Zijn opvolgers
moeten het nog steeds doen met een ver
blijf dat aan volwassen gorilla's te weinig
vrijheid en comfort biedt. Een nieuwe
behuizing is dan ook een van de prioritei
ten van de jubilerende dierentuin.
De huidige Artis-collectie omvat 1200
diersoorten. In totaal zijn er zo'n zesdui
zend dieren aanwezig, waarvan tweedui
zend vissen in het ruim honderd jaar ou
de Aquarium. Die dierenbevolking con
sumeert jaarlijks een gigantische hoe
veelheid voedsel. Alleen al aan hooi ver
dwijnt er per jaar zo'n 125- duizend kilo
in de vele magen. De dagelijkse portie
hooi van een olifant bedraag ongeveer 25
kilo per dag. De vleesliefhebbers verwer
ken 93-duizend kilo per jaar en de vise
ters een slordige 51-duizend kilo. Het
menulijstje vermeldt verder nog 28-dui-
zend kilo groente, zesduizend liter melk
vijftigduizend eieren en 45-duizend kilo
brood per jaar.
Afgezien van de eigen dierencollectie
krijgt Artis geregeld dieren aangeleverd
van mensen die daar liever weer vanaf
willen. Mirjam Dresmé: „Nog steeds ko
men mensen hier schildpadjes brengen,
die eigenlijk niet eens ingevoerd mogen
worden. Ze kopen die beestjes omdat ze
zo schattig zijn. Ze ook in leven kunnen
houden is een andere zaak. Ook krijgen
we konijnen, vogels of geiten. Vooral in
de vakanties merk je het. Dan kom je op
eens konijnen in de tuin tegen die daaj-
eigenlijk niet horen. Duidelijk over het
hek gezet. Na een quarantaine-periode
worden ze eventueel bij hun soortgeno
ten geplaatst. Worden ze daar niet geac
cepteerd. helaas, dan volgt wel een zach
te dood. Je kunt natuurlijk ook met eeu
wig aan blij veil vullen".
Planetarium
Het 150-jarig bestaan van Artis wordt
op 2 mei officiéél gevierd. Op die'*'dag
wordt ook het nieuwe Zeiss Planetarium
in gebruik genomen. Ruim een jaar gele
den werd met de nieuwbouw daarvan bij
Artis begonnen, toen bleek dat het oude
planetarium aan de Gaasperplas in de
Amsterdamse Bijlmer niet langer renda
bel zou zijn. Onder de koperen koepel is
de ingenieuze Zeiss projector opnieuw
geïnstalleerd. Rondom bevinden zich
dan nog eens honderd dia- en speciale ef
fectenprojectoren. Samen moeten deze
een programma brengen over de ontwik
keling van het heelal en het ontstaan van
leven op aarde.
De combinatie van planetarium met
dierentuin is volgens Artis een logische.
„Er gaat een waarschuwing vanuit. Wij
zijn voorzover bekend binnen dit zon
nestelsel de enige levende planeet. Kijk
dus uit wat je met de natuur doet. Dat
maakt de overstap naar Artis ook extra
duidelijk".
Een tentoonstellingsruimte in de hal
van het planetarium voegt hier nog een
exra dimensie aan toe. Vanaf 2 mei is hier
de expositie 'Robots in de ruimte' te zien,
samengesteld met medewerking van
Russische, Amerikaanse en Europese
ruimtevaartorganisaties. Onze 'eigen'
ruimtevaarder Wubbo Ockels en de Rus
sische kosmonaut Valerie Koebasov zul
len deze expositie openen. Op de ten
toonstelling zijn onder meer een maan-
wagen, Mars- en Venuslanders en
maanstof te zien.
Op dit moment beslaat Artis zo'n tien
hectare dierentuin. Dit jaar hoopt men
een begin te maken met de uitbreiding
op het aangrenzende spoorweg emplace
ment aan de Plantage Doklaan. Een uit
breiding van vier hectare. Het terrein zal
de komende tien jaar in fasen worden in
gericht. Naast het nieuwe onderkomen
voor de mensapen moeten ook de pa-
pagaaienlaan en het museum weer in ere
worden hersteld.
Het jubileumjaar lijkt een uitstekende
gelegenheid de allereerst benodigde
tweeënhalf miljoen gulden bijeen te
brengen. De afgelopen maanden was
daar al het een en ander van te merken.
Zo waren er al een grote bloementen
toonstelling in alle dierenverblijven, een
postzegelactie en filatelie-tentoonstel-
ling. In het honderdjarige Concertge
bouw staat het 'Carnaval des animaux'-
concert op het programma en later dit
jaar een nationale loterij en exposities
met cartoons en beelden waarin het dier
cenraal staat. En dan is er nog het teddy-
berenfestival met als sluitstuk in oktober
een veiling bij Christie's van door het pu
bliek ingebrachte dierenobjecten.
Vierhonderd jaar oud is het
gebeuren, maar het spreekt nog
immer tot de verbeelding: de poging
van de Spaanse koning Philips II om
het protestantisme een beslissende
slag toe te brengen door Engeland
onder Elisabeth met zijn Armada te
veroveren. Het pakkende drama van
de onoverwinnelijke Spaanse vloot
en de catastrofale gevolgen vormen
het thema van een uiterst boeiende
tentoonstelling in het grote
scheepvaartmuseum van
Greenwich.
door Haye Thomas)
Tot en met de zomer, waarna de indruk
wekkende collectie op tournee gaat, ver
wacht men er meer dan een miljoen be
zoekers. Aangetrokken door wat met be
hulp van vijf jaar onderzoek, intensieve
voorbereidingen en zo'n slordige 3,5 mil
joen gulden bijeen is.gebracht door een
team van historici en museumspecialis
ten.
De expositie vindt plaats terwijl de
echo van de scherpe kritiek van de rege
ring-Thatcher op 's lands grote musea
nog naklinkt.
De regering heeft de musea willen
wakker schudden uit een diepe slaap van
zelfgenoegzaamheid en ze willen prikke
len om eens een keer wat meer leven in
de brouwerij te brengen met de midde
len die hen ten dienste staan. In het in
drukwekkende scheepvaartmuseum
van Greenwich was dit kennelijk niet te
gen dovemansoren gezegd.
Nautisch parfum
Wanneer de Armada in september
'wegzeilt', zal de oostelijke vleugel van
het museum voortaan elk jaar een andere
speciale tentoonstelling bergen. Telkens
met dezelfde zorg en inzet voorbereid als
dit opmerkelijke kijkspel van schilderij
en. prenten, gravures, wandkleden, kle
ding. sieraden, wapens en andere voor
beelden van laat 16e eeuwse techniek.
Compleet met een levensgroot model
van een Spaans galjoen onder zeil in vol
le zee. Verpakt in een realistische presen
tatie met het water ruisend langs de
boeg, schorre commando's die in de flui
tende wind verloren gaan en de onmis
kenbare lucht van teer en pek, het nauti
sche parfum om de fantasie nog eens ex
tra te prikkelen.
Geluidseffecten van dreigend tromge
roffel en beklemmend krijgsrumoer dra
gen voortdurend bij aan de sfeer van
ernst en drama, die de mythevorming
rond het Armadagebeuren moet door
breken. Want de bedoeling van de expo
sitie is vooral een les in geschiedenis. Om
een werkelijk beeld te geven van tijd en
omstandigheden. Dat is op zichzelf al in
trigerend genoeg.
Zeker de Britse bezoekers, die altijd
gemeend hebben dat hun eerste grote
zeeheld sir Francis Drake de Spaanse in-
vasievloot de grond inboorde nadat hij
eerst op zijn gemak een partijtje kegelen
had afgemaakt, zullen bemerken dat het
allemaal wat anders is gelopen. Dat niet
de onstuimige Drake, maar lord Howard
van Effingham de hoogste gezagdrager
op de Britse vloot was. Dat niet de Arma
da: 64 grote schepen, 4 galjassen, 4 galei
en, 34 lichte vaartuigen en 23 voorraad
schepen, maar de Engelse vloot met 197
eenheden veruit het grootst was.
Bovendien waren de Engelse schepen
beter bezeild, bemand en bewapend dan
de Armada, die in feite veel meer be
doeld was als invasievloot dan om op zee
slag te leveren. De strategie was immers
om zich ter hoogte van de Vlaamse kust
te verenigen met het invasieleger van de
hertog van Parma, dat vanaf de Schelde
nauwlettend in de gaten werd gehouden
door de Nederlandse vlootvoogd Justin
van Nassau als opperbevelhebber van
zo'n 90 kleinere schepen.
Hegemonie
De geschiedenisles in Greenwich leert
ook dat de Engelse vloot slechts éen
Spaans schip tot zinken bracht en er
twee veroverde. En dat de nederlaag van
de Spanjaarden vooral toegeschreven
moet worden aan een verschrikkelijke
tyfoonachtige herfststorm, vergelijkbaar
met de verwoestende orkaan die het vo
rig jaar vooral zuidelijk Engeland teister
de.
Tegenover de Spaanse verliezen van
meer dan de helft van de Armada en
meer dan 13.000 doden als gevolg van
verwondingen, ziektes, verdrinking en
afslachting, stond dat de Engelsen niet
één schip verspeelden. Niettemin vielen
er op de Engelse vloot tussen de 7 en 8000
doden. Vooral door honger, uitputting
en ziektes.
Van het materieel dat na afloop van het
drama naar Spanje terugkeerde, moest
veel wegens onbruikbaarheid worden
gesloopt. Niettemin, zo leert Greenwich,
is er geen sprake van geweest dat de
Spaanse hegemonie op zee door het de
bacle van de Armada werd beëindigd. De
vloot was spoedig weer opgebouwd en
de oorlog werd voortgezet.
In toenemende mate raakten ook de
Hollanders daarbij betrokken. Zoals zij
zich eerder via Justin van Nassau met
zijn snelle wendbare zeilschepen aan En
gelse zijde teweer stelden tegen de
Spaanse dreiging. En onmiddellijk tot de
aanval overgingen toen twee van de gro
tere Spaanse galjoenen de Mateo en de
Filipe op de zandbanken onder de
Vlaamse kust vastliepen. Hun beman
ningen werden overmeesterd en ve
gens zonder pardon overboord gegooid
Met de uitzondering van de hogere offi
eieren, voor wie men losgeld wilde be
dingen.
Mythevorming
Justin van Nassau was een onecht
kind van Willem van Oranje, die in het
jaar van de Armada tot luitenant-admi
raal van Zeeland werd benoemd. Zijn
stoere beeltenis hangt op de speciale af
deling van de expositie, gericht op oor
log en rebellie in de Nederlanden tegen
Spanje. Samen met dat van de leider van
het verzet tegen de Spaanse overheer
sing: Willem de Zwijger en diens opvol
ger en zoon prins Maurits.
De Armada-expositie, officieel ge
opend door kroonprins Charles, mag
zich verheugen in een golf van publici
teit. Gericht op de tentoonstelling zelf en
allerlei nevenactiviteiten, zoals bijvoor
beeld het speciale uitwisselingspro
gramma voor Engelse en Spaanse
schoolkinderen. Kennelijk om te voor
komen dat er vier eeuwen na het gebeu
ren nog eens kwade gevoelens blijven
hangen.
Trouwens Greenwich-directeur Ri
chard Ormond laat voortdurend weten
hoezeer de Spanjaarden hebben meege
werkt om de expositie tot stand te bren
gen. Wat op zich al intrigerend is. Ook in
dat opzicht zeilt de Armada hoog aan de
wind dwars door de pogingen om hier,
eveneens deze zomer, de 300-jarige her
denking van William en Mary op gang te
brengen. Oftewel het grote avontuur van
onze stadhouder Willem, die honderd
jaar later op een vloot groter dan de Ar
mada de Noordzee overstak om koning
van Engeland te worden.
Opnieuw een lesje in geschiedenis met
aan beide zijde van de zee die ons
scheidt, eigen interpretaties en mythe
vorming. En ook met de oprechte bedoe
ling om die te doorbreken. Zij het nog
niet met dezelfde gunstige wind, waar
mee hier de Armada van wal is gestoken.
Éen van de geadodpteerde dieren in Artis. Zestig instellingen en bedrijven hebben met hun financiële adoptie in
middels ruim een half miljoen g ulden voor de levende have van Artis bijeengebracht.
1 .1 t jfjlMimi
