'Gesublimeerd verdriet is
enorme drijfveer geweest'
Rome uitgenodigd voor kerkfeest in Moskou
Lou de Jong bij voltooiing van zijn levenswerk:
PAGINA 2
DINSDAG 26 APRIL 19881
Interview
AMSTERDAM In een wit ver
lichte woning in Amsterdam
Nieuw-Zuid, waarvan de eenvoud
van de aankleding in het oog
springt, vertelt Lou de Jong (zon
dag werd hij 74) over zijn levens
werk:
door
Peter van de Vusse
"Ik bèn blij dat het werk er na
drieëndertig jaar op zit, maar denk
gelijk met weemoed terug aan de
tijd die ik eraan kon besteden. Ik
kan niet zeggen dat het me moeilijk
is gevallen om het werk af te ma
ken. Het onderzoek en het schrij
ven hebben me steeds gefasci
neerd en ik ben in de gelukkige
omstandigheid geweest dat mijn
gezondheid me niet in de steek
heeft gelaten, waardoor ik het werk
kon voltooien.
Ik had nooit de taak van het Ko
ninkrijk op me kunnen nemen,
wanneer ik in de oorlog zelf be
schadigd was. Maar ik zat in Lon
den, heb nooit een Duitser in uni
form gezien of de verschrikkingen
van een concentratiekamp onder
vonden. Persoonlijk ben ik niet
aangetast. Mijn eigen oorlogssitua
tie is een bekend verhaal. Ik heb
zelf de overtocht naar Londen ge
haald op 14 mei 1940. Mijn ouders
ben ik uit het oog verloren in
IJmuiden.
Ik ben de enig overgeblevene uit
een gezin dat gedeporteerd is. Dat
heeft het schrijven van bepaalde
hoofdstukken extra moeilijk ge
maakt. Aan de andere kapt bete
kende het een enorme impuls om
het af te maken. Ik noem het zelf
wel gesublimeerd verdriet. Ja, dat
is een enorme drijfveer geweest. In
eerste instantie heb ik de boeken
voor mezelf geschreven. Ik wilde
het vastgelegd zien, hoe het in el
kaar heeft gezeten, wilde het be
grijpen.
Moeilijk
De persoonlijke achtergrond
speelt altijd een rol. Twee keer ben
ik door ziekte op de rand van de
dood geweest. Maar in het alge
meen heb ik het toch zo ervaren dat
moeilijkheden van andere aard de
voortgang van je werk niet belem
meren. Mijn eerste vrouw is overle
den toen ik deel 10-A aan het schrij
ven was, dat is een moeilijk jaar ge
weest, maar ik heb veel steun ge
had aan mijn werk. En mijn kinde
ren hebben me goed opgevangen.
Persoonlijke omstandigheden
hebben me niet dwarsgezeten.
Toen ik in 1955 begon had ik wel
een idee hoe ik het onderzoek wil
de aanpakken. Over de Tweede
Wereldoorlog zijn naar schatting
40.000 boeken geschreven. Het is
ondoenlijk om alles te lezen. Daar
om heb ik een onderscheid ge
maakt tussen buitenlandse lec
tuur, over het nazisme in het alge
meen, en Nederlandse boeken.
De Nederlandse lectuur heb ik in
zijn geheel gelezen tot het tijdstip
waarop een bepaald deel ver
scheen. Bijvoorbeeld deel drie,
'Meidagen 1940', is geschreven in
1969. Op dat moment had ik alles
gelezen wat er in Nederland over
de Duitse invasie is uitgegeven.
Nadien zijn er nog een heleboel
boeken verschenen over de mei
dagen, maar die heb ik niet meer
gelezen. Anders is het einde zoek,
en blijf je aan het werk.
Er zijn veel onderzoeken gedaan
waar ik van heb kunnen profiteren.
Zo heeft de Parlementaire Enquête
Commissie in de jaren 1947-1956
het regeringsbeleid in de oorlog
onderzocht. Dat heeft een stroom
aan gegevens opgeleverd, waar ik
veel aan heb gehad. Daarnaast heb
ik enkele duizenden andere studies
gelezen over Nederland, zoals van
de wetenschappelijke staf van het
Rijks Instituut voor Oorlogs Docu
mentatie.
Sommige onderdelen heb ik la
ten onderzoeken: bijvoorbeeld
hoeveel doden er zijn gevallen tij
dens het bombardement van Rot
terdam op 14 mei 1940. De menin
gen verschilden daarover. Ik heb
een medewerker de opdracht gege
ven dat precies uit te zoeken.
Schrijftempo
Ik ben er in die drieëndertig jaar,
vijftien jaar van onderzoek en acht
tien jaar van verslag, steeds in ge
slaagd een constant schrijftempo
aan te houden. Zo gemiddeld hon
derd gedrukte pagina's per maand.
Voor een boek van pakweg 1000
bladzijden had ik dus tien maan
den nodig. Aan de hand van het
aantal gemaakte aantekeningen
kon ik goed inschatten hoe lang
een boek zou worden. Zo wist ik
van te voren ongeveer wanneer het
afwas.
Voor ik begon te schrijven heb ik
vrij lang over de titel van het boek
nagedacht. Wat moest de titel wor
den van dit boek? Eigenlijk kon ik
geen enkele goede titel bedenken.
Aan een symbolische titel als 'De
grote strijd' of 'De grote worste
ling' heb ik wel gedacht, maar het
trok me toch niet aan.
Uiteindelijk kwam ik op 'Het Ko
ninkrijk der Nederlanden in de
Tweede Wereldoorlog': gewoon
een zakelijke titel, die de inhoud
dekt want het gaat niet alleen over
het land Nederland in Westeuropa,
maar ook over de regering in Lon
den, de koopvaardij in de vrije we
reld, de West (Suriname en de An
tillen) en Nederlands-Indië.
Ik heb geprobeerd het boek een
zo zakelijk mogelijke stijl te geven.
Een nuchter relaas, met weinig
emotionele adjectieven erin. Dat
wil niet zeggen dat de inhoud vrij is
van emotie, zeker niet. Maar het
uitputten in gevoels-exclamatjes
zou de lezer enprm vermoeien, en
zelfs al snel gaan vervelen.
Ik heb mijn boeken nooit herle
zen, ik weet dus niet of ik van stijl
ben veranderd. Deel I, Voorspel,
heeft me de meeste moeite gekost.
Ik heb daar meer mijn best gedaan
om het zo mooi mogelijk te zeggen.
Toen heb ik echt wel zitten pein
zen. wat is de mooist klinkende for
mulering. In de latere delen heb ik
me daar als het ware de tijd niet
voor gegund, dus misschien is het
zakelijke element in de loop der ja
ren nog wel markanter geworden.
Artistiek
Ik zie het als een wetenschappe
lijke en als een artistieke prestatie.
Artistiek niet in de zin van een ar
tistiek werk, maar met artistieke
elementen. Die zijn onontbeerlijk
voor ieder historisch werk. Daar
mee bedoel ik niet, dat het schitte
rend geschreven is ip prachtige
volzinnen. Het gaat om de compo
sitie (de volgorde van zijn hoofd
stukken, de opbouw van een
hoofdstuk). Ik vind het belangrijk
dat elk deel door zijn compositie
een zeker element van spanning
heeft, dat het de gewone lezer boeit
van het eerste moment dat hij het
boek openslaat. Dat is kunst.
Het is bijvoorbeeld heel belang
rijk dat een boek op een pakkende,
orginele wijze begint. Dan wil de
lezer ja volgen. Bij voorbeeld deel
I, Voorspel, begint met de bespre
king van die stokoude heren met
de koningin op Palèis Noordeinde
in 1939. Mooie vondst.
Ik had natuurlijk ook in 1813
kunnen beginnen, waar ik daarna
op ben overgegaan, maar door een
bepaalde symbolische gebeurtenis
eruit te lichten en die heel opzette-
Van kritiek op zijn werk ligt De Jong niet wakker: "Ik hoef het laatste woord niet te hebben".
lijk aan het begin te plaatsen, werk
je de dramatiek in de hand. Zoiets
vind je in je slaap, op een ochtend
word je wakker en opeens weet je
het begin. En dan ga je schrijven.
Koninklijk Huis
Nee, mijn relatie tot het Konink
lijk Huis is door publikaties nooit
gespannen geweest. Absoluut niet.
Ik wil wel onderstrepen dat ik niets
gepubliceerd heb wat van te voren
niet is voorgelegd aan de leden van
het Koninklijk Huis. Daar zijn
nooit moeilijkheden over geweest.
Het is niet zo dat ik iemands ver
lof nodig had om te publiceren. Zo
lagen de verhoudingen niet. Maar
het kan zijn dat je te goeder trouw
dingen helemaal verkeerd gezien
hebt. En dan is het verstandig om
hun kritische opmerkingen aan te
horen.
Met name koningin Wilhelmina
en prins Bernhard, in de periode
dat hij bevelhebber was van de Ne
derlandse Strijdkrachten 1944-
1945 waren actieve leden van het
Koninklijk Huis. Met beiden heb ik
vele lange en openhartige gesprek
ken gevoerd. Wilhelmina heeft mij
zonder restrictie toegang gegeven
tot alle stukken die van haar 'be
waard zijn gebleven. Haar persoon
lijk archief vormt de belangrijkste
bron van deel 9, Londen, dat han
delt over de regering in balling
schap.
Ik heb met Wilhelmina vier keer
gesproken in de jaren 1956-1958. In
diezelfde tijd heb ik ook gepraat
met Gerbrandy, in de oorlog minis
ter-president. In die gesprekken
kun je alle vragen stellen vanuit de
kennis die je op dat moment hebt.
Dat is de achtergrond. Beiden heb
ben zeer uitvoerig en openhartig
antwoord gegeven.
Wanneer je in 1978 bezig bent
met deel 9, over hen beiden, en
over de conflicten tussen hen bei
den, komen er nieuwe vragen op je
af. Maar Wilhelmina is in 1962 over
leden en Gerbrandy in 1961. Be
paalde vraagcomplexen komen
pas op tafel wanneer je rpet een.
boek bezig bent. Dan zie je pas wat
er gebeurd is. Het was toen te laat
om die vragen te stellen.
Seyss-Inquart
Dat probleem geldt voor talrijke
andere figuren waar ik over heb
moeten schrijven. Met Seyss-In
quart, de centrale figuur in de de
len die over bezet Nederland han
deiep, heb ik geen woord kunnen
wisselen. Ik had Seyss-Inquart wel
duizend vragen kunnen stellen.
Maar hij is na het proces van Neu
renberg in 1945 opgehangen.
De functie van oral history, de
mondelinge overlevering als bron
voor de studie, is van belang, maar
moet niet overtrokken worden. In
twee opzichten is oral history niet
allereerst voor de gege
vens die je verwerkt. Het is een fic^.
tie om te menen dat alles ih de
stukken vastligt. Er zijn een hoop
dingen, en vaak de belangrijkste
dingen (dingen die betrekking heb
ben op de motieven van de hande
lende personen), die je via gesprek
ken te weten kan komen. Het is een
uitbreiding van het feiten-materi
aal.
Daarnaast dient het om een per
soonlijke indruk te krijgen van de
mensen waarover je gaat schrijven.
Bijvoorbeeld mensen uit de illega
liteit, Van Randwijk of kolonel Six
van de OD. Het is belangrijk datje
wat te weten komt van 'de mens'
waar je over schrijft.
Verhoudingsgewijs schat ik de
betekenis van bewaard gebleven
documenten vele malen groter. In
terviews waardeer ik op tien tot
twintig procent van documenten.
Genocide
Of Auschwitz, Sobibor, über
haupt te begrijpen is, kun je je af
vragen. Ik dacht dat het toch te be
grijpen is... De genocide toegepast
door de nazi's is in zijn systematiek
en mechanisatie, de gaskamers, als
het ware iets piguws, maar alleen in
die opzichten, piet als feit op zich
zelf.
In de Eerste Wereldoorlog heb
ben de Turken anderhalf miljoen
Armeniërs vermoord, dat ligt in
hetzelfde vlak. Zonder gaskamers
maar ook met de mitrailleur erop.
Niet moorden maar echt genocide.
Men probeerde in korte tijd gewa
penderhand een heel volk uit te
Of je nou mensen de gaskamers
indrijft of dat je ze voor kuilen op
stelt en ze met een mitrailleur neer
schiet, daar zie ik geen wezenlijk
verschil tussen. Er zijn in de oorlog
ook anderhalf miljoen joden neer
geschoten door de Einsatz-grup-
pen in Oost-Polen en West-Rus
land, op dezelfde manier als de
Turken met de Armeniërs hebben
gedaan.
Het is opvallend hpe anders de
Nederlandse bevolking heeft gere
ageerd op de Duitse bezetting dan
op de Franse bezetting van 1795-
1813. In de Epiloog vergelijk ik bei
de perioden. Nu is de nawerking
veel heftiger dan na de Franse pe
riode. Het is tekenend hoe diep de
mensen zijn getroffen door '40-'45...
Een heel ander volk. De waarde
van de democratische samenle
ving, de waarde van'normale men
selijkheid zyp met voeten getre
den.
Boosaardig
Een hoopvol mensbeeld heb ik
niet overgehouden. Maar ik moet
er gelijk aan toevoegen dat ik nooit
een hoopvol mensbeeld heb gehad.
Van jongs af aan heb ik geweten
dat mensen in verschillende doce
ringen goed en kwaad kunnen zijn.
Sommige mensen zijn erg goed,
sommige buitengewoon boosaar
dig.
De ramp van Duitsland is ge
weest dat een stel buitengewoon
boosaardige mensen de macht van
de staat in handen heeft gekregen.
Met alle middelen van overreding
en propaganda waartoe ze toegang
kregen. Dat is iets ongelooflijks ge
weest. Het gevaar bestaat dat dat
terug kan keren. Ik zeg niet zal te
rugkeren. Het gevaar zit erin. Kijk I
maar naar de wereld van vandaag...
Of er altijd een vrije keus tussen
goed en kwaad is, is een moeilijke
moreel-ethische vraag. Voor dit
soort heel wezenlijke vragen, mag
ik dit doen, mag ik dit niet doen,
worden we in onze huidige samen
leving niet gesteld. Laten we wel I
zijn, of je de uitkeringen voor jeug
dige werklozen verlaagt, is van een I
andere orde.
Het is een gewetenskwestie wan
neer je in een van de laatste maan
den van 1940 de Ariërverklaring
krijgt voorgelegd. Moet ik die in
vullen, mijn handtekening eronder
zetten of niet? Dat is een gewetens
kwestie geweest bij voorbeeld voor
de Hoge Raad, ons hoogste ge
rechtscollege, die de vraag kreeg
voorgelegd of dat überhaupt wel
strookte met ons staatsbestel.
Die mensen hebben voor een ge
wetensvraag gestaan, ze hebben er
over gestemd. En voor zover be
kend, de cijfers staan niet helemaal
vast, hebben ze met een verhou
ding van 12-5 de beslissing geno
men: we moeten er ons maar bij
neerleggen, en die zaak invullen.
Blunder
Dat is natuurlijk een formidabele
blunder geweest. Ze hebben dat
'gedaan om geen moeilijkheden te
krijgen met de bezetter, maar de
gevolgen waren verstrekkend. In
het hele land werden joden in over
heidsdienst van hun functie onthe
ven. En als dat dan gebeurt, staat in
Leiden Cleverjnga op en spreekt
zijn befaamde toespraak uit. Waar
bij hij ook yoor de vraag stond: zal
ik dat doen of zal ik dat niet doén?,
terwijl hij zich bewust was van de
risico's die hjj liep.
Als dit soort kwesties zich voor-
doet in een volk staat iedereen voor
de keus: doe ik dit of weiger ik. Ik j
hoop met mijn boeken aan de jeug
dige lèzers begrip bij te brengen
voor de betekenis van gebeurtenis
sen waar de mens in zijn leven ^oor
kan komen te staan. En dat ze dan
beseffen dat het hun eigen verant
woordelijkheid is of ze ja of nee
zeggen. Die ruimte is er altijd...
Dat wil niet zeggen dat ze het
goede antwoord geven. De geschie
denis, ook die van de Tweede We
reldoorlog, leert dat de meeste
mensen zich aan die moeilijkheden
overgeven. En de situatie, waarin
van hen persoonlijke offers wor
den gevraagd, ontwijken. Dat is de
les van de geschiedenis".
De Russisch-orthodoxe patri
arch Pimen van Moskou heeft
het Vaticaan schriftelijk uitgeno
digd, een delegatie te sturen naar
de viering in juni van 1000 jaar
christendom in de Sovjetunie.
Volgens de Vaticaanse woord
voerder Joaquin Navarro zal de
paus over enkele dagen meede
len uit welke mensen deze dele
gatie bestaat. Verwacht wordt,
dat kardinaal-staatssecretaris
Agostino Casaroli de afvaardi
ging zal leiden. Ook de naam van
kardinaal Willebrands, voorzit
ter van het Vaticaanse secretari
aat voor de eenheid der christe
nen, wordt in dit verband ge
noemd.
De kans dat de paus zelf gaat is
uitgesloten. Hij verklaarde in ja
nuari, een uitnodiging alleen te
zullen aanvaarden als de onder
gronds actieve Oekraiens-Katho-
lieke Kerk wordt erkend. Vol
gens waarnemers wijst de uitno
diging aan het Vaticaan wel op
een belangrijke verbetering in de
relatie tussen de Russisch-Or-
thodoxe Kerk en Rooms-Katho-
lieke Kerk.
- De Amerikaanse ondermi
nister voor de mensenrechten,
Richard Schifter, ziet een soepe
ler houding van de Russische au
toriteiten tegenover de gods
dienst. Hij reisde naar de Sov
jetunie in verband met de voor
bereiding van de topconferentie
eind volgende maand en stond
gisteren via de satelliet journalis
ten te woord in Den Haag en We
nen.
Na 1917 konden gelovigen al
leen binnen het kerkgebouw hun
geloof uiten, maar nu is er een
'grijze zone' van activiteiten bui
ten de kerken, die oogluikend
wordt toegestaan. Aan de maat
schappelijke discriminatie van
gelovigen is echter, volgens
Schifter, nog niets veranderd.
Hij was sceptisch gestemd over
de resultaten van de 'stille diplo
matie' die de Wereldraad van
Kerken inzake schending van de
mensenrechten in de Sovjetunie
toepast. "Ik ken geen enkel geval
waarbij deze aanpak succes heeft
opgeleverd".
Schifter wilde geen moreel
oordeel geven over het beleid
van patriarch Pimen en de bis
schoppen, maar vond het wel
een 'morele plicht' dat het Wes
ten het openlijk opneerfit voor
dissidente priesters. Deze steun
is, naar zijn opvatting, geen be
lemmering voor de 'stille diplo
matie' van de Wereldraad.
Confessionelen
Het hoofdbestuur van de
Confessionele Vereniging in de
Nederlandse Hervormde Kerk
maakt in het jaarverslag over
1987 met instemming melding
van het 'groeiende contact' met
het Confessioneel Gereformeerd
Beraad, vooral wat betreft 'Sa
men op weg' van beide kerken.
Gezamenlijk wordt een rapport
voorbereid over de schets uit
1986 van het Samen op weg-pro-
Ook met de Gereformeerde
Bond in de Hervormde Kerk
worden op landelijk niveau de
banden aangehaald. Een studie
commissie van de Confessionele
Vereniging en de Gereformeerde
Bond bereidt een rapport voor
over het onderwerp 'Verbond en
verkiezing'. Blijkens mededelin
gen uit provinciale afdelingen
van de Confessionele Vereniging
botert het plaatselijk tussen con
fessionelen en bonders minder.
De Confessionele Vereniging
houdt deze dagen haar jaarverga
dering in Zeist. Voorzitter ds. J.
P. van Roon keerde zich in zijn
openingswoord tegen gelovigen
"die zelf het heft in handen ne
men om hier en nu door eigen en
gagement het nieuwe rijk op te
richten". Hij sprak van een 'to-
ren-van-Babel-overmoed', een
'doe-het-zelf-religie'.
Hervormde Kerk: beroepen
te Barneveld H. Veldhuizen Hil-
legersberg; aangenomen naar
streekgemeente Zuid-Limburg
centrum mevrouw I. van der Pol
Grijpskerk-Visvliet, naar Mep-
pel B. Metselaar Leeuwarden,
naar Ruurlo J. E. Meijer Wanne-
perveen-Belt-Schutsloot.
Gereformeerde Kerken: aan
genomen naar Sassenheim R. W.
Biewinga Kamerik, naar Middel
burg-Sint Laurens kandidaat D.
Westerneng aldaar, naar Halle
(Geld.) voor deelwerk kandidaat
mevrouw G. J. de Jong Baerends
Lochem; beroepen te Harder
wijk A. Woudenberg Hasselt-
Gereformeerde Gemeenten:
beroepen te Nieuwerkerk (Z.) A.
Bac Bodegraven; bedankt voor
Clifton (Ver. Staten) A. B. van
der Heiden Doetinchem, voor
Rotterdam-Alexanderpolder N.
W. Schreuder Goes, voor Hilver
sum J. Kareis Rijssen.
Gereformeerde Gemeenten
in Nederland: bedankt voor Hil
versum en voor Bruinisse W.
Verhoeks Arnemuiden.
De hervormde predikant A.
J. Roodzant in Odoorn (Dr.), lan
delijk bekend als voorzitter van
de Zwingli-bond (principieel-
vrijzinnigen). neemt op 29 mei (3
uur) afscheid in verband met
emeritaat. Het is dan juist 25 jaar
geleden dat hij in Odoorn kwam.
Roodzant gaat verhuizen naar
het nabijgelegen Exioo.
Onderzoek
De gereformeerde synode
heeft enkele van haar commis
sies van deskundigen opgedra
gen een plan te maken voor een
psychotechnisch onderzoek van
aanstaande gereformeerde pre
dikanten. Volgens de synode zijn
predikant en gemeente met een
dergelijk onderzoek gediend.
Kerkelijke examinatoren,
werkbegeleiders van predikan
ten en docenten aan de theologi
sche opleidingen weten heel
goed, dat het predikant-zijn te
genwoordig hoge eisen stelt,
maar zij kunnen niet testen of
kandidaten aan deze eisen vol
doen. Psychotechnisch onder
zoek kan dat duidelijk makent zo
vindt men.
Kruisen. Het hervormde sy-
nodebestuur wil van de Amster
damse afdeling van Disk (Dienst
Industriële Samenleving vanwe
ge de Kerken) weten wat de mo
tieven zijn geweest voor het
plaatsen van drie kruisen in de
tuin van staatssecretaris De
Graaf op Goede Vrijdag.
In een brief aan Disk toont het
kerkbestuur zich 'ernstig veront
rust'. "Hoewel wij begrip hebben
voor uw verontrusting inzake het
beleid van de regering ten aan
zien van werkloze jongeren, me
nen wij dat u met deze actie de
grenzen hebt overschreden die
in kerk en samenleving in acht
moeten worden genomen. Velen
voelen zich diep gekwetst over
de door u gevoerde actie en de
daarbij gehanteerde methode".
Na de toelichting van Disk wil
het synodebestuur nog op deze
zaak terugkomen.
Werclddiakonaat. Het We-
relddiakonaat van de Gerefor
meerde Kerken kreeg vorig jaar
uit de kerk in totaal f. 13.626.000
voor de projekten in de Derde
Wereld en Oost- en Zuid-Europa
die het steunt. Dat was ruim f 1
miljoen meer dan in 1986.
Leiden. Er is een klein comi
té gevormd om op 8 en 9 oktober
met een feestelijk weekend het
350-jarig bestaan te vieren van de
Lokhorstkerk aan de Pieters
kerkstraat in Leiden. Deze kerk
is het 'thuis' van de doopsgezind-
remonstrantse gemeente.
Doopsgezinden. Van 12 tot
en met 15 mei houden Europese
doopsgezinden in Tramelan,
Zwitserland, hun periodieke
conferentie, mede ter voorberei
ding van de wereldconferentie
van doopsgezinden in 1990 in Ca
nada. Thema in Zwitserland is:
'Er zijn in de wereld'. Met dit the
ma wil de conferentieleiding de
doopsgezinden oproepen zich
niet afzijdig te houden van maat
schappelijke en politieke vragen.
Islam. Het Islamitisch We
reldcongres is bezig met de op
richting van een 'Europese raad'.
De in Londen gevestigde 'Inter
nationale Islamitische Minder-
hedencommissje' wil in alle
Westeuropese landen een bureau
openen. Die moeten dienen als
'bruggen naar de islamitische
wereld'.
Aanleiding zijn de problemen
van moslim-jongeren in West-
Europa. Daar wonen nu onge
veer 7 miljoen moslims.
Donderdag verschijnt deel 12, de Epiloog,
van het Koninkrijk der Nederlanden in de
Tweede Wereldoorlog. Hiermee komt een
einde aan het werk van de rijkshistoricus
dr. Lou de Jong. Sinds hij in 1955
aangesteld werd door de toenmalige
regering om de Nederlandse
geschiedenis van de Tweede
Wereldoorlog te schrijven, heeft hij met
een totaal van 26 boeken zijn serie
gecompleteerd, meer dan 15.000 pagina's.
Er volgen nog twee delen: één met een
wetenschappelijke verantwoording en
één met verzamelde kritieken. Over het
nieuwste deel, zegt hij: "Eigenlijk is
hiermee voor het eerst een goed
handboek geschreven over de Indische
kwestie". Zijn toekomstplannen staan al
vast: doceren aan de Harvard University
in de VS, een nieuwe versie schrijven van
de tv-serie 'De Bezetting', het
comprimeren van het Koninkrijk tot één
deel in pakweg 500 bladzijden, en
tenslotte zijn memoires. Van kritiek ligt
hij niet wakker: "Ik hoef het laatste
woord niet te hebben".