'Gesublimeerd verdriet is enorme drijfveer geweest' Rome uitgenodigd voor kerkfeest in Moskou Lou de Jong bij voltooiing van zijn levenswerk: PAGINA 2 DINSDAG 26 APRIL 19881 Interview AMSTERDAM In een wit ver lichte woning in Amsterdam Nieuw-Zuid, waarvan de eenvoud van de aankleding in het oog springt, vertelt Lou de Jong (zon dag werd hij 74) over zijn levens werk: door Peter van de Vusse "Ik bèn blij dat het werk er na drieëndertig jaar op zit, maar denk gelijk met weemoed terug aan de tijd die ik eraan kon besteden. Ik kan niet zeggen dat het me moeilijk is gevallen om het werk af te ma ken. Het onderzoek en het schrij ven hebben me steeds gefasci neerd en ik ben in de gelukkige omstandigheid geweest dat mijn gezondheid me niet in de steek heeft gelaten, waardoor ik het werk kon voltooien. Ik had nooit de taak van het Ko ninkrijk op me kunnen nemen, wanneer ik in de oorlog zelf be schadigd was. Maar ik zat in Lon den, heb nooit een Duitser in uni form gezien of de verschrikkingen van een concentratiekamp onder vonden. Persoonlijk ben ik niet aangetast. Mijn eigen oorlogssitua tie is een bekend verhaal. Ik heb zelf de overtocht naar Londen ge haald op 14 mei 1940. Mijn ouders ben ik uit het oog verloren in IJmuiden. Ik ben de enig overgeblevene uit een gezin dat gedeporteerd is. Dat heeft het schrijven van bepaalde hoofdstukken extra moeilijk ge maakt. Aan de andere kapt bete kende het een enorme impuls om het af te maken. Ik noem het zelf wel gesublimeerd verdriet. Ja, dat is een enorme drijfveer geweest. In eerste instantie heb ik de boeken voor mezelf geschreven. Ik wilde het vastgelegd zien, hoe het in el kaar heeft gezeten, wilde het be grijpen. Moeilijk De persoonlijke achtergrond speelt altijd een rol. Twee keer ben ik door ziekte op de rand van de dood geweest. Maar in het alge meen heb ik het toch zo ervaren dat moeilijkheden van andere aard de voortgang van je werk niet belem meren. Mijn eerste vrouw is overle den toen ik deel 10-A aan het schrij ven was, dat is een moeilijk jaar ge weest, maar ik heb veel steun ge had aan mijn werk. En mijn kinde ren hebben me goed opgevangen. Persoonlijke omstandigheden hebben me niet dwarsgezeten. Toen ik in 1955 begon had ik wel een idee hoe ik het onderzoek wil de aanpakken. Over de Tweede Wereldoorlog zijn naar schatting 40.000 boeken geschreven. Het is ondoenlijk om alles te lezen. Daar om heb ik een onderscheid ge maakt tussen buitenlandse lec tuur, over het nazisme in het alge meen, en Nederlandse boeken. De Nederlandse lectuur heb ik in zijn geheel gelezen tot het tijdstip waarop een bepaald deel ver scheen. Bijvoorbeeld deel drie, 'Meidagen 1940', is geschreven in 1969. Op dat moment had ik alles gelezen wat er in Nederland over de Duitse invasie is uitgegeven. Nadien zijn er nog een heleboel boeken verschenen over de mei dagen, maar die heb ik niet meer gelezen. Anders is het einde zoek, en blijf je aan het werk. Er zijn veel onderzoeken gedaan waar ik van heb kunnen profiteren. Zo heeft de Parlementaire Enquête Commissie in de jaren 1947-1956 het regeringsbeleid in de oorlog onderzocht. Dat heeft een stroom aan gegevens opgeleverd, waar ik veel aan heb gehad. Daarnaast heb ik enkele duizenden andere studies gelezen over Nederland, zoals van de wetenschappelijke staf van het Rijks Instituut voor Oorlogs Docu mentatie. Sommige onderdelen heb ik la ten onderzoeken: bijvoorbeeld hoeveel doden er zijn gevallen tij dens het bombardement van Rot terdam op 14 mei 1940. De menin gen verschilden daarover. Ik heb een medewerker de opdracht gege ven dat precies uit te zoeken. Schrijftempo Ik ben er in die drieëndertig jaar, vijftien jaar van onderzoek en acht tien jaar van verslag, steeds in ge slaagd een constant schrijftempo aan te houden. Zo gemiddeld hon derd gedrukte pagina's per maand. Voor een boek van pakweg 1000 bladzijden had ik dus tien maan den nodig. Aan de hand van het aantal gemaakte aantekeningen kon ik goed inschatten hoe lang een boek zou worden. Zo wist ik van te voren ongeveer wanneer het afwas. Voor ik begon te schrijven heb ik vrij lang over de titel van het boek nagedacht. Wat moest de titel wor den van dit boek? Eigenlijk kon ik geen enkele goede titel bedenken. Aan een symbolische titel als 'De grote strijd' of 'De grote worste ling' heb ik wel gedacht, maar het trok me toch niet aan. Uiteindelijk kwam ik op 'Het Ko ninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog': gewoon een zakelijke titel, die de inhoud dekt want het gaat niet alleen over het land Nederland in Westeuropa, maar ook over de regering in Lon den, de koopvaardij in de vrije we reld, de West (Suriname en de An tillen) en Nederlands-Indië. Ik heb geprobeerd het boek een zo zakelijk mogelijke stijl te geven. Een nuchter relaas, met weinig emotionele adjectieven erin. Dat wil niet zeggen dat de inhoud vrij is van emotie, zeker niet. Maar het uitputten in gevoels-exclamatjes zou de lezer enprm vermoeien, en zelfs al snel gaan vervelen. Ik heb mijn boeken nooit herle zen, ik weet dus niet of ik van stijl ben veranderd. Deel I, Voorspel, heeft me de meeste moeite gekost. Ik heb daar meer mijn best gedaan om het zo mooi mogelijk te zeggen. Toen heb ik echt wel zitten pein zen. wat is de mooist klinkende for mulering. In de latere delen heb ik me daar als het ware de tijd niet voor gegund, dus misschien is het zakelijke element in de loop der ja ren nog wel markanter geworden. Artistiek Ik zie het als een wetenschappe lijke en als een artistieke prestatie. Artistiek niet in de zin van een ar tistiek werk, maar met artistieke elementen. Die zijn onontbeerlijk voor ieder historisch werk. Daar mee bedoel ik niet, dat het schitte rend geschreven is ip prachtige volzinnen. Het gaat om de compo sitie (de volgorde van zijn hoofd stukken, de opbouw van een hoofdstuk). Ik vind het belangrijk dat elk deel door zijn compositie een zeker element van spanning heeft, dat het de gewone lezer boeit van het eerste moment dat hij het boek openslaat. Dat is kunst. Het is bijvoorbeeld heel belang rijk dat een boek op een pakkende, orginele wijze begint. Dan wil de lezer ja volgen. Bij voorbeeld deel I, Voorspel, begint met de bespre king van die stokoude heren met de koningin op Palèis Noordeinde in 1939. Mooie vondst. Ik had natuurlijk ook in 1813 kunnen beginnen, waar ik daarna op ben overgegaan, maar door een bepaalde symbolische gebeurtenis eruit te lichten en die heel opzette- Van kritiek op zijn werk ligt De Jong niet wakker: "Ik hoef het laatste woord niet te hebben". lijk aan het begin te plaatsen, werk je de dramatiek in de hand. Zoiets vind je in je slaap, op een ochtend word je wakker en opeens weet je het begin. En dan ga je schrijven. Koninklijk Huis Nee, mijn relatie tot het Konink lijk Huis is door publikaties nooit gespannen geweest. Absoluut niet. Ik wil wel onderstrepen dat ik niets gepubliceerd heb wat van te voren niet is voorgelegd aan de leden van het Koninklijk Huis. Daar zijn nooit moeilijkheden over geweest. Het is niet zo dat ik iemands ver lof nodig had om te publiceren. Zo lagen de verhoudingen niet. Maar het kan zijn dat je te goeder trouw dingen helemaal verkeerd gezien hebt. En dan is het verstandig om hun kritische opmerkingen aan te horen. Met name koningin Wilhelmina en prins Bernhard, in de periode dat hij bevelhebber was van de Ne derlandse Strijdkrachten 1944- 1945 waren actieve leden van het Koninklijk Huis. Met beiden heb ik vele lange en openhartige gesprek ken gevoerd. Wilhelmina heeft mij zonder restrictie toegang gegeven tot alle stukken die van haar 'be waard zijn gebleven. Haar persoon lijk archief vormt de belangrijkste bron van deel 9, Londen, dat han delt over de regering in balling schap. Ik heb met Wilhelmina vier keer gesproken in de jaren 1956-1958. In diezelfde tijd heb ik ook gepraat met Gerbrandy, in de oorlog minis ter-president. In die gesprekken kun je alle vragen stellen vanuit de kennis die je op dat moment hebt. Dat is de achtergrond. Beiden heb ben zeer uitvoerig en openhartig antwoord gegeven. Wanneer je in 1978 bezig bent met deel 9, over hen beiden, en over de conflicten tussen hen bei den, komen er nieuwe vragen op je af. Maar Wilhelmina is in 1962 over leden en Gerbrandy in 1961. Be paalde vraagcomplexen komen pas op tafel wanneer je rpet een. boek bezig bent. Dan zie je pas wat er gebeurd is. Het was toen te laat om die vragen te stellen. Seyss-Inquart Dat probleem geldt voor talrijke andere figuren waar ik over heb moeten schrijven. Met Seyss-In quart, de centrale figuur in de de len die over bezet Nederland han deiep, heb ik geen woord kunnen wisselen. Ik had Seyss-Inquart wel duizend vragen kunnen stellen. Maar hij is na het proces van Neu renberg in 1945 opgehangen. De functie van oral history, de mondelinge overlevering als bron voor de studie, is van belang, maar moet niet overtrokken worden. In twee opzichten is oral history niet allereerst voor de gege vens die je verwerkt. Het is een fic^. tie om te menen dat alles ih de stukken vastligt. Er zijn een hoop dingen, en vaak de belangrijkste dingen (dingen die betrekking heb ben op de motieven van de hande lende personen), die je via gesprek ken te weten kan komen. Het is een uitbreiding van het feiten-materi aal. Daarnaast dient het om een per soonlijke indruk te krijgen van de mensen waarover je gaat schrijven. Bijvoorbeeld mensen uit de illega liteit, Van Randwijk of kolonel Six van de OD. Het is belangrijk datje wat te weten komt van 'de mens' waar je over schrijft. Verhoudingsgewijs schat ik de betekenis van bewaard gebleven documenten vele malen groter. In terviews waardeer ik op tien tot twintig procent van documenten. Genocide Of Auschwitz, Sobibor, über haupt te begrijpen is, kun je je af vragen. Ik dacht dat het toch te be grijpen is... De genocide toegepast door de nazi's is in zijn systematiek en mechanisatie, de gaskamers, als het ware iets piguws, maar alleen in die opzichten, piet als feit op zich zelf. In de Eerste Wereldoorlog heb ben de Turken anderhalf miljoen Armeniërs vermoord, dat ligt in hetzelfde vlak. Zonder gaskamers maar ook met de mitrailleur erop. Niet moorden maar echt genocide. Men probeerde in korte tijd gewa penderhand een heel volk uit te Of je nou mensen de gaskamers indrijft of dat je ze voor kuilen op stelt en ze met een mitrailleur neer schiet, daar zie ik geen wezenlijk verschil tussen. Er zijn in de oorlog ook anderhalf miljoen joden neer geschoten door de Einsatz-grup- pen in Oost-Polen en West-Rus land, op dezelfde manier als de Turken met de Armeniërs hebben gedaan. Het is opvallend hpe anders de Nederlandse bevolking heeft gere ageerd op de Duitse bezetting dan op de Franse bezetting van 1795- 1813. In de Epiloog vergelijk ik bei de perioden. Nu is de nawerking veel heftiger dan na de Franse pe riode. Het is tekenend hoe diep de mensen zijn getroffen door '40-'45... Een heel ander volk. De waarde van de democratische samenle ving, de waarde van'normale men selijkheid zyp met voeten getre den. Boosaardig Een hoopvol mensbeeld heb ik niet overgehouden. Maar ik moet er gelijk aan toevoegen dat ik nooit een hoopvol mensbeeld heb gehad. Van jongs af aan heb ik geweten dat mensen in verschillende doce ringen goed en kwaad kunnen zijn. Sommige mensen zijn erg goed, sommige buitengewoon boosaar dig. De ramp van Duitsland is ge weest dat een stel buitengewoon boosaardige mensen de macht van de staat in handen heeft gekregen. Met alle middelen van overreding en propaganda waartoe ze toegang kregen. Dat is iets ongelooflijks ge weest. Het gevaar bestaat dat dat terug kan keren. Ik zeg niet zal te rugkeren. Het gevaar zit erin. Kijk I maar naar de wereld van vandaag... Of er altijd een vrije keus tussen goed en kwaad is, is een moeilijke moreel-ethische vraag. Voor dit soort heel wezenlijke vragen, mag ik dit doen, mag ik dit niet doen, worden we in onze huidige samen leving niet gesteld. Laten we wel I zijn, of je de uitkeringen voor jeug dige werklozen verlaagt, is van een I andere orde. Het is een gewetenskwestie wan neer je in een van de laatste maan den van 1940 de Ariërverklaring krijgt voorgelegd. Moet ik die in vullen, mijn handtekening eronder zetten of niet? Dat is een gewetens kwestie geweest bij voorbeeld voor de Hoge Raad, ons hoogste ge rechtscollege, die de vraag kreeg voorgelegd of dat überhaupt wel strookte met ons staatsbestel. Die mensen hebben voor een ge wetensvraag gestaan, ze hebben er over gestemd. En voor zover be kend, de cijfers staan niet helemaal vast, hebben ze met een verhou ding van 12-5 de beslissing geno men: we moeten er ons maar bij neerleggen, en die zaak invullen. Blunder Dat is natuurlijk een formidabele blunder geweest. Ze hebben dat 'gedaan om geen moeilijkheden te krijgen met de bezetter, maar de gevolgen waren verstrekkend. In het hele land werden joden in over heidsdienst van hun functie onthe ven. En als dat dan gebeurt, staat in Leiden Cleverjnga op en spreekt zijn befaamde toespraak uit. Waar bij hij ook yoor de vraag stond: zal ik dat doen of zal ik dat niet doén?, terwijl hij zich bewust was van de risico's die hjj liep. Als dit soort kwesties zich voor- doet in een volk staat iedereen voor de keus: doe ik dit of weiger ik. Ik j hoop met mijn boeken aan de jeug dige lèzers begrip bij te brengen voor de betekenis van gebeurtenis sen waar de mens in zijn leven ^oor kan komen te staan. En dat ze dan beseffen dat het hun eigen verant woordelijkheid is of ze ja of nee zeggen. Die ruimte is er altijd... Dat wil niet zeggen dat ze het goede antwoord geven. De geschie denis, ook die van de Tweede We reldoorlog, leert dat de meeste mensen zich aan die moeilijkheden overgeven. En de situatie, waarin van hen persoonlijke offers wor den gevraagd, ontwijken. Dat is de les van de geschiedenis". De Russisch-orthodoxe patri arch Pimen van Moskou heeft het Vaticaan schriftelijk uitgeno digd, een delegatie te sturen naar de viering in juni van 1000 jaar christendom in de Sovjetunie. Volgens de Vaticaanse woord voerder Joaquin Navarro zal de paus over enkele dagen meede len uit welke mensen deze dele gatie bestaat. Verwacht wordt, dat kardinaal-staatssecretaris Agostino Casaroli de afvaardi ging zal leiden. Ook de naam van kardinaal Willebrands, voorzit ter van het Vaticaanse secretari aat voor de eenheid der christe nen, wordt in dit verband ge noemd. De kans dat de paus zelf gaat is uitgesloten. Hij verklaarde in ja nuari, een uitnodiging alleen te zullen aanvaarden als de onder gronds actieve Oekraiens-Katho- lieke Kerk wordt erkend. Vol gens waarnemers wijst de uitno diging aan het Vaticaan wel op een belangrijke verbetering in de relatie tussen de Russisch-Or- thodoxe Kerk en Rooms-Katho- lieke Kerk. - De Amerikaanse ondermi nister voor de mensenrechten, Richard Schifter, ziet een soepe ler houding van de Russische au toriteiten tegenover de gods dienst. Hij reisde naar de Sov jetunie in verband met de voor bereiding van de topconferentie eind volgende maand en stond gisteren via de satelliet journalis ten te woord in Den Haag en We nen. Na 1917 konden gelovigen al leen binnen het kerkgebouw hun geloof uiten, maar nu is er een 'grijze zone' van activiteiten bui ten de kerken, die oogluikend wordt toegestaan. Aan de maat schappelijke discriminatie van gelovigen is echter, volgens Schifter, nog niets veranderd. Hij was sceptisch gestemd over de resultaten van de 'stille diplo matie' die de Wereldraad van Kerken inzake schending van de mensenrechten in de Sovjetunie toepast. "Ik ken geen enkel geval waarbij deze aanpak succes heeft opgeleverd". Schifter wilde geen moreel oordeel geven over het beleid van patriarch Pimen en de bis schoppen, maar vond het wel een 'morele plicht' dat het Wes ten het openlijk opneerfit voor dissidente priesters. Deze steun is, naar zijn opvatting, geen be lemmering voor de 'stille diplo matie' van de Wereldraad. Confessionelen Het hoofdbestuur van de Confessionele Vereniging in de Nederlandse Hervormde Kerk maakt in het jaarverslag over 1987 met instemming melding van het 'groeiende contact' met het Confessioneel Gereformeerd Beraad, vooral wat betreft 'Sa men op weg' van beide kerken. Gezamenlijk wordt een rapport voorbereid over de schets uit 1986 van het Samen op weg-pro- Ook met de Gereformeerde Bond in de Hervormde Kerk worden op landelijk niveau de banden aangehaald. Een studie commissie van de Confessionele Vereniging en de Gereformeerde Bond bereidt een rapport voor over het onderwerp 'Verbond en verkiezing'. Blijkens mededelin gen uit provinciale afdelingen van de Confessionele Vereniging botert het plaatselijk tussen con fessionelen en bonders minder. De Confessionele Vereniging houdt deze dagen haar jaarverga dering in Zeist. Voorzitter ds. J. P. van Roon keerde zich in zijn openingswoord tegen gelovigen "die zelf het heft in handen ne men om hier en nu door eigen en gagement het nieuwe rijk op te richten". Hij sprak van een 'to- ren-van-Babel-overmoed', een 'doe-het-zelf-religie'. Hervormde Kerk: beroepen te Barneveld H. Veldhuizen Hil- legersberg; aangenomen naar streekgemeente Zuid-Limburg centrum mevrouw I. van der Pol Grijpskerk-Visvliet, naar Mep- pel B. Metselaar Leeuwarden, naar Ruurlo J. E. Meijer Wanne- perveen-Belt-Schutsloot. Gereformeerde Kerken: aan genomen naar Sassenheim R. W. Biewinga Kamerik, naar Middel burg-Sint Laurens kandidaat D. Westerneng aldaar, naar Halle (Geld.) voor deelwerk kandidaat mevrouw G. J. de Jong Baerends Lochem; beroepen te Harder wijk A. Woudenberg Hasselt- Gereformeerde Gemeenten: beroepen te Nieuwerkerk (Z.) A. Bac Bodegraven; bedankt voor Clifton (Ver. Staten) A. B. van der Heiden Doetinchem, voor Rotterdam-Alexanderpolder N. W. Schreuder Goes, voor Hilver sum J. Kareis Rijssen. Gereformeerde Gemeenten in Nederland: bedankt voor Hil versum en voor Bruinisse W. Verhoeks Arnemuiden. De hervormde predikant A. J. Roodzant in Odoorn (Dr.), lan delijk bekend als voorzitter van de Zwingli-bond (principieel- vrijzinnigen). neemt op 29 mei (3 uur) afscheid in verband met emeritaat. Het is dan juist 25 jaar geleden dat hij in Odoorn kwam. Roodzant gaat verhuizen naar het nabijgelegen Exioo. Onderzoek De gereformeerde synode heeft enkele van haar commis sies van deskundigen opgedra gen een plan te maken voor een psychotechnisch onderzoek van aanstaande gereformeerde pre dikanten. Volgens de synode zijn predikant en gemeente met een dergelijk onderzoek gediend. Kerkelijke examinatoren, werkbegeleiders van predikan ten en docenten aan de theologi sche opleidingen weten heel goed, dat het predikant-zijn te genwoordig hoge eisen stelt, maar zij kunnen niet testen of kandidaten aan deze eisen vol doen. Psychotechnisch onder zoek kan dat duidelijk makent zo vindt men. Kruisen. Het hervormde sy- nodebestuur wil van de Amster damse afdeling van Disk (Dienst Industriële Samenleving vanwe ge de Kerken) weten wat de mo tieven zijn geweest voor het plaatsen van drie kruisen in de tuin van staatssecretaris De Graaf op Goede Vrijdag. In een brief aan Disk toont het kerkbestuur zich 'ernstig veront rust'. "Hoewel wij begrip hebben voor uw verontrusting inzake het beleid van de regering ten aan zien van werkloze jongeren, me nen wij dat u met deze actie de grenzen hebt overschreden die in kerk en samenleving in acht moeten worden genomen. Velen voelen zich diep gekwetst over de door u gevoerde actie en de daarbij gehanteerde methode". Na de toelichting van Disk wil het synodebestuur nog op deze zaak terugkomen. Werclddiakonaat. Het We- relddiakonaat van de Gerefor meerde Kerken kreeg vorig jaar uit de kerk in totaal f. 13.626.000 voor de projekten in de Derde Wereld en Oost- en Zuid-Europa die het steunt. Dat was ruim f 1 miljoen meer dan in 1986. Leiden. Er is een klein comi té gevormd om op 8 en 9 oktober met een feestelijk weekend het 350-jarig bestaan te vieren van de Lokhorstkerk aan de Pieters kerkstraat in Leiden. Deze kerk is het 'thuis' van de doopsgezind- remonstrantse gemeente. Doopsgezinden. Van 12 tot en met 15 mei houden Europese doopsgezinden in Tramelan, Zwitserland, hun periodieke conferentie, mede ter voorberei ding van de wereldconferentie van doopsgezinden in 1990 in Ca nada. Thema in Zwitserland is: 'Er zijn in de wereld'. Met dit the ma wil de conferentieleiding de doopsgezinden oproepen zich niet afzijdig te houden van maat schappelijke en politieke vragen. Islam. Het Islamitisch We reldcongres is bezig met de op richting van een 'Europese raad'. De in Londen gevestigde 'Inter nationale Islamitische Minder- hedencommissje' wil in alle Westeuropese landen een bureau openen. Die moeten dienen als 'bruggen naar de islamitische wereld'. Aanleiding zijn de problemen van moslim-jongeren in West- Europa. Daar wonen nu onge veer 7 miljoen moslims. Donderdag verschijnt deel 12, de Epiloog, van het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Hiermee komt een einde aan het werk van de rijkshistoricus dr. Lou de Jong. Sinds hij in 1955 aangesteld werd door de toenmalige regering om de Nederlandse geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog te schrijven, heeft hij met een totaal van 26 boeken zijn serie gecompleteerd, meer dan 15.000 pagina's. Er volgen nog twee delen: één met een wetenschappelijke verantwoording en één met verzamelde kritieken. Over het nieuwste deel, zegt hij: "Eigenlijk is hiermee voor het eerst een goed handboek geschreven over de Indische kwestie". Zijn toekomstplannen staan al vast: doceren aan de Harvard University in de VS, een nieuwe versie schrijven van de tv-serie 'De Bezetting', het comprimeren van het Koninkrijk tot één deel in pakweg 500 bladzijden, en tenslotte zijn memoires. Van kritiek ligt hij niet wakker: "Ik hoef het laatste woord niet te hebben".

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidsch Dagblad | 1988 | | pagina 2