Verdraagzaamheid is de boodschap
Ton Sijbrands terug in het strijdperk
De keerzijde van methadon
Conferentie over maatschappelijke gevolgen AIDS
I
ZATERDAG 26 MAART 1988
PAGINA 21
Met het AIDS-virus besmette mensen moeten gewoon in de maatschappij
kunnen blijven functioneren. Overspannen reacties maken een einde aan
het al het voorlichtingswerk dat is verricht.
Eén van de risicogroepen voor besmet
ting met HIV en dus voor de ziekte
AIDS vormen de zogenaamde intrave
neuze drugsgebruikers, dat wil zeggen:
diegenen die drugs met behulp van een
injectienaald in hun lichaam spuiten.
Deze risicogroep vormt ook een gevaar
voor anderen, omdat nog al wat van
hen, onder meer om de dure drugs te
kunnen kopen, in de prostitutie actief
zijn.
Via hun klanten, die op hun beurt part
ners mogelijk besmetten, kunnen zo
uiteindelijk grote aantallen mensen het
virus oplopen. Bovendien zijn er nog al
eens intraveneuze drugsgebruiksters,
die in verwachting raken en een kind
ter wereld brengen dat in de meeste ge
vallen ook met het virus besmet is.
Om het gevaar van besmetting langs
deze weg zoveel mogelijk te keren heeft
men op allerlei plaatsen in de wereld,
zoals San Francisco, Miami en ons ei
gen Amsterdam, projecten opgezet om
met zoveel mogelijk van deze drugge
bruikers in contact te komen, hen even
tueel er toe te bewegen zich te laten tes
ten en er toe te brengen zich zo veilig
mogelijk voor zichzelf en anderen te
gaan gedragen.
Een belangrijke methode voor het in
contact komen en blijven met intraven
euze drugsgebruikers is het gratis ver
strekken van methadon. Voor de ver
slaafde heeft dat het voordeel dat hij of
zij zonder allerlei moeilijke toeren,
zoals criminaliteit of prostitutie, aan
een middel kan komen dat nagenoeg
hetzelfde effect heeft als de illegale
drug.
Voor de samenleving en voor de ge
zondheidszorg heeft dat het voordeel
dat er contact is met de drugsgebruiker
en dus beïnvloeding mogelijk is. Om
die reden hebben bepaalde staten in de
VS., waar weerstand tegen gratis me
thadon verstrekking was voor het
AIDS-tijdperk, hun beleid gewijzigd en
zijn er ook toe overgegaan.
Een van de opmerkelijke feiten, is nu
dat intraveneuze drugsgebruikers, die
met het HIV besmet raken vaak eerder
AIDS ontwikkelen en eerder sterven
dan bijvoorbeeld HIV-besmette homo
seksuele mannen, die geen drugs ge
bruiken.
De verklaring daarvoor is, dat de drugs
het afweersysteem van het lichaam on
dermijnen, waardoor het virus als het
eenmaal het lichaam is binnengedron
gen, veel meer kans krijgt zijn vernieti
gende werk te doen. Heel recent onder
zoek in de Verenigde Staten uitgevoerd
lijkt er nu op te wijzen, dat ook me
thadon het afweersysteem ondermijnt.
Het is daarom niet uitgesloten, dat me
thadon bij iemand die aan het virus
wordt blootgesteld, besmetting bevor
dert en de ontwikkeling van AIDS ver
sneld.
Hoewel niet precies duidelijk is, wat de
consequentie van dit feit voor het me-
thadonverstrekkingsbeleid moet zijn,
lijkt het belangrijk genoeg om bij de
overwegingen voor al dan niet ver
strekking te worden betrokken.
In het Zwitserse Genève
kwamen anderhalve week
geleden wetenschappers bij
elkaar om de maatschappelijke
gevolgen van AIDS te
bespreken. De
Scandinavische
luchtvaartmaatschappij SAS
besloot onlangs haar piloten te
testen. Daarmee zit je op de
verkeerde weg, zo
concludeerden de
wetenschappers. "Wat AIDS
betreft is de boodschap van
realisme en
verdraagzaamheid een en
dezelfde", aldus René
Diekstra, één van de
deelnemers aan de WHO-
conferentie.
door René Diekstra
Veertien dagen geleden, om precies
te zijn op vrijdag 11 maart, ver
scheen er een bericht in de interna
tionale pers dat de Scandinavische
luchtvaartmaatschappij SAS heeft
besloten haar piloten te verplichten
zich op infectie met het HIV (het
AIDS-virus) te laten testen.
Het belangrijkste argument voor het be
sluit is volgens de maatschappij dat haar
piloten 100 procent fit dienen te zijn. Met
andere woorden (maar dat stond niet uit
drukkelijk in het bericht): piloten die po
sitief worden bevonden, worden op non-
actief gesteld. Het opmerkelijke is dat
heel wat mensen die van het besluit ho
ren, het op het eerste gezicht heel plausi
bel vinden. Zo gezegd in het belang van
de veiligheid van het luchtverkeer.
Wat zij zich niet realiseren is, dat SAS
met deze stap een weg is ngeslagen, die
wanneer ze navolging krijgt in andere
bedrijven en instellingen, voor enorme
maatschappelijke en persoonlijke pro
blemen gaat zorgen. Om deze problemen
te bespreken en vast te stellen in hoever
re maatregelen die SAS heeft genomen
maatschappelijk en wetenschappelijk
verantwoord zijn, kwamen meer dan
veertig experts op het gebied van AIDS-
onderzoek, van wie velen van wereld
naam, van 14 tot en met 17 maart op het
hoofdkantoor van de Wereld Gezond
heids Organisatie (WHO) in Genève bij-
Een van de belangrijkste conclusies, die
de conferentie heeft opgeleverd is, dat
zulke maatregelen volstrekt onterecht
zijn en meer problemen scheppen dan ze
oplossen.
Geïnfecteerd
Wat is er nu precies aan de hand? De
meest recente cijfers van de WHO geven
aan dat naar schatting tussen de 5 en 10
miljoen mensen op de wereld op dit mo
ment met het HIV, het Humane Immu
nodeficiency Virus, besmet zijn. Maar
anders dan bij veel andere virusinfecties
moeten we bij het HIV heel duidelijk on
derscheid maken tussen geïnfecteerd
zijn en ziek zijn. Voor zover op dit mo
ment bekend ontwikkelt zo'n 10 tot 30
procent van de Hl V-geïnfecteerde men
sen binnen een periode van 5 jaar na in
fectie ook werkelijk de ziekte AIDS.
Nog eens 20 tot 50 procent ontwikkelt
mogelijk een in bepaalde opzichten op
AIDS gelijkend, maar in andere opzich
ten duidelijk verschillend ziektebeeld,
het zogenaamde ARC (Aids Related
Complex). Maar de tijd tussen infectie,
het moment waarop de virus in lichaam
scellen binnendringt en het uitbreken
van de ziekte kan vele jaren bedragen en
bij bepaalde mensen mogelijk wel enke
le tientallen jaren.
Het is bovendien heel goed mogelijk dat
Ton Sijbrands, wie kent hem nog?
Voor dertigers en ouderen is hij als
dammend 'wonderkind' een begrip.
Bij jongeren zal zijn omvangrijk per
soon nog maar nauwelijks aanspre
ken.
door Bouke Nielsen
Hij kan bij tieners louter bekend zijn uit
de overlevering. De inmiddels 38-jarige
wildebras van weleer besloot veertien
jaar geleden als regerend wereldkam
pioen de persoonlijke wedstrijden te mij
den. Daardoor verspeelde hij zijn titel.
Sijbrands viert nu echter zijn rentree in
het nationaal kampioenschap dat dit
weekeinde in Putten begint.
De tegenwoordig in het landelijke
Voorst woonachtige Sijbrands wordt
nog altijd bewonderd. Zijn gaven zijn on
omstreden. Hij is al die jaren de kost blij
ven verdienen met dammen en is zich na
zijn afscheid blijven bewegen in het we
reldje. Insiders zien hem nog steeds als
een van de sterksten ter wereld. Maar is
hij dat nog? Sijbrands zelf wil er niet
over praten.
Uit de spaarzame verhalen die in de
loop der jaren nog over hem zijn gepubli
ceerd blijkt echter dat hij zijn twijfels
kent. Vorig jaar, vlak nadat hij zijn ren
tree wereldkundig had gemaakt, opper
de hij dat hij tijdens het NK misschien
wel als achtste eindigt. Andere voormali
ge wereldkampioenen w,eten zeker dat
hij in staat moet worden geacht zich op
nieuw bij de wereldtop te voegen. Harm
Wiersma zegt zelfs: „Na zijn besluit om
terug te keren kan hij zich geen afgang
permitteren. En daar zorgt hij heus wel
een grote groep geïnfecteerden nooit
AIDS of ARC zal ontwikkelen. We weten
het eenvoudigweg niet. Veel HIV-dra-
gers zijn dus lang en soms zeer lang ge
woon gezonde mensen die geen enkel
ziekteverschijnsel hebben. Het enige dat
hen onderscheidt van andere mensen is,
dat ze het HIV in hun lichaam dragen.
Als deze mensen zich voor anderen veilig
gedragen, dat wil zeggen geen of veilige
seksuele omgang en vermijding van
bloedcontact met anderen, is er geen en
kele reden om wat voor maatregel dan
ook tegen hen te nemen.
Waar het nu allemaal om gaat is, dat er
het afgelopen jaar berichten zijn ver
schenen, die twijfel zaaien aan de stelling
dat HIV-geïnfecteerden, die geen AIDS
of ARC hebben, werkelijk symptoomvrij
zijn. Volgens die berichten vertonen een
behoorlijk aantal van hen al spoedig na
het oplopen van het virus hersenafwij
kingen die hen ongeschikt zouden ma
ken voor bepaalde beroepen, met name
waar het aankomt op zo alert mogelijk re
ageren en waar de veiligheid van ande
ren in het geding is.
Er bestaan psychologische methoden, de
zogenaamde neuropsychologische tests,
waarmee men kan vaststellen of ie
mands vermogen snel te reageren of in
formatie te onthouden, is aangetast. En
kele onderzoeken met bepaalde van die
tests bij HIV-geïnfecteerden lijken te
suggereren, dat bij een deel van hen in
derdaad sprake is van achteruitgaande
testprestaties.
Een eventuele verklaring daarvoor kan
gevonden worden in het feit, dat het vi
rus inderdaad in hersencellen kan bin
nendringen en daar veranderingen, zeg
maar verwoestingen kan aanrichten. Bij
lijders aan de ziekte AIDS ontwikkelt
zich bijvoorbeeld nogal eens het zoge
naamde AIDS Dementie Complex, een
afbraak van allerlei hersenfuncties door
het virus, waardoor een beeld ontstaat
dat in bepaalde opzichten veel lijkt op
dementie bij ouderen (hoewel er ook dui
delijke verschillen zijn).
Wie is Ton Sijbrands? Tegenwoordig
een vriendelijk en bescheiden mens,
maar als tiener heette hij een querulant
te zijn. Teunis, zoals hij werd ingeschre
ven in het geboorteregister van Amster
dam, heeft wel iets van Ollie B. Bommel.
Het taalgebruik van de stripfiguur bezig
de hij zelfs uitbundig in het verleden.
Ton Sijbrands had er een handje van
om de wereld te schokken met boude uit
spraken. In '72 speelde Sijbrands een
match tegen de Zwitserse grootmeester
Andreas Kuyken en de kwaliteit van die
tweekamp had hem in opperste extase
gebracht. „Dit is dammen, zoals God het
wil", had hij verrukt uitgeroepen.
Een van zijn vroegere leermeesters,
Leen de Rooij, schoot die uitspraak in
het verkeerde keelgat en hij schreef in
het blad Dam Eldorado: „Hij is toch niet
zo naïef te veronderstellen dat zijn partij
en in de hemel nagespeeld en geanaly
seerd worden?"
Ook een andere leermeester, de legen
darische R.C. Keiler trok tegen hem van
leer. „Een eigenwijs kereltje', dat is-ie. Hij
heeft bepaalde, snel wisselende trekken,
soms is-ie ook wel aardig. We speelden in
Bolzano. Ton ziet een vis op zijn bord lig
gen, wordt meteen vegetariër. Het ene
moment is hij kabouter, het andere mo
ment zegt hij dat hij op D66 wil stemmen,
omdat dat zo'n keurige partij zou zijn. Ik
zie niet welk doel hij nastreeft in zijn le
ven".
Overigens weet Sijbrands zelf even
min een doel van zijn leven. „Ik ontken
Ton Sijbrands. (foto gpdi
een werkelijke zin van het bestaan", zei
hij in een levenbeschouwelijke bui (nu
wellicht beschouwd als jeugdige onbe
zonnenheid). "Je zou daarvan uitgaande
natuurlijk consequent kunnen zijn en
zelfmoord kunnen plegen, maar het is
verstandiger dat iedere dag uit te stellen.
Verstandiger is eigenlijk het woord niet.
Het is een automatisme. Je stelt het auto
matisch iedere dag uit. Dat be^kent niet
dat je daardoor wel een zin aan het be
staan toekent. Het is eerder nalatigheid,
een gebrek aan durf'.
Bedaard
De Sijbrands-van-toen is niet te verge
lijken met de Sijbrands-van-nu. Hij is te
genwoordig beschouwelijker, bedaarder
en serieuzer. Niettemin vertonen zijn in
het verleden gedane uitspraken wel wat
overeenkomsten met Jannes van der
Wal. „Nou, met Jannes zou ik hem abso
luut niet willen vergelijken", zegt Harm
Wiersma lachend. "Je moet zijn uitspra
ken plaatsen in de tijd. Het was de provo-
periode en Ton was een buitenbeentje,
bepaald geen meeloper. Nu is hij rusti
ger". En dan lachend: „Je wordt allemaal
ouder, he".
Roozenburg en Koepermari hebben
aan den lijve ondervonden hoe sterk de
tiener Sijbrands was. Als 14-jarige speel
de Sijbrands louter nog tegen senioren
en als 15-jarige eindigde hij in het Neder
lands kampioenschap als tiende. Zijn
tweede titelstrijd in '67 werd een over
weldigend succes, want met liefst vijf
punten voorsprong op Roozenburg werd
hij kampioen. „Dat jaar was een keer
punt", weet Roozenburg nog. „En dat
was ook hard nodig, want de damsport
kon zo'n injectie goed gebruiken".
Ook Koeperman, samen met de later
vermoorde Andreiko destijds een Rus
sisch koningskoppel vormend, viel door
Sijbrands van zijn troon. Hoewel Sij
brands doorgaans niet al te lovend oor
deelt over Koeperman is de ex-Rus om
gekeerd wel laaiend enthousiast. „De te
rugkeer van Ton betekent een geweldige
propaganda voor de damsport, ik ben er
heel gelukkig mee. Al in '67, toen hij in
diverse toernooien Andreiko, Tsjegoljev
en mij versloeg, heb ik gezegd dat hij de
toekomstige wereldkampioen zou wor
den. Hij is de grootste, nog steeds".
Rampen
Is het nu zo dat HIV-geïnfecteerden, die
geen AIDS hebben en verder helemaal
symptoomvrij zijn, toch storingen in hun
hersenen kunnen hebben. Storingen die
hun geschiktheid om te werken, nadelig
beïnvloeden zodat er inderdaad reden is
voor grote ongerustheid. Want veel van
de geïnfecteerden zijn ruwweg tussen de
30 en 40 jaar oud, hebben een goede op
leiding, werken vaak in verantwoordelij
ke beroepen en kunnen dus rampen aan
richten als ze ernstige fouten gaan ma
ken. Toen de eerste berichten over deze
mogelijkheid verschenen, besloot de
Amerikaanse luchtmacht plompverlo
ren HIV-besmette piloten aan de grond
te houden.
Maar de WHO-conferentie heeft vastge
steld, dat de wetenschappelijke basis
voor zulke maatregelen op dit moment
absoluut ontbreekt. Tegenover de stu
dies die wijzen op eventuele verstande
lijke stoornissen bij bepaalde HIV-geïn
fecteerden staan andere die dat tegen
spreken. Verder weet niemand of afwij
kingen die bij bepaalde HIV-geïnfecteer
den zijn gevonden het gevolg zijn van de
infectie of van bepaalde andere factoren.
Bijvoorbeeld de geweldige emotionele
en sociale spanning waaronder iemand
kan komen te staan, wanneer hij of zij
weet dat hij of zij het virus in zich draagt.
Het is al heel lang bekend, dat stress de
uitslag op psychologische tests sterk kan
beïnvloeden. In een gesprek dat ik tij
dens de conferentie had met professor
Igor Grant van de universiteit van Berke
ley in Californië, wiens studie in deze he
le discussie een centrale rol speelt, bleek
dat ook hij er absoluut niet zeker van is of
het virus dan wel andere factoren de oor
zaak van eventuele ongunstige testuit
slagen zijn.
Hij gaf voorts toe niet te weten of de on
gunstige testuitslagen een vaststaand ge
geven zijn of dat bij opnieuw testen van
dezelfde patiënten, zeg na een half jaar,
een veel gunstiger beeld zou worden ge
vonden.
De eerste herinneringen van Jannes
van der Wal aan Sijbrands dateren van
'73. Een jaar eerder werd Sijbrands in
Hengelo wereldkampioen door Andrei
ko te onttronen. Die titel was hem al veel
eerder toegedacht, maar het 'wonder
kind' moest tot zijn 22e wachten. In '73
verdedigde hij zijn troon met succes (22-
18) in een tweekamp met Andreiko. „Ik
volgde die match voor de tv en Sijbrands
deed in die tijd ook een Teleac-cursus
over dammen, maar dat was een beetje
beneden mijn niveau. Nee, Sijbrands
was geen idool. Ik was nog niks als dam
mer en ik wilde net zo goed worden als
de sterkste ter wereld. Toevallig was dat
toen Sijbrands".
Vijandig
Een jaar na de tweekamp tegen An
dreiko stuurde Sijbrands een brief naar
de dambond, waarin hij verklaarde niet
langer in persoonlijke wedstrijden uit te
zullen komen. Hij was vaak in conflicten
verzeild en ervoer de atmosfeer binnen
de dambond jegens hem als vijandig. Het
duel met Andreiko was niet gewordert
wat iedereen ervan verwacht had. Vuur
werk bleef uit nadat Andreiko al in de
tweede partij verloor. De reacties in de
damwereld waren katterig. De wereld
kampioen miste gebrek aan erkenning.
„Het klinkt misschien paradoxaal", zei
Sijbrands vorig jaar in de Volkskrant,
maar ik voel me nu veel meer gewaar
deerd dan in de tijd dat ik werkelijk iets
presteerde".
Ten slotte is ook niet nauwkeurig be
kend wat afwijkende testuitslagen zeg
gen over iemands geschiktheid voor een
bepaald beroep. Met andere woorden,
zelfs al vertoont iemand afwijkende uit
slagen op de betreffende tests dan nog is
helemaal niet zeker of hij of zij bijvoor
beeld als piloot verder ongeschikt en dus
een gevaar voor de veiligheid van passa
giers is. Tenzij die afwijkingen natuurlijk
heel groot zijn, maar dat is bij verder
symptoomvrije HIV-geïnfecteerden
doorgaans niet het geval.
Alcohol
Op de conferentie werd ook gediscussi
eerd over de vraag welke plaats HIV-in-
fectie eventueel zou innemen in het rijtje
van de voornaamste factoren, die de vei
ligheid van passagiers in het transport
ter land, ter zee en in de lucht bedreigen.
Geconstateerd werd dat vergeleken met
bijvoorbeeld het gebruik van alcohol,
kalmerende middelen, psychiatrische af
wijkingen en emotionele spanningen
van allerlei aard infectie met HIV. zelfs
als het een rol zou spelen in dit opzicht,
maar een zeer ondergeschikte plaats in
zou nemen.
Vermeldenswaardig is in dit verband dat
volgens een recente publicatie in Noord-
Amerika meer dan 10.000 actieve piloten
een of meer keren zijn betrapt op het be
sturen van een auto onder invloed van al
cohol.
De conclusie is duidelijk. De weten
schappelijke basis voor het uit hun be
roep halen van HIV-geïnfecteerden is op
dit moment absoluut onvoldoende. In
stellingen of bedrijven, die dat toch doen
handelen niet alleen in strijd met de
rechten van mensen maar brengen even
zeer schade toe aan de wereldwijde pro
gramma's die op dit moment worden on
dernomen om aan de verspreiding van
het virus een halt toe te roepen.
Mensen, die met het HIV besmet zijn
moeten in de samenleving mee kunnen
blijven functioneren, en wel om ten min
ste twee belangrijke redenen. De eerste
is dat, met uitzondering van onveilige
seks en het delen van naalden (zoals bij
verslaafden), HlV-geïnfecteerde mensen
eenvoudigweg niet gevaarlijk voor ande
ren zijn. De tweede reden is, dat geïnfec
teerde personen bedreigen met uitsto
ting en verlies van hun werk of nog er
ger er alleen maar toe zal leiden dat zij
'ondergronds' zullen gaan, dat wil zeg
gen: er wel voor zullen oppassen om zich
te laten testen of hun toestand aan ande
ren bekend te maken en om advies of be
geleiding te vragen.
Voorlichting
Dat maakt met een klap een einde aan al
het voorlichtingswerk, dat met veel suc
ces in allerlei landen is opgezet. Het
maakt ook een einde aan campagnes om
mensen, die tot de bekende risicogroe
pen behoren, zoveel mogelijk te stimule
ren zich op aanwezigheid van het virus te
laten testen.
Met andere woorden: hoe wij als samen
leving, bedrijf of instelling zulke mensen
behandelen, weerspiegelt niet alleen on
ze fundamentele waarden, maar is naar
alle waarschijnlijkheid ook beslissend
voor het succes of falen van onze natio
nale en internationale pogingen om de
besmetting onder controle te krijgen.
Naarmate we geïnfecteerde medemen
sen uit het maatschappelijk verkeer sto
ten, des te meer brengen we de samenle
ving zelf in gevaar. En omgekeerd, in de
mate waarin we HIV-geïnfecteerden als
volwaardige burgers blijven beschou
wen, beschermen we de samenleving.
Wat AIDS betreft is de boodschap van re
alisme en van verdraagzaamheid een en
dezelfde.
Prof. dr. René F.W. Diekstra. hoogleraar in
de Klinische en Gezondheidspsychologie
aan de Universiteit van Leiden, is op dit mo
ment bij de Wereld Gezondheids Organisa
tie (WHO) in Genève belast met de coördina
tie van het programma voor Psychologische
aspecten van gezondheid .en gezondheids
zorg. In dat kader coördineert hij onderzoek
naar psychologische aspecten van AIDS en
maakte onlangs een studiereis langs de
voornaamste onderzoekscentra op dit ge
bied in de Verenigde Staten. Voor deze krant
verzorgt hij de rubriek Dcnkwijzer.
„Sijbrands nam op hetzelfde moment
afscheid als Bobby Fischer, de door hem
geadoreerde wereldkampioen schaken.
Het Amerikaanse schaakfenomeen is
sindsdien niet meer opgedoken achter
het bord, Sijbrands wel. Hij bleef deelne
men aan de clubcompetitie, gaf simul
taans, speelde interlands, nam nog deel
aan wat buitenlandse toernooitjes en
trad op als commentator bij belangrijke
wedstrijden. Sijbrands kon misschien
niet anders, want maar al te vaak zei hij:
„Dammen is een verslaving geworden".
Wie je ook spreekt in de damwereld, ie
dereen vindt Sijbrands een boeiend per
soon. Uitgezonderd Van der Wal: „Ik kan
niet zeggen of hij boeiend is, want op die
vraag heb ik me niet voorbereid". Maar
Roozenburg, oud-hoogleraar van de TH:
„Speltechnisch is hij onovertroffen, hij
steekt ver boven iedereen uit. Zijn analy
ses hebben een bewonderenswaardige
diepgang".
Vanwege zijn kennis wordt (voorzich
tig) gedacht dat hij waarschijnlijk dit jaar
alweer gekroond wordt als wereldkam
pioen. Roozenburg: „Hij behoort tot de
favorieten, maar de eerste stap kon wel
eens moeilijker zijn dan de tweede. Het
gebrek aan wedstrijd-ervaring is voor
hem een handicap. Als hij het nationaal
kampioenschap goed doorkomt, dan kan
het maar zo gebeuren dat de wereldtitel
strijd nog beter verloopt".
Harm Wiersma: „Dybman, de huidige
wereldkampioen is zeker niet sterker.
Ton kent alle fasen van het spel en maakt
vrijwel geen fouten. Bovendien is hij cre
atiever. Qua kennis is h(j de beste ter we
reld, maar komt het eruit? Vindt hij dat
dat eruit moet komen, of is hij al tevre
den met zo'n constatering? Dat is de gro
te vraag".
