Perestrojka komt
ook kerk ten goede
Doop van Rusland wordt
na duizend jaar overal
grootscheeps herdacht
DINSDAG 22 MAART 1988
Dit jaar is het duizend jaar geleden dat de Russische
grootvorst Vladimir bevel gaf dat zijn hele volk in de rivier de
Dnjepr bij Kiev moest worden gedoopt. Dit feit, dat de Doop
van Rusland wordt genoemd, is het begin van de kerstening
van het oude Roes. Vanaf die tijd ontwikkelde
zich de Russische cultuur
zoals wij die kennen, niet in
de laatste plaats uit de
Russische literatuur. Drager
van deze cultuur door de
eeuwen heen was vooral de
Russisch Orthodoxe Kerk,
die dit jaar dan ook op
grootscheepse wijze het
millennium van het Russisch
christendom viert. In de
Sovjetunie, maar ook
daarbuiten. Want met name
sinds de revolutie van 1917
zijn er overal ter wereld
Russisch orthodoxen. Ook in
Nederland.
Duizend Jaar
Russisch Christendom
Thohejiethe
KPEUIEHHflPyCH
Het Danïlov-klooster in
Moskou (tekening boven).
Dit dertiende eeuwse com
plex werd in 1928 gesloten.
Ter gelegenheid van het mil
lennium kreeg de Russisch
Orthodoxe kerk het verval
len complex enkele jaren ge
leden weer ter beschikking
om het uit eigen middelen te
herbouwen. Nu is het uit
puin herrezen. (Tekening gpd>
-Cr*
Het Rode Plein met rechts het Kremlin en in het midden de beroemde Basilius-kathedraal met z'n 'toverbalkoepels'.
Een Russisch-orthodoxe bisschop
heeft onlangs in een hoogst onge
bruikelijke procedure een oproep
aan het Kremlin openbaar gemaakt,
waarin hij pleit voor de heropening
van het oudste Russische klooster
uit 1051, dat in Kiev staat. De brief
van bisschop Feodosij van As-
trachan en Jenotajevka is gepubli
ceerd in het Bulletin van de christe
lijke gemeenschap, dat wordt uitge
geven door de orthodoxe ex-politie
ke gevangene Alexander Ogorod-
nikov.
Door Ton van der Werf
De bisschop besloot de tekst van zijn
brief te publiceren toen hy na twee
maanden wachten geen antwoord uit het
Kremlin kreeg. Hij had Gorbatsjov ge
vraagd ter gelegenheid van het 1000-jarig
jubileum van het Russisch christendom
weer monniken tot het Kievse Pet-
sjerski- of Holenklooster toe te laten.
Verder had hij geklaagd dat kloosterge
meenschappen zeer worden tegenge
werkt als zij de opengevallen plaatsen
van overleden monniken door jongeren
willen laten innemen. Het klooster aan
de oevers van de Dnjepr in Kiev werd in
1961 gesloten. Bisschop Feodosij om
schrijft het als de wieg van het Russische
christendom. Tenslotte vond de Doop
van Rusland in 988 daar plaats.
Kroniek
Het besluit van grootvorst Vladimir zich
te laten dopen, kwam niet zomaar. De
Kievse monnik Nestor (die leefde in de
tweede helft van de elfde eeuw) heeft in
zijn Kroniek het verhaal van Vladimirs
bekering geschreven. Hij vertelt hoe de
grootvorst in zijn streven naar meer con
tacten met ondermeer het Oostromeinse
rijk achtereenvolgens vertegenwoordi
gers van godsdiensten uit de buurlanden
van het oude Roes - dat het huidige Rus
land, de Oekraine en Wit-Rusland om
vatte - ontving: moslims, Duitse christe
nen uit Rome, gestuurd door de paus en
joden.
Zonder Vladimir te overtuigen, vertel
den zij over hun geloof, hun zeden en ge
bruiken. Tenslotte kwam er een Griekse
wijsgeer bij de grootvorst, die hem over
de gewijde historie vanaf Adam tot het
Laatste Oordeel vertelde. Na deze toe
lichting raadpleegde de grootvorst zijn
bojaren en stuurde vervolgens gezanten
op pad om de manier van bidden van de
diverse religies te onderzoeken. De afge
zanten kwamen terug met een afwijzend
oordeel over de islam, de joden en de la-
tijnse kerk. Maar in Constantinopel wa
ren zij getroffen door de ontroerende
pracht van de Heilige Liturgie. Zij zelden
niet meer te hebben geweten of ze in de
hemel of op aarde waren, want zulke
schoonheid is niet van deze wereld. "Wij
zijn niet in staat het te vertellen. Wij we
ten alleen maar dat daar God onder de
mensen woont", moeten ze hebben ge
zegd.
Toen stond voor Vladimir vast wat hij
moest doen: zich door de Doop laten op
nemen in de Griekse kerk. Voor het zo
ver was, eiste hij na zijn verovering van
de Griekse stad Cherson op de Krim van
de Oostromeinse keizers Basilius en
Constantijn van Constantinopel de hand
van hun zuster Anna. Terwijl hij de
komst van zijn bruid afwachtte, werd
Vladimir volgens de kronieken blind,
maar zijn blindheid genas door het water
van de doop, die hem door de bisschop
van Cherson werd toegediend. Daarna
trouwde Vladimir met Anna. Weer terug
in Kiev liet de grootvorst alle heidense
beelden en idolen kapot gooien en beval
hij dat de hele bevolking gedoopt moest
worden in de Dnjepr.
Hij liet kerken bouwen en verordon
neerde dat ook in andere vorstendom
men de christelijke eredienst moest wor
den ingevoerd en de bevolking moest
worden gedoopt. Als consequentie van
zijn overgang tot het christendom schaf
te Vladimir de doodstraf af, verbood on
menselijke straffen zoals verminkingen
en zorgde voor een goed systeem van
maatschappelijke hulpverlening aan ar
men, weduwen en wezen. Het kloosterle
ven kwam tot grote bloei, bijvoorbeeld in
het Kievse Holenklooster.
Mongolen
Aan deze Kievse période van de Russi
sche geschiedenis komt een eind in de
dertiende eeuw door de invallen van de
Mongolen en Tataren. Kiev valt in 1237.
Er volgt een periode van Mongoolse
overheersing, die duurt tot 1380, als de
Mongolen bij de slag op het Snippenveld
worden verslagen. Tijdens deze over
heersing echter werd wel voortgegaan
met de kerstening van de niqt-Russische
bevolking; het monnikenleven bloeide
en de ikonen-schilderkunst bereikte gro
te hoogten (bekend uit die tijd is de mon
nik Andrej Roebljov die tijdens de vie
ring van het millennium als heilige aan
de Russisch orthodoxe heiligenkalender
wordt toegevoegd). Het centrum van de
macht verplaatste zich in die tijd naar
Moskou.
In 1448 maakten de Russische bis
schoppen zich los van de patriarch van
Constantinopel en vormden een zelfstan
dige kerk. Toen kort daarop Constan
tinopel door de Turken werd veroverd,
ontstond in Rusland de theorie van Mos
kou, het derde Rome, volgens welke
Moskou het christelijke keizerrijk dat
eerst in Rome en later in Constantinopel
was gevestigd, moest voortzetten. Daar
om namen in die tijd de grootvorsten van
Moskou, die hun macht inmiddels over
alle andere vorstendommen hadden uit
gebreid, de titel 'tsaar' caesar, keizer)
De Moskouse periode duurde tot 1700.
In deze periode valt het bewind van Ivan
de Verschrikkelijke, dat heel wat minder
christelijk was dan de tijd van Vladimir.
In 1589 nam de metropoliet van Moskou
met toestemming van de patriarch van
Constantinopel de titel patriarch aan.
Nieuwe periode
Met Tsaar Peter de Grote, bekend om
zijn hervormingen en moderne inzich
ten, begint een nieuwe periode in de Rus
sische geschiedenis, de Petersburgse pe
riode. Omdat de autoritaire Peter nie
mand naast zich duldde, verbood hij in
1700 na het overlijden van patriarch
Adriaan de verkiezing van een nieuwe
patriarch. De kerk werd sindsdien door
een synode bestuurd. De leden daarvan
werden door de tsaar benoemd en afge
zet. De kerk werd dus sterk afhankelijk
van de tsaren. De tsarina's Elisabeth en
Catharina II probeerden eveneens niet
alleen de invloed van de kerk te vermin
deren, maar drongen ook haar maat
schappelijke activiteiten terug. Veel ker
kelijk bezit werd onteigend en ruim de
helft van het aantal kloosters werd geslo
ten. De kerk werd min of meer terugge
bracht tot een soort administratie in
godsdienstzaken.
De kerkelijke organisatie functioneer
de echter prima en vooral in de vorige
eeuw werden de theologische opleidin
gen verbeterd en uitgebreid. In die ne
gentiende eeuw kwam het startsendom
tot grote bloei. 'Startsen' zijn de uit het
werk van Dostojevsky zo bekende grote
geestelijke leiders onder de monniken,
wier advies en raad velen kwamen in
winnen. Bekendste is de heilige Serafim
van Sarov.
In het begin van de twintigste eeuw
gingen steeds meer stemmen op tot her
stel van het patriarchaat. Na de troonsaf
stand van tsaar Nikolaas II in maart 1917
kwam een concilie van de Russisch Or
thodoxe Kerk bijeen en herstelde de pa
triarchale bestuursvorm van de kerk. Op
5 november van dat jaar werd metropo
liet Tichon van Moskou tot patriarch ge
kozen. Intussen hadden de bolsjeviki de
macht in Rusland overgenomen en
nog voordat het concilie in de zomer van
1918 gesloten was een begin gemaakt
met een van de smartelijkste perioden
uit de geschiedenis van het Russisch
christendom: de kerkvervolgingen in de
jaren twintig en dertig. Alle kerkelijke
bezittingen werden geconfiskeerd, patri
arch Tichon werd in de gevangenis gezet
en na zijn dood in 1925 mocht er geen op
volger worden gekozen. Moorden, arres
taties, dwangarbeid waren het deel van
veel priesters, bisschoppen en gelovigen.
Wetgeving
In 1929 werd een wetgeving op de reli
gieuze verenigingen ingevoerd die tot op
dit moment bijna ongewijzigd van
kracht is, ofschoon er vorig jaar belang
rijke wetswijzigingen zijn aangekon
digd. Kerken mogen bijvoorbeeld geen
onroerend goed bezitten, geen propagan
da maken, geen activiteiten ontplooien
buiten het kerkgebouw, geen diakonaal
werk doen, geen godsdienstonderricht
geven. Een niet door de sovjetautoritei
ten bevestigd bericht van ruim een jaar
geleden en komend uit kerkelijke bron
meldde als nieuwe maatregelen onder
meer de mogelijkheid voor kerken eigen
gebouwen te mogen bezitten en activitei
ten buiten het kerkgebouw te ontplooi
en. Overigens is maar een klein deel van
de kerkgebouwen van vóór de revolutie
beschikbaar voor de eredienst.
Patriarch Tichon had in zijn benarde
positie al de gelovigen aangespoord loy
aal te zijn tegenover het vaderland en de
sovjetstaat, zonder overigens het geloof
te verzaken of de kerk te verraden. Die
loyaliteit kwam in de jaren van de Twee
de Wereldoorlog tot uiting in de oproep
aan de gelovigen de strijd tegen het Duit
se fascisme te steunen. De kerk finan
cierde uit eigen middelen twee regimen
ten, gewijd aan de heilige Alexander Nje-
vski en Dimitri Donskoj. Die houding
bezorgde haar wat goodwill. In 1943
mocht er een nieuwe patriarch worden
gekozen, enkele seminaries werden her
opend en mochten weer studenten opne
men, er mochten nieuwe bisschoppen
(aan de vooravond van de oorlog waren
er nog maar vier bisschoppen op hun
post) en priesters worden gewijd.
Goodwill
De positie van de kerk bleek dus na d-e
oorlog aanzienlijk versterkt. De vredes-
activiteiten van de Russisch Orthodoxe
Kerk gedurende de laatste decennia heb
ben voor nog meer goodwill gezorgd. De
glasnost en perestrojka van Gorbatsjov
komen de kerk eveneens ten goede. En
zo is de situatie van dit moment er een
van optimisme. "Kijk maar hoe wij ons
verbeterd hebben", zei een trotse Russi
sche aartsbisschop, wijzend op onder
meer het Danilov-klooster in Moskou dat
nieuw herrezen is uit het puin. Dit der
tiende eeuwse complex werd in 1928 ge
sloten. Ter gelegenheid van het millenni
um kreeg de kerk het vervallen complex
enkele jaren geleden weer ter beschik
king om het uit eigen middelen te her
bouwen.
Gigantisch
Dertien kerken, een verblijf voor patri
arch Pimen, kantoorgebouwen voor de
kerkelijke administratie, een gastenver
blijf en een klooster voor dertig nieuwe
monniken werden in een gigantische
krachtsinspanning van de hele kerk (54
miljoen gelovigen) uit eigen middelen
vrijwel steen voor steen ge- of herbouwd:
Op tachtig kilometer afstand van Mos
kou werd het klooster van Zagorsk, tot
nu toe het centrum van de kerk, even
eens hersteld en uitgebreid. Daar, in
Zagorsk en in Moskou, maar later ook in
Kiev, Novgorod en elders, wordt in de
maanden juni en juli het millennium
luister bijgezet. Op 5 juni wordt er een
concilie gehouden, waarop ondermeer
enkele grote figuren uit de geschiedenis
van de kerk heilig worden verklaard. On
der hen de ikonenschilder Andrej Roebl
jov, de al genoemde vorst Dimitri Dons
koj, de monnik Ambrosi, die een vriend
van de schrijver Dostojevsky was, en de
zalige Xenia, die zich het lot van de'koet
siers aantrok. Op 12 juni worden er in de
hele kerk dankdiensten gehouden.
Orthodoxe gelovigen uit de hele we
reld vieren het feest in Rusland mee. Ook
leiders van andere kerkgenootschappen
de Russisch Orthodoxe Kerk is sinds
1962 lid van de Wereldraad van Kerken
zullen te gast zijn bij het Moskouse pa
triarchaat. De paus zal daar niet bij zijn,
wèl de Nederlandse kardinaal Wille
brands, hoofd van het Secretariaat voor
de Eenheid. Hoewel de laatste maanden
de betrekking tussen het Vaticaan en
het patriarchaat weer verbeterd zijn, is
de kwestie van de Oekraïense Kerk de
met Rome geünieerde kerk, die na de
Tweede Wereldoorlog bij de Russisch
Orthodoxe Kerk werd ingelijfd sinds
het pontificaat van de Poolse paus Jo
hannes Paulus II een struikelblok ge
weest voor de goede betrekkingen tus
sen Rome en Moskou.
Missie
Ofschoon de oosterse orthodoxe kerken
weinig zendingsdrift bezitten, heeft de
Russische Kerk in het verleden wel wat
gemissioneerd. Zo werd de kerk geves
tigd in bijvoorbeeld Alaska, Japan en
China. Dat er nu over de hele wereld
Russisch orthodoxen te vinden zijn ligt
echter vooral aan de revolutie van 1917.
Veel tegenstanders van de rode revolutie
vluchtten toen naar het westen en kwa
men ondermeer in West-Europa, maar
ook in de Verenigde Staten terecht. Hun
problemen met de leiding van de kerk
die in Rusland onder zeer moeilijke om
standigheden verkeerde en met wie
praktisch geen communicatie mogelijk
was, leidde tot de instelling van een ei
gen Orthodoxe Kerk in Amerika onder
leiding van een synode.
De koers van deze synodale kerk die
enkele jaren geleden de laatste tsaar en
zijn familie heilig heeft verklaard riep
al gauw weerstanden op en zo plaatsten
grote groepen Russisch orthodoxen zich
onder leiding van het oecumenische pa
triarchaat van Constantinopel, dat voor
hen in West-Europa een eigen aartsbis
dom in Parijs oprichtte met zetel in de
Rue Daru. Deze controverse, recht
streeks samenhangend met de gevolgen
van de revolutie, veroorzaakt nog steeds
een scheiding tussen de verschillende
Russisch orthodoxen. Met name de sy-
nodalen hebben nog steeds grote aversie
tegen beide andere jurisdicties, ofschoon
de tijd bezig is de wonden te helen.
Zo waren er bij de opening van de Mil
lennium-viering van de Russisch Ortho
doxe Kerk van het Moskouse patriar
chaat op 24 januari in Amsterdam verte
genwoordigers van de verschillende ju
risdicties aanwezig, net als representan
ten van andere kerken, onder wie bis
schop Bomers van Haarlem en zijn oud-
katholieke collega Horstmans.
Nederland
In Nederland is er net als elders een
Vereniging van Orthodoxen, gewijd aan
de Heilige Nikolaas van Myra, die jaar
lijks gelovigen van de verschillende ju
risdicties samenbrengt, bezinningsda
gen en kinderkampen organiseert, een
jaarboek uitgeeft en vooral in praktische
zaken probeert coördinerend te werken.
Deze vereniging werkt ook mee in de or
ganisatie van een groot herdenkingscon
cert dat op 25 september mogelijk in
aanwezigheid van koningin Beatrix in
Zwolle wordt gehouden. Aan het concert
werken diverse koren mee.
Vanwege de relaties van de vredesbe
wegingen met de kerken in Rusland, or
ganiseren Pax Christi en een aantal an
dere instanties onder auspiciën van de
Raad van Kerken in Nederland een her
denkingsdienst in Utrecht op 8 mei.
Daarvoor komt de aartsbisschop van
Smolensk, Kyrill, naar ons land. De Rus
sisch Orthodoxe parochies in Rotterdam
en Groningen hopen ook op zijn komst
naar de plaatselijke viering van het jubi
leum. Er staan in de vijf parochies van
het Moskouse patriarchaat (twee in Den
Haag, een in Amsterdam, Rotterdam en
Groningen) diverse evenementen (lezin
gen, exposities, uitgaven) op stapel die
aandacht aan het Millennium schenken.
Expositie
Eind september komt er in ons land een
grote expositie die eerder in het gebouw
van de Unesco in Parijs wordt gehouden.
Deze tentoonstelling over het millenni
um zal in Den Haag en Amsterdam te
zien zijn. In Groningen bereidt men een
eigen expositie voor. De opening van de
grote, landelijke tentoonstelling wordt
verricht door de exarch voor West-Euro
pa (speciale vertegenwoordiger van de
patriarch), metropoliet Vladimir van
Rostov en Novotsjerkask. Hij zal in okto
ber ook een afsluitende dankdienst in de
katholieke Nikolaaskerk (tegenover het
Amsterdamse Centraal Station) leiden.
