Beroeps of liefhebber, ieder heeft dezelfde
DE
ARME
KANT
VAN
NIJME
GEN
PAGINA 2
ZATERDAG 19 MAART 198t
LEIDEN Een boek van 270 pagi
na's, met artikelen, opstellen, pre
ken, preekschetsen en toespraken
uit de nalatenschap van professor
dr. Wessel Eliza Verdonk, eerst pre
dikant (onder andere in Oegst-
geest) en later hoogleraar.
De redactie voor deze uitgave
onder verantwoordelijkheid van
de afdeling systematische en prak
tische theologie aan de theologische
faculteit in Utrecht koos als titel
een woord dat de theoloog-ethicus
Verdonk graag gebruikte: 'Onge
hoord'. Zoals in deze zin: "Er wordt
gezegd, dat het kennelijk mogelijk
is om via een mens God te ontvan
gen. Dat is natuurlijk iets onge
hoord groots".
Op 10 februari 1986 overleed
Wessel Verdonk, hoogleraar in de
christelijke ethiek vanwege de
Hervormde Kerk, 57 jaar oud. Zijn
graf is bij de Groene Kerk in Oegst-
geest, de plaats waar hij elf jaar pre
dikant was geweest. Na een kerke
lijk docentschap aan de Leidse uni
versiteit werd hij in 1981 hoogle
raar aan de Universiteit van Am
sterdam. Vier jaar later verkoos de
kerk hem tot hoogleraar christelij
ke ethiek in Utrecht, welke post hij
door zijn ziekte en heengaan maar
kort heeft bezet.
Luisteren
De titel van het boek 'Onge
hoord' herinnert niet alleen aan
een door Verdonk vaak gebruikt
woord, maar typeert hem ook
scherp. "Het was hem er bijzonder
aan gelegen, ongehoorde stemmen
te laten meespreken", zeggen An-
tonie Vos, Kees van der Zwaard,
Eef Dekker en Aline Looman-
Graagkamp in hun 'woord vooraf.
"Dat gebeurde in gesprekken
waarin hij de ander de achtergrond
van zijn of haar opvattingen liet
ontdekken. Dat gebeurde ook als
hij naar armen en verdrukten wilde
luisteren, vanuit het idee dat juist
deze mensen in deze positie het ge
weten van de maatschappij vor
men. Aan hen is af te lezen hoe het
er met de maatschappij voor staat.
Na intensief luisteren kwam voor
Verdonk het ogenblik van spreken.
En hij sprak".
Daarvan getuigt dit boek in ve
lerlei toonaard.
In een inleidend verhaal over
wat hem kenmerkte en bewoog
wordt Verdonk beschreven als ie
mand die op het terrein van de
ethiek een geheel eigen weg is ge
gaan. "Steeds vaker verhief hij zijn
stem als ethicus, zowel in kerkelijk
verband als daarbuiten. Na 1980
dook zijn gestalte op in alle discus
sies waarbij theologie en politiek
nauw op elkaar betrokken waren".
'Losse contacten' had hij onder
andere met bewegingen als 'Kerk
en Vrede', de Vereniging Weige
ring Defensiebelasting en de Vere
niging Dienstweigeraars. Vier jaar
was hij voorzitter van de Stichting
Oecumenisch Studie- en Actiecen
trum voor Investeringen en vijf
jaar voorzitter van de Nederlandse
afdeling van de Christelijke Vre
desconferentie.
Afstand
'Politieke prediking' wordt
meestal verbonden met hoop.
Maar, zei Verdonk, daarmee gaan
we misschien aan een aantal pro
blemen voorbij die toch nadere
overweging verdienen. Dat inspi
reerde hem tot een preekschets
over Romeinen 7ik doe niet wat ik
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds. Dron-
kers; Marekerk 9.45 ds. Bogaard. Katwijk aan
Zee, 12 studentenekklesia, 5 ds. Abma,
Gouda; Maranathak. (L. Morsweg) 10 ds.
Koolstra; Oecumenische geloofsgemeen
schap De Regenboog (Merenwijk) 9.30 ds. Al-
blas, 11.15 bisschop Bar, R.dam, vormselvie
ring; Bethlehemkerk (Driftstr.) 10 ds. Horten-
sius. gez. dienst; Bevrijdingsk. (Montgomery-
str.) 10 ds. Jansen, 5 ds. Rietveld; Vredesk.
(Burggravenl.) 10 ds. Schouten; Waalse kerk
(Breestr.) 10.30 ds. Ribs. Wijk 'Stevenshof'
(geb. 'Dijkhof') 10 kand. mevr. H. J. Buijs.
Acad. Ziekenhuis 9 rk. dienst, 10.15 ds. v. Bei-
num. Diakonessenhuis elke zat. 10.30 rk.
dienst, morgen 10.30 ds. v. 't Hof. Endegeest
zie Oegstgeest. Geref. Kerk Vredeskerk zie
herv. gem.; Petrak. (Surinameslr.) zie Bethl-
.kerk herv. gem.; Oude Vest 10 ds. Rietveld,
ha; Maranathak. zie herv. gem.; Bevrijdingsk.
zie herv. gem.; bejaardenhuis Groenhoven 10
ds. Verdoorn; Merenwijk zie herv. gemeente.
Geref. K. Vrijg. (Herengr.) 10 ds. Heida, 5 ds.
Houtman. Chr. Geref. K. (Steenschuur) 10 en
5 ds. Den Hertog. Geref. Gem. (N. Rijn) 10 en
4.30 ds. Boogaard, ha. Geref. Gem. in Ned.
(Bethlehemkerk Driftstr.) 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds.
R. Oosterdijk (herv.). Doopsgez.-Remonstr.
Gem. (Lokhorstk. Pieterskerkstr.) 10.30 prof.
dr. Heering. Baptistengemeente (Petrakerk
Surinamestr.) 10 ds. Agtereek, Evang. Ge
meenschap (Middelstegr. 3) 9 evang J. Faber,
10.30 evang. A. Jansen. Evangehecentrum-
Pinksterbew. (Bethlehemskerk Lammer
markt) zo. 10 en wo. 8 evang. J. Zijlstra. Pink-
stergem. (O. Vest 13) br. J. Eikerbout. ha. Le
ger des Heils (hoek Vestestr./Groenesteeg)
10 en 7. Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24):
9.30 en 4. wo. 8. Zevendedag-adventisten
('De Ontmoeting', Noordhofland V.schoten)
elke zat. 10 tot 11 bijbelstudie. 11 tot 12 predi
katie. Christelijke Wetenschap (Steensch. 6)
10.30. 'De Christengemeenschap' zat. 26
maart 9.45 mensenwijdingsdienst in oud-ka-
th. kerk Zoeterw.singel. Kerk van J Chr. v.d.
Heiligen der L. Dagen (Brahmsl.) 9.30. 10.30
en 11.20. Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel) zo.
10. Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7. zo.
10.30; Herensingel zat. 7. zo. 9.30 en 11Rijn
dijk (Leiden-Stevenshof) zat. 7. zo. 10; Steen-
schuur zat. 7, zo. 8.30.10,11.30, 6 en 7 (lof);
Boshuizerkade zat. 7, zo. 9.30 en 11Lam-
menschansweg zat. 7, zo. 9 en 10.30; Haarl-
.straat zat. 7, zo. 10.30 en 12.15; Merenwijk
zie herv. gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10 ds. v.
Driel, 7 zangdienst. Geref. Kerk 10ds. v. Wijn
gaarden. 6.30 dr. Fernhout. Chr. Geref. Kerk
9.30 ds. v.d. Meij. Alphen. 6.30 ds. Hofman.
Ouderkerk a.d. Amstel. Rk Kerk zat. 7, zo.
10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem. Ad-
ventskerk 10 mevr. J. Broeijer-Bogers,
Utrecht, 6.30 ds. Gall. Den Haag; Kruiskerk 10
ds. Jonkman; Opstandmgskerk 10 ds. v.d.
Broeck, Bodegraven, 6.30 ds. v.d. Pol, Bos-
wens, maar waar ik een afkeer van
heb, dat doe ik. Er is een geweldige
afstand tussen willen en het goede
doén; er leeft in de mens een enor
me gespletenheid. "In het zoeken
naar vrede oorlog maken". Mensen
proberen de wereld te veranderen
door een andere maatschappelijke
orde te maken, maar het kwade dat
ze haten staat daar middenin. Ver
donk kon nooit begrijpen, dat er
mensen zijn die daar plezier in
scheppen om dan met een gerust
geweten maar niets te doen.
Overigens was hij zich bewust
van de distantie tussen wat mensen
maken en wat God tot stand
brengt. "Ook in de politieke predi
king zal nooit gezegd worden, dat
het Rijk van God een door mensen
maakbare gerechtigheid is".
Ook wat hij zei en schreef over
het fenomeen 'burgerlijke onge
hoorzaamheid' getuigde van Ver-
donks brede aandacht voor de soci
ale en politieke werkelijkheid.
"Veel mensen", zo begon hij een
universitaire rede, "vinden een
pleidooi voor burgerlijke onge
hoorzaamheid volkomen onge
wenst. Zij vrezen, dat dan een brug
wordt geslagen naar anarchie".
Daartegenover stelde hij zijn con
clusie dat vrede niet ten koste van
gerechtigheid kan bestaan. Bur
gerlijke ongehoorzaamheid kan
plicht worden als de staat een be
lemmering wordt voor werkelijke
verbetering van het recht. Een
'nieuw beroep op het geweten'.
"Het is dan óók aan twijfel onder
hevig, of de overheid wel een on
derdeel van het credo kan blijven".
Zijn idee van burgerlijke onge
hoorzaamheid was voor de discus
sie over dit zeker in de kerk
omstreden onderwerp een krachti
ge impuls.
Zorgzaam
Niet alles in dit boek een uitga
ve van Boekencentrum in Den
Haag draait om de ethiek. Het
licht valt ook op de zorgzame pas
tor Verdonk. Hij verdiepte zich in
de leefomstandigheden van men-
Op catechisatie merkte hij, dat
veel jongeren eigentijdse literatuur
lazen. Dus ging hij Wolkers en an
dere tijdgenoten lezen. Leraren die
kritische opmerkingen maakten
over het christendom konden op
zijn aandacht rekenen, want dat
betekende dat hij op catechisatie in
discussie kon gaan met hun leerlin
gen. Als het waar is wat we gelo
ven, dan kunnen we iedere con
frontatie aan, ook met Wolkers,
was zijn stelregel.
Zoals Verdonk teder met men
sen omging, bleef hij zich ook zorg
vuldig aan de studie wijden. In
Oegstgeest bood de kerkeraad hem
studieverlof aan toen hij twee keer
achtereen plaatsvervanger was ge
weest in een wijk zonder predi
kant. Die kans greep hij met beide
handen aan, maar wel tegelijk met
een regeling van studieverlof voor
zijn collega's. In 1977 zag hij zijn
ijver bekroond met een promotie.
'Ongehoord' is geen 'gemakke
lijk' boek. Dat kan ook moeilijk
met zo'n titel. Maar wie belangstel
ling heeft voor het gedachtengoed
van de hoofdpersoon en rustig en
geduldig zich probeert te verplaat
sen in zijn blikverruimend denken,
komt ook zonder theologisch of
ethisch brevet een heel eind.
Wat Verdonk op het vaak nog on
gebaande terrein van geloof en
ethiek heeft nagelaten is niet ge
ring. Dat bevestigt deze ruime se
lectie uit zijn werk. 'Een nalaten
schap met kiemkracht', zeggen de
samenstellers er zelf van.
Dat kon alleen doordat hij mid
den in het leven stond met hoop
én met besef van wanhoop en
ook zo heel dicht bij de mensen.
JS. J. de Groot
f Wessel Eliza Verdonk (1928-1986).
Het gemeentebestuur van
Nijmegen is van plan een 'buffer-
fonds' te stichten om mensen die
dat om sociale redenen nodig
hebben financieel te kunnen hel
pen. De gemeente zou daarvoor
zelf een half miljoen gulden be
schikbaar willen stellen en heeft
fondsen en kerkelijke diakonieën
gevraagd hieraan deel te nemen.
De diakonale predikant J. Si-
monse in de 'Diakonale Nieuws
brief van Nijmegen':
"In de jaren 70 hadden we in
Nederland het trotse gevoel dat
we beschikten over een sluitend
stelsel van sociale zekerheid.
Voor allerlei situaties waarin in
komen uit arbeid wegviel waren
voorzieningen getroffen. Van
1979 af is dit stelsel steeds meer
aan erosie onderhevig geweest.
De uitkeringen werden stukje bij
beetje minder. Sinds het begin
van de jaren 80 werden steeds
meer signalen afgegeven dat
mensen in noodsituaties ver
keerden. Kerken en diakonieën
vingen deze signalen op en ook
de burgerlijke gemeenten via
hun sociale diensten".
Simonse signaleert een dalen
van de koopkracht, stijgen van
woonlasten en schuldenlast,
kortom het ontstaan van een 'on
derklasse zonder perspectief.
Hij vertelt, dat in Nijmegen
zo'n 50.- a 60.000 mensen afhan
kelijk zijn van een uitkering rond
het minimum. Vandaar dat 'buf
ferfonds'. Het landelijke gerefor
meerd-hervormde blad 'Diako-
nia' meldt, dat de diakonieën in
Nijmegen hebben besloten, in
bescheiden mate aan het 'buffer
fonds' van de gemeente mee te
doen. Tegelijk wekken ze de
kerkleden op, financiële meeval
lertjes eens extra diep in de
beurs te tasten.
Overigens stelt de rubriek
'Kroniek' van 'Diakonia' wel een
vraag bij dit verzoek van de ge
meente aan de kerken. "De staat
heeft indertijd toegezegd, dat
niemand meer voor zijn of haar
inkomen afhankelijk zou zijn
van liefdadigheid. Een leefbaar
inkomen werd tot recht ver-
klaard. Vraag is of een stedelijke
overheid het tekortschieten van
de landelijke overheid moet op
vangen en of een kerkelijke ge
meente dan weer die burgerlijke
overheid daarbij moet gaan hel
pen. Is het juist, als diakonie ga
ten te vullen die de overheid
maakt?"
"Vergelijkbare situaties kun
nen zich voordoen in Goes,
Leeuwarden of Deventer, om
maar wat te noemen. Dan gaat
het niet om de vraag of een
diakonie rijk of arm is, maar of
dit opgepakt mag of moet wor
den. En ook heel praktisch; hoe
lang kun je zoiets volhouden?
Het kan een aansporing zijn om
met anderen eens grondig na te
denken over dit soort kwesties.
We waren ze vergeten, maar* ze
zijn er weer".
Amateur
De historicus dr. S. Groen
veld, verbonden aan de Leidse
universiteit, is al twintig jaar or
ganist van de doopsgezinde kerk
in Hoofddorp. Voelt een organist
zich in de kerk wel eens eenzaam?
vroeg een medewerker van het
Algemeen Doopsgezind Week
blad hem.
"In een kleine kerkelijke ge
meenschap (90 leden en 50 be
langstellenden, redactie) waar je
thuis bent raak je niet zo gauw op
de achtergrond. Natuurlijk zitje
wel zondag aan zondag in je een
tje op diezelfde plek. Ik geloof
dat onze trouwdienst dë enige
kerkdienst is geweest waarin ik
naast m'n vrouw zat".
De amateur-organist Groen
veld bespeelt in zijn kerk een
Flentrop-orgel uit 1914. Een 'ple
zierig instrument'. Van regelma
tig studeren komt in zijn drukke
bestaan minder dan hij zou wen
sen. "Eigenlijk moest ik, om soe
pele vingers te houden, elke dag
achter piano of orgel kruipen.
Een amateur moet dubbel z'n
best doen. Nu probeer ik in elk
geval op zaterdag te oefenen.
Voor de rest moet ik op m'n erva
ring teren, helaas".
"Je vult je taak zelf in, maar er
zijn spelregels". Zo wil hij een
dag tevoren weten wat in grove
trekken de inhoud van de preek
zal zijn. "Je moet de trefwoorden
kennen. Een goede organist sluit
mijns inziens naadloos aan bij de
preek. Zo speel ik na de overden
king liefst een bewerking van
een koraal dat de gemeente had
kunnen zingen".
Ook in Amsterdam, waar hij
geschiedenis studeerde, is
Groenveld organist geweest.
Daar kreeg hij pas op het laatste
moment, als de dienst al bijna
was begonnen, het briefje met
een opgave van de liederen.
"Nippertjeswerk. Daar houd ik
niet van. Het kan gebeuren dat
een voorvanger tweemaal een
zelfde melodie uitzoekt. Dat
moet niet. Daarom wil ik vooraf
overleggen".
Groenveld deelt de klacht dat
het vóór de dienst zo lawaaiig in
de kerk kan zijn. "Heel begrijpe
lijk dat mensen even willen bij
praten. Maar waarom zo hard?
Dat stoort anderen die willen
luisteren, en de organist die zo
goed mogelijk probeert te spe
len". Voor die muzikale intro
ductie trekt hij maximaal tien
minuten uit. "Het orgelspel dient
als voorbereiding op de dienst.
Het moet de mensen langzaam
aan in de stemming brengen".
Elke week is Groenveld op zijn
post. "Spijbelen kan niet. Je
moet er wel slecht aan toe zijn wil
je het laten afweten. Natuurlijk
heb je je vrije dagen en je vakan
tie. Daar zijn de vervangers voor.
Gelukkig zijn die te vinden. Ik
ken het aparte organistenwereld
je een beetje. Beroeps of liefheb
ber, ieder heeft dezelfde tic. Ons
kent ons, men helpt elkaar".
Woonwagens
Religieuzen die werken on
der woonwagenbewoners hebben
het niet gemakkelijk. Het contact
met deze mensen komt meestal
traag op gang. Landelijk woon
wagenpastor J. van der Zandt in
het tijdschrift 'Nederlandse Reli
gieuzen':
"Met woonwagenbewoners is
dikwijls door de jaren heen zo
veel gesold en ze zijn zo weinig
serieus genomen, dat ze apa
thisch zijn geworden, wantrou
wend en soms vijandig ten op
zichte van de samenleving, waar
toe ook de kerk kan behoren.
Daar komt nog bij dat de paro
chies waar deze religieuzen
aankloppen niet direct zitten te
wachten op nog meer werk. Het
is niet vanzelfsprekend, dat
woonwagenbewoners op grond
van hun katholiek- of gelovig-
zijn worden opgenomen in de
plaatselijke geloofsgemeen
schap. Dat is hard om te consta
teren. En dan heerst ook bij de ei
gen achterban van religieuzen
vaak onbegrip over het werk dat
hun medebroeder of -zuster on
der deze mensen verricht. Er zijn
zelfs voorbeelden van contact
personen die er vrienden door
zijn kwijtgeraakt".
Woonwagenbewoners mogen
nagenoeg niet meer reizen. Zij
wonen nu in kleine centra bij ste
den en dorpen. Daardoor vallen
ze ook binnen de grenzen van
een parochie. Gevolg is, dat paro
chies wordt gevraagd ook het
pastoraat onder deze mensen te
verzorgen. Maar dan komen de
problemen. Pastor Van der
Zandt: "De vooroordelen en be
zwaren van burgermensen zijn
over het algemeen nog groot.
Wanneer het woonwagencen
trum er ondanks alle bezwaren
toch komt, blijkt het meestal
mee te vallen".
Van der Zandt vraagt om soli
dariteit. "Religieuzen staan van
oudsher bekend om hun keuze
voor moeilijke situaties binnen
onze samenleving. Op ons ge
bied liggen mogelijkheden voor
hen om sómen met woonwagen
bewoners naar de toekomst te
kijken. Woonwagenbewoners
zijn gewone Nederlanders, die
door hun reizen en trekken van
vroeger in wagens terecht zijn
gekomen. Ons wordt gevraagd
hen te aanvaarden als de onzen.
Zij moeten opnieuw de kans krij
gen zich te ontplooien in maat
schappij en kerk.
(Zijn er belangstellenden die
nadere inlichtingen wensen over
het werken met woonwagenbe
woners, dan kunnen zij contact
opnemen met de stichting 'Pas
toraat Woonwagenbewoners in
Nederland', Luybenstraat 17,
5211 BR Den Bosch, 073-132888).
Fobieën
Wat zou er de oorzaak van
zijn dat veel gevestigde kerken
vergrijzen en leeglopen, terwijl
godsdienstige groepen en krin
gen groter worden? Die vraag
stelt mevrouw M. E. de Korver-
Gravesteijn in een ingezonden
stuk in het Evangelisch-Lutherse
blad 'ELK'. Na haar gerefor
meerde opvoeding was zij tien
tallen jaren vrouw van een lu
therse 'kerkrentmeester'. Haar
vader was gereformeerd ouder
ling en diaken en haar broer lid
van de lutherse Zendingsraad.
"Hebt u, trouwe lutheraan, wel
eens een pinksterdienst of ande
re opwekkingsdienst meege
maakt? Ik wél, en hoewel ik mij
daar dikwijls niet 'thuis' voelde,
ben ik er altijd zeer gezegend
vandaan gekomen. Hebt u wel
eens gehoord van de Blumhardt-
groep in Rotterdam, het Oase-
werk uit Rotterdam (dat zich
zelfs in Noorwegen heeft uitge
breid als een olievlek), de Sheki-
nagroep in Utrecht, de opwek
kingsbeweging van Ben Hoe
kendijk, de Obed-samenkom-
sten in Den Haag en de conferen
ties in 'De Bron' in Dalfsen? Het
lijkt wel of wij, lutheranen, er een
beetje vies van zijn. Net zoals
veel hervormden en gerefor
meerden".
Het ontstaan van al deze groe
pen schrijft mevrouw De Korver
toe aan 'de houding van onze ge
vestigde kerken'. "Het is hard
nodig dat er eindelijk eens con
tacten worden gelegd met die
groepen, dat wij ophouden met
onze oordelen en nederig onze
hand uitsteken. Wij kunnen heel
wat van ze opsteken".
"De Jezus die mij bevrijd heeft
•en genezen van vreselijke fobie
ën, die mij onder vallen en op
staan de hand boven het hoofd
heeft gehouden, die Jezus heb ik
niet leren kennen in de calvinis
tische, noch in de lutherse kerk,
maar in de kringen en groepen.
Zijn naam worde ook bij ons ge
loofd en geprezen! Zijn liefde
verwarme ons en zijn kracht ko-
me over ons en werke door ons
heen".
Nieuwenhuis; De Bron 9.15 ds. Nieuwenhuis,
10.30 ds. Moll. 6.30 ds. Mulder; Ashram
(Marsdiep) 10 ds. Mulder; Oudshoornse kerk
10 ds. Ter Bals. Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30
ds. B. J. Zaal. 6.30 ds. Schrijver, Woerden.
Geref. Kerk Mar.kerk 10 ds. Wilschut, 6.30 ds.
v. Wijngaarden; Salv.kerk 10 dr. Fernhout.
6.30 ds. Wilschut. Geref. K. Vrijg. (school Bos-
park, Beatrixl. 4) 9.30 en 5 ds. Room. Ned.
Geref. Kerk (school Willemstr.) 9.30 en 4.30
br. J. Kloosterman. Chr. Geref. Kerk (Grijpen-
steinstr.) 9.30 leesdienst. 4.30 ds. v.d. Meij.
Oud-Geref. Gem. (Hooftstr. 240) 9.30 en 4.
Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1)10 ds. Koekkoek,
6.30 evang. R. Wijmenga. Bapt.gem. Noord
(school Kalkovenw. 62) 10 hr. Joh. v.d. Steen,
6.30 hr. J. v. Barneveld. Volle-evang.gem.
('De Ark'. Pr. Hendrikstr. 54) 10 hr. A. v.d.
Hoorn. Pinkstergem. 'Het Licht' (Morgen-
stersch. Briljantstr. 1) zo. 10. Christenge
meente 'De Hoeksteen' (geb. 'Bethel', hoek
Emmalaan) zo. 10. Leger des H. (Zonneweg
3) 10 en 7. Remonstr. Gem. (Van Manders-
loostr. 36) 10 dr. Meijering. Rk Kerk: Bonifaci-
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Vlok,
Gouderak. 6 ds. Boer. Geref./Herv. Gem.
(geb. 'De Hoeksteen', Schweitzerstr.-Bern-
BODEGRAVEN: Hen/. Gem. Dorpskerk 10
ds. v.d. Hoef, 6.30 ds. Wieman; Salv.kerk 10
ds. Seton, Assen. 6.30 ds. v.d. Hoef; Bethl-
.kerk (Nieuwerbrug) 10 kand. R. Luyk. Zalt-
bommel, 6.30 ds. Taselaar, Alphen. Geref.
Kerk 10 ds. Elderrnan. 6.30 gezongen evan
gelieverkondiging 'Hosanna' door Petra
gospelkoor Leiden. Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.)
9.30 ds. Simpelaar, 4.30 leesdienst. Geref.
Gem. (Stationsweg 17) 10 en 6.30 leesdienst.
Evang.-Luth. Gem. 10.30 hr. L. Sijp, Bussum.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds.
v.d. Pol, 6.30 dr. Haitsma; De Stek 9.30 ds.
Vlasblom. Geref. Kerk 9.30 ds. v. 't Hoff, 5 ds.
Davidse, Zevenhuizen. Chr. Geref. Kerk 9.30
en 5 ds. Ribbers. Geref. Gem. 9.30 lees
dienst, 3.30 ds. Rietdijk.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds. De
Graaf of ds. v. Eijk (Gouda). 6.30 ds. Gaas
beek, Zevenhuizen, jeugddienst. Geref. Kerk
10 ds. Huismsn, 5 ds. Snel. Rk Kerk: dorp zat.
7, zo. 10 en 11.30; Anker zat. 7, zo. 8.45 en
11.15; Rijndijk zat. 7, zo. 10.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 ds. Verbeek. 5 ds.
Hofland en pastoor Waning, gez. dienst. Ge
ref. Kerk ('Hoeksteen') 10 ds. Hofland. Chr.
Geref. Kerk 10 en 5 ds. v. Langevelde. Rk
11; Jozefk. zat. 7,
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 ds. Mackaay.
s zich de handen...
(Matth. 27 vers 24)
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Dorpsk. 10 dr. v.d. Bank, Ede, 6 prof. dr. v.d.
Beek; Ontm.kerk 10 en 6.30 ds. Sloof. Herv.
Gem. 'De Rank' (P. Groen-college) zie Kat
wijk aan Zee. Geref. Kerk 9.30 ds. Kersten. 5
ds. v. Breevoort. Rk Kerk zat. 7, zo. 10. Vlieg
kamp Valkenburg: 10 oecum. dienst, vloot-
aalm. Buskermolen en vlootpred. v. Selms.
jeugddienst; Ichthusk. 10 ds. Volk, 3 ds.
Christ, met gehandicapten, 5.45 samenzang,
6 ds. Christ; Pniëlk. 9.30 ds. Schuurman, 6 ds.
Visser; Maranathakerk (Rijnsoever) 10 ds.
Visser, 6 ds. Bogaard. Overduin 2.15 ds. v.d.
Beid. Herv. Gem. 'De Rank' (aula P. Groen-
college Pr. Frederikdreef 15) 10 kand. E. Ha
gen. Leiden. Geref. Kerk Vr.kerk 10 ds. v.
Breevoort. 5 ds. v.d. Horst; T riumfatork. 10 ds.
v.d. Horst, jeugddienst. 5 ds. Kersten. Geref.
K. Vrijg. 9.30 'leesdienst, 4 ds. Heida. Ned.
Geref. K. (aula Bestevaer-mavo) 9.30 ds.
Zwarts, 7 kand. J. Winter. Chr. Geref. K. 10 en
5 ds. Slagboom. Vrije Chr. Geref. Gem. (Uni-
zaal) 10 en 5 ds. v.d. Belt. Geref. Gem. (Remi-
Ned. (Louwestr.) 10 en 5. Volle-evang.gem.
(Voorstr. 48) 9.45. Onafh. baptistengem. (Am-
bachtsweg 2) 10 ds. J. A. Visser. Soefibewe
ging Universel Murad Hassil (einde Zuid-Bou
levard) 4 nam. universele eredienst.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
10 ds. Taselaar, 7 zie geref. kerk. Geref. Kerk
10 ds. v.d. Lugt, 7 ds. v.d. Velden, Leiden,
opendeurdienst.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 en 6.30 ds. v. Loenen; Hoofdstr.
10 ds. Doesburg; Scheppingskerk 9 en 10.30
ds. v.d. Born. Leythenrode 10 ds. De Leeuw.
Elis.-ziekenhuis 9.30 hoogmis, 11 ds. Brom-
met, ha. Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10 hr. J.
v.d. Zeeuw. Rk Kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Schilt. Ge
ref. Kerk 9.30 dr. Bade, Alphen. 7 ds. Wattel,
Hoofddorp. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 1115.
LISSE: Hen/. Gem. Dorpskerk ip ds. 't Hooft;
Pauluskerk 10 ds. De Gelder. 7 zie geref.
kerk. Geref. Kerk 10 ds. Korenhoff, Heemste
de, 7 ds. Roos. A.dam, gez. jeugddienst. Ge
ref. K. Vrijg. (Pnnsessestr. 1) 9.30 en 4.30 ds.
Grutter, ha. Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10
kand J. v. Es, 7 ds. Vos. Chr. Geref. Kerk 10
en 4.30 ds. v. Dijken. Geref. Gem. 10 en 4 ds.
Den Boer. Evangeliegemeente (Heereweg
52a) 9.45 hr. M. A. Brands. Rk Kerk: Agatha-
kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30; Poelpolder zat. 7,
zo. 10.30; Mariakerk zat. 7. zo. 9 en 10.30;
Engelbew. zat. 7, zo. 10.30.
NIEUWKOOP' Herv. Gem. 9.30 ds. v. Doorn,
Hilversum, 6.30 ds. Pannekoek, Amerongen.
Geref. Kerk 9.30 ds. Baane, 5 avondgebed.
Chr. Geref. Kerk 9.30 leesdienst. 7 ds. Boiten,
Schiedam. Remonstr. Gem. 10 ds. Friedench.
Evang. gem. (Kruispunt, Kennedylaan 33)
9.30. Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Drieber
gen, Katwijk aan Zee, 6.30 ds. G. Bikker,
jeugddienst. Geref. Kerk 9.30 mevr. ds. Atte-
ma-Roosjen, 7 hr G. Kat. Rk Kerk zat. 7, zo. 9
NIEUW-VENNEP' Herv. Gem. 9.30 ds. v.
Niel, Rijnsburg, 7 ds. Quak, Berkel. Geref.
Kerk 9.30 ds. Rang, 4.30 ds. Wijngaarden.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds. Geuze.
Geref. Kerk (W. Verlaat) 10 hr. G. Kat, H.wou-
de, 7 ds. Elderrnan, Bodegraven.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds. v.d. Lee, ha. 5 dr. Meij-
ers. Leiden. 7 ds. Kuiper, Hoofdstr. (Zee) 10
ds. Ruitenburg; De Rank (Golfbaan) I0ds. De
Vreugd, Amersfoort. Zie ook geref. kerk. Ge
ref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10 ds. Kuiper,
5 ds. Ruitenburg; Vinkenl. (Binnen) 10 ds.
Speelman, Urk. Kapel W. v.d. Bergh-stichting
11 dienst. 'Sole Mio' 9 ds. v.d. Lee. Ned. Prot.
Bond (aula O.Zeew.) 10.30 ds. Spijker. Den
Haag. Rk Kerk Zee zat. 7, zo. 10.30; Bin
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 jeugd
dienst; De Zilk 10 ds. v.d. Mey, ha. Rk Kerk
Victork. zat. 7, zo. 9 en 11Jozefk. zat. 7, zo. 9
en 10.30; De Zilk zat. 7, zo. 10.30.
school) 9.30 leesdienst. 4.30 ds? Smelik, Ca-
pelle a.d. IJssel. Ned. Geref. Kerk (Gem.cen
trum) 8.45 en 4 ds. De Lange. Van Wijcker-
gem. (Gem.centrum) 4. Rk Kerk Will.kerk 2
7, zo. 9 en 10.30. Pauluskerk nam. 7.30 dienst
Radiogemeente, ds. A. H. v. Gent.
OUD-ADE: Rk Kerk zat. 7, zo. 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING: Herv. Gem.
9 hr. J. de Haan, Zevenhoven. Geref. K. 10.30
ds. Zijl (in herv. kerk), 5 ds. Zijl (in 'De
Spreng'). Rk Kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk Mar. Pres.
zat. 7, zo. 9 en 11Petrus-B. zat. 7, zo. 9.30 en
11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30 hr. J.
Goedhart, 7 ds. Vlasblom, Boskoop. Chr. Ge
ref. K. 9.30 en 2.15.
RIJNSBURG: Hen/. Gem. Laurentiuskerk
9.30 ds. Smaling, 5 ds. Wagter; Bethelkerk
9.30 ds. Christ, Katwijk aan Zee. 'De Wegwij
zer' 10 ds. Wagter, opendeurdienst. Grote
Kerk dond. 24 maart 8 lijdens-zangdienst,
mmv kerkkoor, ds. v. Niel. Geref. Kerk Petra-
kerk 9.30 ds. Snel, 5 ds. C. v.d. Velden, Haar
lem; Immanuelkerk 9 en 10.30 ds. Cziria, 5 ds.
Huisman; Maranathakerk 9.30 ds. H. Wierda,
Zaandam, 5 ds. Cziria. jeugddienst. Geref.
Kerk Vrijg. 10 en 5.15 ds. J. Krijtenburg. Chr.
Geref. K. 9.30 en 5 ds. v. Sorge. Evang. Chris-
tengem. (aula mavo) 10 hr. C. Vork, Heerde.
Rk Kerk zo. 10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zo. 9 en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 10.30 ds. v.
Achterberg. 7 hr. W. J. Hoffenaar. Geref. Kerk
10 ds. Baas. Chr. Geref. K. 10 en 5 ds. Slof-
stra, Noordwijk. Ned. Prot. Bond (Jul.laan 17)
10.30 ds. H. W. Kuiper, Amstelveen. Rk Kerk
zat. 7, zo. 9.30 en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 ds. A. Sterren
burg, Rijsoord, 6.30 ds. Stam. Geref. Kerk
9.30 en 6.30 ds. Ribberink, Rijnsburg. Rk Kerk
Aardam zat. 7, zo. 9 en 12; kerk Langeraar
zat. 7. zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 dr. Vermeu
len, 6.30 ds. Teygeler, Zeist. Geref. Kerk 9.30
hr. D. J. Brouwer, Katwijk, 6.30 ds. Rietveld,
Leiden. Geref. K. Vrijg. 9.30 ds. Houtman, Lei-
i, 5.30 ds. Heida. Vliegveld Valkenburg: 2
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10
ds. Blanken, familiedienst, mmv koor 'Emoe-
na' Leiden; De Ontmoeting (Noordhofland) 10
ds. De Zeeuw. Hulp en Heil-kerk (Schaken-
bosch) 10 pastor J. Wiegmans. Herv. evang.
op geref. grondslag (kerkgeb. 'Rehoboth', A.
van Leeuwenhoekkade) 9.30 ds. G. H. van
Kooten, 4.30 ds. R. van Kooten, Zeist. Geref.
Kerk 10 ds. De Zwart, 7 ds. De Zeeuw, zang-
dienst met oude liederen. Geref. K. Vrijg.
(Bachlaan) 8.30 ds. A. Geelhoed, 3 ds. H. J.
Room. ..Aulagemeenschap Noordhofland
10.30 woorddienst. Rk Kerk Laur.kerk zat. 7,
zo. 11.30; M. Godskerk. zat. 7, zo. 10. Kerk
van Engeland (British school in The Nether
lands, J. v. Hoof laan 3) 10.15 anglicaanse
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk. 9.30 ds.
Kunz, 5 ds. Schipaanboord; Hoeksteen 9.30
ds. Schipaanboord, 6.30 ds. Goossen; Bet-
helk. 9.30 ds. Goossen, 5 ds. Kunz; Reho-
both-school 9.30 kand. W. Groenenboom,
Capelle a.d. IJssel, Imm.kerk 10 en 5 ds. v.
Houwelingen. Geref. Kerk Kruisk. 10.30 ds.
De Moor, 5 ds. Dronkert, Gouda; Ontm.kerk
9.30 ds. Honig, Leidschendam. Geref. K.
Vrijg. (Kruiskerk) 8.30 ds. Houwen. Voorburg,
2.45 student J. Boerma, Kampen. Chr. Af-
gesch. Gem. 9.30 en 5 ds. v.d. Want. Oud-
Geref. Gem. (Mercuriusweg 29) 10 en 6.30.
Remonstr. Gem. 10 ds. R. Thieme-Tiessing,
Boskoop.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10 mevr.
ds. I. Visser-Schroot, 4.30 kand. v. Dis; Kie-
vietk. ('Samen op weg') 10 ds. Janse de Jon
ge; Messiask. 10 ds. v. Waasbergen; Dorps
centrum 9.30 dr. Tukker, Epe. Geref. Kerk Zijl-
laan 10 en 7 ds. J. Zijlstra, A.dam. Ned. Prot.
Bond (Kerkdam) 10.30 bezinningssamen-
komst.
't Hof,
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 ds. H. van
Oostende, Veenendaal. Geref. Kerk 9.30 ds.
G. Terlaak, Alphen, 7 ds. Rang, Nieuw-Ven-
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 10 ds. Voor-
douw, 's Gravenzande, 6.30 ds. Eijsenga. Ge
ref. Kerk 10 ds. S. de Jong, Woerden, 6.30 hr.
J. v. Wallinga, L.dorp. Remonstr. Gem. 10 hr.
