Hoogeveen blijft kerkvolk optrommelen
Nergens staat datje op zondag niet mag schaatsen
GEESTELIJK LEVEN
Bij h/st vlinder worden van de
kerksheid groeit onder het volk de
irritatie voor klokgelui op de 'vroe
ge' zondagmorgen. Mensen houden
langer het bed en dan komt zelfs een
klok die gelovigen pas een kwartier
vóór de dienst van 10 uur ter kerke
roept, zeer ongelegen. Men wil niet
luid. worden gewekt en mensen wil
len liever ook niet op die manier
worden herinnerd aan de tijd dat
ze zelf nog kerkganger waren. Hier
en daar zijn dan ook al pogingen
gedaan om klokken het zwijgen op
te leggen, behalve dan als ze laten
horen hoe laat het is.
In het centrum van Hoogeveen
worden gelovigen nog steeds let
terlijk opgetrommeld om naar de
kerk te gaan. Dat gebruik is al meer
dan drie en een halve eeuw oud en
is zo verweven met de plaatselijke
traditie, dat geen echte Hoogeve-
ner daar een eind aan zou willen
maken, hoewel, naar ons werd ver
teld, minder kerkelijke en onker
kelijke bewoners zich keer op keer
nijdig omdraaien in hun bed als de
man des zondags tussen half 9 en
half 10 weer zijn ronde doet.
Omdat de functie van 'kerkelijk
trommelslager' in tegenstelling
tot die van organist en koster
moeilijk te vervullen was, wordt
deze taak door leden van een Hoog-
eveense drumband bij toerbeurt
verricht. "Het gebruik hóórt bij
Hoogeveen", schrijft G. Kuipers in
het bij Boekencentrum (Den Haag)
uitgegeven boek 'Langs kerkpa-
den door Drenthe' (124 bladzijden,
f. 22,90). Kuipers is geboren en ge
togen in deze provincie, klom op
tot referendaris bij een gemeente
secretarie, is nu met pensioen,
maar is nog heel actief op het ge
bied van de provinciale geschiede
nis, cultuur en folklore.
Hij vertelt in zijn boekje ook
waar die unieke tamboer van
Hoogeveen vandaan komt.
Toen hier in de eerste helft van
de zeventiende eeuw voor de ont
ginning veenarbeiders en nering
doenden kwamen wonen, was er
de eerste jaren nog geen kerk. Men
was aangewezen op de kapel van
'Huize Echten', ongeveer vijf kilo
meter ver. Omdat deze kapel geen
klok had en de afstand tot Hoog
eveen ook te groot was voor het ge-
klep van een klok gaf jonkheer
Roelof van Echten zijn trommelaar
opdracht de Hoogeveners per
trommel op te roepen tot de kerk
dienst. Zo trokken zij elke zondag
morgen achter de tamboer aan,
dwars door het veld naar 'Huize
Echten'. Dat gebruik werd overge
nomen toen Hoogeveen in 1652 een
eigen kerk kreeg.
De tamboer is min of meer sym
bolisch geworden voor het streek-
dorp Hoogeveen. In het centrum
staat een bronzen beeld van de
trommelslager en het culturele
centrum heet 'De Tamboer'.
Zwaard
Uit het verhaal van Kuipers
wordt wel duidelijk, dat het geen
ongevaarlijke taak is geweest, de
heidenen in deze streken tot het
christendom te bekeren. Maar dat
lag ook aan de bekeerden zelf, want
als zij afgodsbeelden wilden ver
nielen, wekte dat de woede van de
onbekeerden op. "Zij vielen dan de
christenen aan en ook de prediker
Willehad. Eén ging met getrokken
zwaard op Willehad af om hem het
hoofd af te slaan".
Nu droeg Willehad aan een riem
om de hals een kistje met relikwie
ën. Het zwaard van zijn tegenstan
der trof de riem, die werd doorge
sneden, maar de prediker zelf bleef
ongedeerd. "De heidenen zagen
hierin een wonder en dachten dat
Willehad onkwetsbaar was. Zij lie
ten de christenen verder onge
moeid".
Vóór de ingang van de hervorm
de kerk in Zweeloo en in de tuin
van de oude pastorie in Odoorn lig
gen nog heidense offerstenen, die
in de christelijke tijd van een kruis
teken zijn voorzien en later waar
schijnlijk als altaarsteen gebruikt.
De steen in Zweeloo werd bij de
restauratie van de kerk in deze
eeuw onder de vloer teruggevon
den.
Drenthe was eeuwenlang een ge
ïsoleerd gebied, waar de bevolking
een heel eigen leven leidde. "Wat
van buiten kwam, werd argwanend
bekeken, zeker als het ging om een
totaal andere godsdienst dan de
heidense godenverering. Dat het
christendom hier toch ingang
vond, was mogelijk meer een ge
volg van dreiging met het zwaard
dan van overtuiging. De zichtbare
resultaten van het bekeringsproces
kwamen dan ook zeer geleidelijk".
Vóór het jaar 1000 had nog nie
mand in Drenthe een christelijke
voornaam. En omstreeks 1300 was
dat nog maar 11 procent.
Heksen
Schoolmeesters en predikanten
hebben in Drenthe veel strijd moe
ten voeren tegen allerlei vormen
van bijgeloof, zoals spoken en hek
sen, witte wieven en reuzen.
De hervormde kerk van Borger
is omgeven door een laag muurtje.
Voor de toegang ligt een zwaar ijze
ren rooster. Dat moest oorspronke
lijk loslopend vee van de graven
rond de kerk weren. Maar het volk
"Hoe vreemd het misschien ook
zal klinken: 'Zondagsheiliging' en
'Zondagsrust' zijn onbijbelse woor
den". Deze 'gewaagde' uitspraak
komt van de Alpheuse baptisten-
predikant H. G. Koekkoek, die in
het tweewekelijkse blad 'Het Zoek
licht' (stichter in 1919 de bekende
evangelist Johannes de Heer) de
vraag beantwoordt of de zondag de
'sabbath' is van de christenen.
"De zaterdag als rustdag",
schrijft dominee Koekkoek, "heeft
God nooit aan 'de' mensen gege
ven, maar uitsluitend en alleen aan
het volk Israël. De Israëlieten
mochten ook hun dieren geen
werk laten doen. Wie op zondag wil
leven als was het de christelijke
sabbath, wie dus op deze manier de
zondag wil heiligen, moet dat ook
volledig doen. Maar de gelovige die
terug wil naar deze zondagsheili
ging en zondagsrust moet dan wel
weten, dat hij zich onder de wet
plaatst, terwijl God dat in de Bijbel
niét van hem vraagt".
Koekkoek bedoelt daarmee niet,
dat gelovigen maar leven zoals zij
zelf willen.
"Het Nieuwe Testament geeft
volledig aan, wat en hoe onze le
venswijze moet zijn. Daar is echter
één zeer opmerkelijk zwijgen: over
de sabbath. Wij mogen niet liegen,
niet stelen, niet doodslaan, alle
Tien Geboden worden daar her
haald,' behalve de opdracht om de
sabbath te houden. U denkt toch
niet, dat God, die zo punctueel alle
andere geboden voor ons heeft la
ten herhalen, per ongeluk heeft
vergeten de sabbath te noemen?
zag er een middel in om de duivel
tegen te houden. Het Sint Jans-
kruid, dat in alle boerentuintjes
werd aangetroffen, moest bescher
men tegen onweer. Onder de bo
dem van de karn werd een kruis ge
tekend. Als de melk niet wou 'bote
ren', was ze behekst. Het kruis gold
als afweermiddel tegen hekserij.
De duivelbanners in Drentse
dorpen werden bijzondere krach
ten toegeschreven ter bestrijding
van heksen en spoken. "Aan aller
lei zaken gaf men nog lange tijd een
bijzondere betekenis die met
volksgeloof of bijgeloof had te ma
ken".
In de meer orthodoxe streken
de vroegere veengebieden had
men meer gevoel voor het boven
natuurlijke dan in de zanddorpen,
waar de vrijzinnigheid overheerst.
Zo duidde het waarnemen van
lichtjes in het vrije veld erop, dat
daar later een kanaal zou worden
gegraven, een spoorlijn zou wor
den aangelegd of huizen zouden
worden gebouwd. "Veel is inder
daad uitgekomen...."
Het mystieke is de basis geweest
voor de christelijke godsdienst van
de Drent. Kuipers in zijn boek: "Nu
velen loskomen van de kerk, groeit
ten opzichte van geloof en gods
dienst de onverschilligheid.
Slechts enkelen zoeken heil bij be
wegingen op paranormaal en oc
cult gebied".
De overgang in Drenthe van het
rooms-katholicisme naar het pro
testantisme is voor een groot deel
het werk geweest van Willem Lo-
delijk van Nassau, die in 1596 daar
stadhouder werd. Hij was vurig
protestant en pakte de invoering
van de nieuwe leer krachtig aan.
De schrijvers van het Nieuwe
Testament waren joden. Zij ken
den het Oude Testament heel goed.
Zij wisten, dat God de sabbath met
al zijn voorschriften alleen aan Is
raël had gegeven. God heeft ner
gens speciale geboden aan de ge
meente gegeven voor de zondag.
De zondag is daarom niet een dag
die op een speciale wijze geheiligd
moet worden. Er is niet één tekst
die ook maar de minste aanleiding
geeft om in die richting te denken.
Wij mogen de telefoon aanpakken,
eten koken, met auto, bus of tram
rijden. Nergens staat datje op zon
dag niet mag fietsen, zwemmen of
schaatsen, geen ijsje of een kopje
koffie mag kopen. De zondag is
geen christelijke sabbath".
Eén gebod
Hoe is men in de kerk daar dan
toe gekomen?
"Toen de kerk zich tegen de jo
den en hun godsdienst ging afzet
ten, werd ook een aantal zaken ge
wijzigd. Zo kwam de kerk zelfs met
een eigen datum voor het Paas
feest. Terwijl de eerste christenen
de sabbath erkenden als de dag
waarop de joden zich van alle werk
onthielden, begon de kerk na ver
loop van tijd de joodse sabbath te
verafschuwen en koos ze voor zich
zelf een eigen sabbath, de zondag".
Koekkoek constateert met droef
heid, dat aan overigens goed be
doelde gedachten, zoals 'zondags
rust' en 'zondagsheiliging', kerke
lijk antisemitisme ten grondslag
ligt. "Deze woorden hebben geen
bijbelse oorsprong, maar een ker
kelijke, een antisemitische".
Priesters, vicarissen, school
meesters en andere kerkelijke
functionarissen mochten hun werk
niet meer doen en binnen drie we
ken moesten alle goederen en in
komsten die aan hun betrekking
verbonden waren, aan de nieuwe
kerkvoogdij worden overgedra
gen. Pastoors die genegen waren
de Reformatie te volgen, werden
onderzocht op hun zuiverheid van
leer. Het duurde wel zeven jaren
voordat alle kerkdorperi een predi
kant hadden. En typisch roomse
gebruiken bleven nog jaren in
zwang. Zoals het plaatsen van krui
sen langs de openbare weg en op
kerkhoven.
Verraad
Saamhorigheid is een sterke ka
raktertrek van de Drenten. "Vrij
heid van individueel leven was on
bekend in het oude Drenthe". Vol
gens Kuipers heeft deze gemeen
schappelijkheid eeuwenlang een
druk gelegd op de ontwikkeling
van de dorpsgemeenschap. "Veel
persoonlijke initiatieven werden
hierdoor afgeremd. Dit werkte de
ontplooiing in hoge mate tegen".
De kerkelijke afscheidingsbewe
gingen in de vorige eeuw vonden
hier geen al te rijke voedingsbo
dem. In de beslotenheid van de
zanddorpen was de oude kerk dé
bindende kracht van de gemeen
schap. "Die gemeenschap nam het
dan ook niet, dat er zomaar een
scheuring ontstond. Het was onbe
grijpelijk, dat men om het geloof
uit de kerk der vaderen trad. Dat
werd gezien als verraad aan de
dorpseenheid".
Toch breidde de afscheiding zich
De zondag is voor de Alphense
baptistenpredikant geen 'negatie
ve dag van allerlei vérboden', maar
een 'positieve dag met één duide
lijk gébod': ga naar de eigen bijeen
komst! "De eigen bijeenkomst mag
de gelovige niet verzuimen. Op
zondag zingen wij meer tot Zijn
eer, zijn wij meer bezig met de stu
die van Zijn Woord, hebben wij
meer tijd om te bidden, trekken wij
meer tijd uit voor contact met me
degelovigen, hebben wij ook meer
tijd voor het gezin".
"Zo mogen wij genieten van een
vrije dag, die de eerste christenen
niet eens hadden. Zij moesten op
zondag gewoon werken. Pas 's
avonds konden zij voor hun eigen
bijeenkomsten tijd vinden. Wij
moeten ons geen onbijbelse wet la
ten opleggen, die misschien wel
bijbels lijkt omdat zoveel christe
nen eronder hebben geleefd. Maar
zij hadden zichzelf deze wet opge
legd. Dank God voor de vrijheid
die Hij u gegeven heeft".
Op tijd rust
"Hoewel geen absolute waarborg,
mogen juist christenen toch ook
grote waarde hechten aan een ver
standige leefwijze", zo houdt D.
Koole de lezers van het christelijke
gereformeerde weekblad 'De Wek-
ker' voor.
"Verantwoord eten, niet roken,
beheerst drinken, leven met een
vast ritme, evenwicht tussen in
spanning en ontspanning, op tijd
rust, het zijn allemaal punten waar
op ook veel christenen uit balans
zijn geraakt". Koole denkt dan
geleidelijk uit. Maar zelfs nu nog is
er, ondanks ogenschijnlijk goede
verhoudingen, een bepaalde aver
sie te bespeuren van de 'grote kerk'
waarmee de Hervormde Kerk
wordt bedoeld tegenover de
'kleine kerk' (de afscheidingsker-
ken van 1834 en 1886).
'Samen op weg', de toenadering
tussen hervormden en gerefor
meerden, gaat Drenthe toch niet
voorbij. "Het zal een proces van ve
le jaren worden", voorspelt de
Drentse volkshistoricus Kuipers,
"voordat belangrijke resultaten
kunnen worden geboekt".
Misschien dat de ontkerkelijking
deze ontwikkeling iets zal versnel
len, want voor sommige gemeen
ten is het al een probleem een eigen
predikant in dienst te hebben. Of
men zoekt naar combinaties óf er
moet een deeltijd-man of -vrouw
komen.
Was Drenthe in 1945 nog voor 60
procent Nederlands hervormd, in
1970 was dit al gedaald tot 40 pro
cent. Andere gelovigen, zoals apos-
tolischen, pinkstermensen, jeho
va's en heilssoldaten, zijn op het
Drentse kerkelijk erf geen vreem
den meer. Kuipers: "De tijd dat we
hier te maken hadden met één kerk
ligt allang achter ons".
Wie graag regionale (kerkge
schiedenis leestvindt in dit boek
veel van zijn gading. De schrijver
vermijdt onnodige details en
plaatst zijn verhaal in breed histo
risch perspectief, zodat het nergens
eng-provinciaal wordt. Toepasse
lijke tekeningen en foto's van vroe
ger en nu zorgen in de vlot leesbare
tekst voor een prettige afwisseling.
vooral aan jonge mensen, middel
bare scholieren en studenten.
"Zij moeten gewaarschuwd wor
den voor de gewoonte om van de
nacht een dag te maken door ver
jaardagen en ontspanning in de la
te uren te laten beginnen en pas
diep in de nacht te laten ophouden.
Vooral in de steden zie je veel jonge
mensen met een grauw uiterlijk
waarvan grote vermoeidheid is af
te lezen".
Koole over stress: "Alleen al
door verziekte intermenselijke ver
houdingen staan heel veel mensen
onder zo hoge druk, dat het zich op
langere termijn wel aan het li
chaam moet meedelen".
Bovendien zullen christenen,
persoonlijk en in groter verband,
meer dan tot nu toe hun stem moe
ten laten horen tegen "verdere ver
vuiling van ons leefmilieu en roof
bouw op Gods schepping". "Met
het tegengaan daarvan kunnen wij
zelf op kleine schaal beginnen door
bijvoorbeeld minder auto te rijden
en meer te fietsen en te lopen. Wat
dat laatste betreft, velen van onze
voorouders zijn er tot op hoge leef
tijd gezond bij gebleven".
"Leef niet al te angstig en vooral
verstandig", besluit Koole vader
lijk.
Islam rukt op
"Het aantal leden van de chris
telijke kerken in Amsterdam loopt
hard achteruit", meldt het blad
'Waarheid en Eenheid', orgaan van
de gereformeerde vereniging
'Schrift en Getuigenis'.
"Van 1985 op 1986 liep hun aan
tal terug van 350.000 naar 320.000.
Daarvan behoorden 141.487 tot de
rooms-katholieke, 59.475 tot de
hervormde en 21.224 tot de gerefor
meerde kerk. Al deze kerken en
ook de kleinere, zoals de luth'ersen
en de Evangelische Broederge
meente lopen terug.
Totaal anders staat het met de is
lam. Die steeg met 3000 tot 52.722
leden en mag zich dus getalsmatig
een goede derde noemen, die in
1990 stellig de Hervormde Kerk ge
passeerd zal zijn en, als het zo door
gaat, bij de eeuwwisseling weieens
de grootste godsdienstige gemeen
schap in Amsterdam zou kunnen
zijn".
Commentaar van 'Waarheid en
Eenheid': "Het wordt eens te meer
duidelijk, dat wij in een na-christe
lijke cultuur leven, die onmisken
baar anti-christelijke trekken ver
toont".
Hongerdoek
In de Middeleeuwen kwam in
de kerk de gewoonte op om aan het
begin van de lijdenstijd een 'vas-
tengordijn' (linnen doek) voor het
altaar te hangen. Uiterlijke pracht
en praal vond. men moeilijk te rij
men met vasten en boete. Op deze
'hongerdoek', zoals hij vanwege de
Vastentijd werd genoemd, kwamen
al vrij gauw allerlei motieven die
betrekking hadden op het lijden
van Jezus.
Na 1600 raakte de doek in on
bruik. De Duitse Vastenactie nam
in 1976 de traditie weer op en nu
werken ook de rooms-katholieke,
hervormde, gereformeerde en
ZATERDAG 27 FEBRUARI 198
doopsgezinde kerken in Hoofd
dorp ermee, samen met de rooms-
katholieke en protestantse scho-
len. Een uniek initiatief. In zes
kerkdiensten morgen voor de -
tweede keer wordt steeds aan de
hand van een werkboekje een on
derdeel van de 'hongerdoek' aan de
orde gesteld.
De Duitse Vastenactie vraagt elk
jaar een gemeente of kunstenaar in
de Derde Wereld zo'n doek te ma
ken, dat wil zeggen een voorstel
ling rond de lezingen die dat jaar in
de lijdenstijd aan de orde zijn
steeds gekoppeld aan eigen erva
ringen van lijden en hoop. Dit jaar
kwam de doek uit Haïti, waar 90j
procent van de bevolking aan on
dervoeding lijdt.
Pastor Jack de Groot van de
Hoofddorpse rooms-katholieke pa
rochie in 'Centraal Weekblad' van
de Gereformeerde Kerken:
"Het bijzondere van deze doek is
de bijbelse diepgang die de schil
der laat zien in het leven van onze
tijd. Hij schildert de bedroevende
werkelijkheid van geweld, onder
drukking en bewapening en con
fronteert die met de bijbelse idea
len die Jezus ons voorhoudt. En
dat alles speelt zich af onder de re
genboog. Bevrijding uit onheil,
angst en dood voltrekt zich in de
wereld waarin wij nu leven. Aan;
ons de keuze of we daaraan willen
meewerken of niet".
Samenstelling
van deze pagina:
S. J. de Groot
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk zie kerk O.
Vest; Marekerk 9.45 ds. L. J. Geluk, R.dam,
12 studentenekklesia, 5 dr. Meijers; Mara-
nathak. (L Morsweg) 10 ds. Kramer; Oecu
menische geloofsgemeenschap De Regen
boog (Merenwijk) 9.30 ds. Alblas. 11.15 ds.
Alblas en pastoor v. Well; Bethlehemkerk
(Driftstr.) 10 ds. De Mey-Meulendijk, gez.
dienst; Bevrijdingsk. (Montgomerystr.) 10 en 5
ds. Rietveld; Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds.
Schouten; Waalse kerk (Breestr.) 10.30 ds.
Ribs. Wijk 'Stevenshof' (geb. 'Dijkhof') 10
kand. C. Blok. Acad. Ziekenhuis 9 rk. dienst,
10.15 ds. Bovenberg. Diakonessenhuis elke
zat. 10.30 rk. dienst, morgen 10.30 ds. v. 't
Hof. Endegeest zie Oegstgeest. Geref. Kerk
Vredeskerk zie herv. gem.; Petrak. (Surina-
mestr.) 10.30 dovendienst, hr. C. ïérpstra, zie
ook Bethl.kerk Driftstr.; Oude Vest 10 ds.
Koolstra, gez. dienst; Maranathak. zie herv.
gem., Bevrijdingsk. zie herv. gem.; bejaarden
huis Groenhoven 10 hr. P. de Bruyn, O.geest;
Merenwijk zie herv. gemeente. Geref. K. Vrijg.
(Herengr.) 10 en 5 ds. Houtman, Chr. Geref.
K. (Steenschuur) 10 en 5 ds. Den Hertog. Ge
ref. Gem. (N. Rijn) 10 en 4.30 leesdienst. Ge
ref. Gem. in Ned. (Bethlehemkerk Driftstr.)
11.30 en 5.30. Evang.-Luih. Gem. (Hoogl.
Kerkgr.) 10.15 ziekenhuispastor H. Delemar-
re. Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lokhorstk.
Pieterskerkstr.) 10.30 ds. Koek, afscheid ivm
vertrek naar Hengelo. Baptistengemeente
(Petrakerk Surinamestr.) 10 ds. Agtereek.
Evang. Gemeenschap (Middelstegr. 3) 9
evang. A. Meulenberg, 10.30 evang. W. Smit.
Evangeliecentrum-Pinksterbew. (Bethle-
hemskerk Lammermarkt) zo. 10 evang. Zijl
stra, wo. 8 gebedsdienst. Pinkstergem. (O.
Vest 13) 10 br. E. van der Molen. Leger des
Heils (hoek Vestestr./Groenesteeg) 10 en 5.
Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30 en 4,
wo. 8. Zevendedag-adventisten ('De Ontmoe
ting', Noordhofland V.schoten) elke zat. 10
tot 11 bijbelstudie, 11 tot 12 predikatie. Chris
telijke Wetenschap (Steensch. 6) 10.30. Leid-
se Soefistichting 11 voorm. universele ere
dienst, mevr. A. J. Maurer-Molt over 'Van ge
vangenschap tot bevrijding', in zaal Pieters
kerk. Netherlands Unitarian Universalist Fel
lowship 11 voorm. English service, dr. Caro
line Boyle-Turner over Van Gogh's spiritua
lism', Rapenburg 6. Kerk van J. Chr. v.d. Heili
gen der L. Dagen (Brahmsl.) 9.30, 10.30 en
11.20. Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel) zo. 10.
Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7, zo. 10.30;
Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11Rijndijk
(Leiden-Stevenshof) zat. 7, zo. 10; Steen-
schuur zat. 7. zo. 8.30,10,11.30, 6 en 7 (lof);
Boshuizerkade zat. 7, zo. 9.30 en 11Lam-
menschansweg zat. 7, zo. 9 en 10.30; Haarl-
straat zat. 7, zo. 10.30 en 12.15; Merenwijk
zie herv. gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 ds. Hammer,
Rijsenhout, 7 ds. Koldewijn, De Kaag, jeugd
dienst. -
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10 ds. v.
Driel, 7 ds. Moll. Geref. Kerk 10 ds. De Boer,
Hoofddorp, 6.30 ds. Boer. Chr. Geref. Kerk
ALPHEN AAN DEN RUN: Herv. Gem. Ad-
ventskerk 10 ds. Jonkman, 5 ds. v. 't Hof,
Woubrugge; Kruiskerk 10 ds. De Graaf,
H.woude; Opstandingskerk 10 ds. v. 1 Kruis,
Hilversum; Nabij (Van Lennepstr.) 10 jeugd-
kapel; G. Herderkerk 10 ds. Moll, 5 vicaris Al-
lewijn; De Bron 9.15 ds. Verheul, 10.30 ds.
Nieuwenhuis, 6.30 ds. Taselaar; Ashram
(Marsdiep) 10 kand. P. J. Aartsen; Driehoorne
7 nam. rk viering; Oudshoornse kerk 10 ds.
Ter Bals; Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30 en
6.30 ds. Ouwendijk, ha. Geref. Kerk Mar.kerk
10 en 6.30 ds. WilschutSalv.kerk 10 ds. Boer,
5 ds. Verdoorn, Wadd.veen, jeugddienst. Ge
ref. K. Vrijg. (school Bospark, Beatrixl. 4) 9.30
en 5 ds. Room. Ned. Geref. Kerk (school Wil-
lemstr.) 9.30 ds. M. de Jong, 4.30 br. M. C.
Woensdregt. Chr. Geref. Kerk (Grijpen-
steinstr.) 9.30 en 4.30 en 2 maart 7.30 ds. v.d.
Meij. Bapt.gem. (Molenwerlstr. 1) 10 en 6.30
ds. Koekkoek. Bapt.gem. Noord (school Kalk-
ovenw. 62) 10 ds. C. de Jong, 6.30 hr. Joh.
v.d. Steen. Volle-evang.gem. ('De Ark', Pr.
Hendrikstr. 54) 10 hr. D. van Steenis. Pink
stergem. 'Het Licht' (Morgenstersch. Briljant-
str. 1) zo. 10. Christengemeente 'De Hoek
steen' (geb. 'Bethel', hoek Emmalaan) zo. 10.
Leger des H. (Zonneweg 3) 10 en 5. Rk Kerk:
Bonifaciusk. zat. 7, zo. 9.45 en 11.30; Piusk.
zat. 7, zo. 9 en 10.30; De Bron zat. 7, zo. 9 en
11.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 en 6 ds.
Boer, ha. Geref./Herv. Gem. (geb. 'De Hoek
steen', Schweitzerstr.-Bernhardstr.) 10.30 ds.
Klijnsma. Geref. Gem. 9.30 en 6 ds. v. Aalst,
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10
ds. Terlouw, 6.30 ds. W. Vroegindewey,
Voorthuizen; Salv.kerk 10 ds. v.d. Hoef, 6.30
ds. Harkema, Zeist; Bethl.kerk (Nieuwerbrug)
10 ds. Radstake, IJsselmonde, 6.30 ds. Smit,
Hilversum. Geref. Kerk 10 dr. Bade, Alphen,
6.30 ds. Elderman, avondgebed. Geref. Gem.
(Stationsweg 17) 10 en 6.30 ds. Bac. Evang.-
Luth. Gem. 9 ds. v. Beek.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds.
Th. Pol, Heelsum. 6.30 ds. B. Plaisier, Den
Haag; De Stek 9.30 dr. H. Vreekamp, Epe.
Zendingszondag. Geref. Kerk 9.30 ds. G. de
Jong, 5 Huisman. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 5
ds. Ribbers. Geref. Gem. 9.30 leesdienst,-
3.30 ds. B. v.d. Heiden.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 kand. J.
Mulderij, Bergschenhoek, 6.30 ds. De Graaf.
Geref. Kerk 10 hr. J. Buitenhuis, Utrecht, 5 ds.
v. 't Hoff, Boskoop. Rk Kerk: dorp zat. 7. zo. 10
en 11.30; Anker zat. 7, zo. 8.45 en 1115; Rijn
dijk zat. 7, zo. 10.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 ds. Verbeek. Ge
ref. Kerk ('Hoeksteen") 10 ds. Hofland. 7 hr.
Eric van Veen, jeugddienst. Chr. Geref. Kerk
10 en 5 ds.v. Langevelde. Rk Kerk; Mart. zat.
i. 9 en 11Jozefk. zat. 7. zo. 10 en 11
Eén van de acht afbeeldingen van een Kruisweg, vervaardigd door de
jonge Duitse kunstenaar margret Russer.
Holtrop, A.dam, 5 ds. Kersten; Triumfatork. 10
ds. Kersten. 5 ds. Koster. Geref. K. Vrijg. 9.30
leesdienst. 4 ds. Heida. Ned. Geref. K. (aula
Bestevaer-mavo) 9.30 ds. Zwarts, 7 ds.
Waagmeester. Chr. Geref. K. 10 en 5 ds. M.
Tanis. Vrije Chr. Geref. Gem. (Unlzaal) 10 en
5 ds. v.d. Belt. Geref. Gem. (Remisestr.) 10
(ha) en 5 ds. R. Boogaard. Geref. Gem. in
Ned. (Louwestr.) 10 en 5. Volle-evang.g
(Voorstr. 48) 9.45. Onafh. baptistengem.
bachtsweg 2) 10 ds. J. A. Visser,
belstudie.
ten; Ontm.kerk 10 dr. v.d. Bank, Ede, 6.30 ds.
Sloof. Herv. Gem. 'De Rank' (P. Groen-colle-
ge) zie Katwijk aan Zee. Geref. Kerk 10 ds.
Koster. 5 ds. v.d. Horst. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
KATWUK AAN ZEE: Herv. Gem. N. Kerk 10
ds. Visser, 6 ds. Schuurman; O. Kerk 10 ds.
Sjollema, 6 ds. Volk; Ichthusk. 10 ds. Drieber
gen, 5 ds. Vroegindeweij; Pniêlk. 9.30 ds.
Volk, 6 ds. Sjollema; Maranathakerk (Rijnsoe-
ver) 10 ds. Christ, 6 ds. Hovius. Overduin 2.15
ds. v.d. Beid. Herv. Gem. 'De Rank' (aula P.
Groen-college Pr. Frederikdreef 15) 10 ds.
g.gem.
(Am-
3.15 blj-
ré, 7 ds. Hoogendijk, Alphen.
Hjlver
I. Kerk Vr.kerk 10 dr.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 mr. J. Reugebrink, 6.30 ds. Stege-
man, vesper, mmv cantorij Scheppingskerk;
Hoofdstr. 10 ds. Stegeman; Scheppingsk. 9
^^^lenrode 10 pater
Poelma. Elis.-ziekenhuis 10 rector Vijftig-
schild. Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10 hr. J. de
Vries. Rk Kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Heymans,
Alphen. Geref. Kerk 9.30 ds. Los, Pijnacker. 7
dr. Bade, Alphen. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en
11.15.
USSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds. De Gel
der; Pauluskerk 10 ds. 't Hooft, 7 ds. De Gel
der. Geref. Kerk 10 ds. Boswijk, 5 ds. v.d.
Woude, Wassenaar. Geref. K. Vrijg. (Prinses-
sestr. 1) 9.30 leesdienst, 4.30 kand. M. Wiel-
houwer. Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10 en 5
ds. Vos. Chr. Geref. Kerk 10 en 7 ds. v. Dijken.
Geref. Gem. 10 en 4 leesdienst. Evangeltege-
meente (Heereweg 52a) 9.45 hr. M. A.
Brands. Rk Kerk: Agathakerk zat. 7, zo. 10 en
11.30; Poelpolder zat. 7, zo. 10.30; Mariakerk
zat. 7, zo. 9 en 10.30; Engelbew. zat. 7, zo.
10.30.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds. Wegerif,
6.30 ds. Eijsenga. Geref. Kerk 9.30 ds. v.d.
Waal, Nieuwerkerk a.d. IJssel, 5 avondgebed.
Chr. Geref. Kerk 9.30 (ha) en 6.30 ds. Boiten,
Schiedam. Remonstr. Gem. 10 dr. Cramer.
Evang. gem. (Kruispunt, Kennedylaan 33)
9.30. Rk Kerk zat. 7. zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 hr. Goedhart,
Nieuwkoop, 6.30 ds. De Graaff. Geref. Kerk
9.30 ds. De Zeeuw, V.schoten. 7 ds. Baane.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 11
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Mackaay. Leiden, 7 hr. J. W. v.d. Kamp, Be
verwijk. Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. Wijn
gaarden. Chr. Geref. Kerk 9.30 leesdienst,
2.30 ds. Wallet. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 (ha) en 7 ds.
Geuze. Geref. Kerk (W. Verlaat) 10 ds. Klap
wijk, Den Haag, 7 hr. Schreuder.
NOORDWUK: Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds. v. Achterberg. Leiden,
5 ds. H. Visser, Katwijk aan Zee; Hoofdstr.
(Zee) 10 ds. Rothfusz, H.gom, 5 ds. Kuiper;
De Rank (Golfbaan) 10 ds. Hovius. Katwijk
aan Zee. Geref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10
ds. Zijlstra, A.dam; Vinkenl. (Binnen) 10 ds.
Kuiper, ha, 7 ds. Ruitenburg, ha. Kapel W. v.d.
Bergh-stichting 11 ds. Slofstra. 'Sole Mio' 9
ds. Ruitenburg, ha. Rk Kerk Zee zat. 7, zo.
10.30;
Binnen zat. 7, zo. 9.30
NOORDWkJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds.
Streefland, Nijkerk. Rk Kerk Victork. zat. 7, zo.
9 en 11Jozefk. zat. 7, zo. 9 en 10.30; De Zilk
zat. 7, zo. 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 ds. Kooman; Pauluskerk 10 mevr. I.
Eggink-Hoog; Gemeentecentrum (Lijtw.)
10.30 mevr. J. Broström-Bruin, 7 vesper. Ge
ref. Kerk 10 ds. Plomp. Geref. Kerk Vrijg. (aula
Dr. Schilderschool) 9.30 leesdienst, 4.30 ds.
Feenstra, Berkel. Ned. Geref. Kerk (Gem.cen-
trum) 8.45 en 4 ds. De Lange. Van Wijcker-
slooth 4 nam. ds. P. Slerat. Endegeest 10 pa
ter Boshouwers. Volle-evangeliegem. (Gem-
.centrum) 4. Rk Kerk Will.kerk zat. 7, zo. 9 en
10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk z
OUDE EN NIEUWE WETERING: Herv. Gem.
9 ds. Zijl, 10.30 ds. Schilt, Leimuiden. Geref.
K. geen diensten in eigen kerk ivm herstel
werkzaamheden, 5 in 'De Spreng' ds. De
VALKENBURG: Herv. Gem. 9.45 prof. dr.
v.d. Beek, radiodienst, 6.30 ds. Romein,
R.dam, jeugddienst. Geref. Kerk 10 ds. Huis
man, H.woude, 6.30 ds. Ribberink. Geref. K.'
Vrijg. 9.30 en 5.30 ds. Heida.
9.30 en 11.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10
ds. v.d. Schoot; De Ontmoeting (Noordhof
land) 10 ds. Blanken. Hulp en Heil-kerk (Scha-
kenbosch) 10 ds. Honig. Herv. evang. op ge
ref. grondslag (kerkgeb. 'Rehoboth', A.
10 ds. De Zwart, ha, 7 ds. v.d. Schoot. Geref.
K. Vrijg. (Bachlaan) 10 en 5 student J. Boer-
ma. Rk Kerk Laur.kerk zat. 7, zo. 11.30; M.'
Godskerk. zat. 7, zo. 10. Kerk van Engeland
laan 3) 10.15 anglicaanse dienst.
Chr. Geref. K. 9.30 leesdienst, 2 ds. P. Beek-
Herv. Gem. Laurentiuskerk
9.30 ds. v. Niel, 5 ds. Wagter, Samen op weg-
dienst; Bethelkerk 9.30 ds. Wagter. Geref.
Kerk Petrakerk 9.30 ds. Cziria, 5 ds. Kuiper,
Noordwijk; Immanuelkerk 9 en 10.30 ds. Snel,
5 zie Laurentiuskerk; Maranathakerk 9.30 hr.
P. Brouwer, Katwijk. 5 ds. Cziria. Geref. Kerk
Vrijg. 10 en 5.15 ds. Grutter. Chr. Geref. K.
9.30 (ha) en 5 ds. v. Sorge. Evang. Christen-
gem. (aula mavo) 10 hr. H. Binnendijk. Rk
Kerk zo. 10.30.
RWPWETERING: Rk Kerk zo. 9 en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 10 ds. Germans,
ha, 7 ds. Keuning, Noordwijk. ha. Geref. Kerk
10 ds. Baas, ha. Chr. Geref. K. 10 en 5 ds.
Aarnoudse. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 en 6.30 ds. Stam.
Geref. Kerk 9.30 ds. De Reus, 6.30 ds. Buike-
ma. Rk Kerk Aardam zat. 7, zo. 9 en 12; kerk
Herv. Gem. Brugk. 9.30 ds.
Kunz, 5 ds. Marchand. Harderwijk; Hoeksteen
9.30 kand. W. Groeneboom, 3 ds. Goossen,
aangepaste dienst, 6.30 ds. Goossen; Bet-
helk. 9.30 dienst (geen nadere opgave), 5 ds.,
Kunz; Rehoboth-school 9.30 ds. Goossen;j
Imm.kerk 10 en 5 ds. v. Houwelingen. Geref.
Kerk Kruisk. 10.30 en 5 ds. Bongers; Ontm
.kerk 9.30 ds. De Moor. Geref. K. Vrijg. (Kruis
kerk) 8.30 en 2.45 ds. R. de Boer. Ureterp.
Oud-Geref. Gem. (Mercuriusweg 29) 10 en
6.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10 ds.
Steenstra, 4.30 ds. Kleermaker, R.dam, 7 mu-
Kievietk. ('Samen op weg') 10 ds,
Geref. Kerk Zijllaan 10 ds. v.d. Woude,
gezinsdienst, 7 ds Boswijk, Lisse. Ned. Prot.
Bond (Kerkdam) 10.30 ds. Fockema Andreae.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 ds. v. 1 Hof,
6.30 kand. A. Lagendijk, Leiden. Geref. Kerk
9.30 ds. Aalders, 6.30 mevr. H. van de Mee
berg, Zw.dam. jeugddienst. Ned. Prot. Bond
(De Wijk, Schoolstr. 20) 10.30 dr. Meijering,
O.geest. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 hr. J. de
Haan, 7 zie geref. kerk. Geref. Kerk 9.30 hr. M.
Schreuder, 7 hr. J. de Haan, gez. dienst.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 drs. A. Wijl-
huizen en ds. Wolthaus, gezinsdienst. Rk
Kerk St. Jan zat. 7.30, zo. 9.30; Chr. Dienaark.
zat. 7, zo. 10; Meerburgkerk H. Rijndijk zat. 7,
De kerktamboer van Hoogeveen.
