Marokkaanse islam kent vele schakeringen
Ondanks vele tegenstellingen wordt de eenheid ermee in stand gehouden
ZATERDAG 27 FEBRUARI 1988
EXTRA
PAGINA 23
Vijf docenten en elf studenten van de vakgroep
godsdienstgeschiedenis en vergelijkende
godsdienstwetenschap aan de Leidse universiteit maakten
onlangs een studiereis naar Marokko om daar persoonlijk kennis
te maken met de vele aspecten van islamitische geloofsbeleving,
alsmede de verbinding naar Marokkanen in Nederland. In een
drietal artikelen wordt van die reis verslag gedaan. Vandaag het
eerste: hoe de islam in feite het hele maatschappelijke leven in
Marokko beheerst.
De islam is krachtens de grondwet
van Marokko de staatsgodsdienst
van het land. Dit fundamentele prin
cipe is geen dode letter. Talloze as
pecten van het dagelijks leven ma
ken duidelijk dat de islam een we
zenlijk onderdeel van de Marok
kaanse samenleving vormt.
door Herman L. Beek
Voor de Nederlandse toerist zijn de mos
kee, het gebed waartoe de moslim vijf
maal daags vanaf de minaret wordt opge
roepen, de plechtige stemming tijdens
de vastenmaand ramadan en de vreugde
bij de twee grote islamitische feesten zin-
tuigelijk waarneembare elementen van
Marokko's staatsgodsdienst. De islam
speelt echter zowel in het openbare als in
het privéleven een grotere rol dan een
buitenstaander op het eerste gezicht ver
moedt.
Maar er bestaan in de Marokkaanse
maatschappij, al naar gelang het geogra
fische en sociale milieu, verschillende
opvattingen over de inhoud van de isla
mitische godsdienst. Zo heeft de stedelij
ke bourgeoisie niet altijd dezelfde ideeën
met betrekking tot de religie als de be
volking van het platteland. Marokkanen
van Berberse origine kunnen in hun vi
sie op de islam verschillen van Marokka
nen met een Arabische afkomst.
Een aanzienlijk aantal Marokkaanse
moslims rekent bepaalde geloofsvormen
tot de islam, die volgens de orthodoxe
schriftgeleerden ketterijen of nieuwlich-
terijen zijn. Marokkanen met een moder
ne, universitaire opleiding of in een vrij
beroep houden er ten aanzien van de is
lam vaak een veel liberalere' mening op
na dan traditioneel geschoolde of onge
schoolde Marokkanen. De koning vult
de islam heel anders in dan bijvoorbeeld
fundamentalistische tegenstanders.
Ondanks al deze tegenstellingen be
schouwen alle groepen en personen zich
zelf als aanhangers van de soennitische
islam. Deze vorm van islam wordt door
verreweg de meeste moslims in de we
reld beleden. Hij dient onderscheiden te
worden van de sji'ietische islam, die te
genwoordig in Nederland vooral be
kendheid geniet door het optreden van
ayatollah Khomeini in Iran. Het feit dat
in het huidige Marokko moslims binnen
de soennitische islam er vele, onderling
van elkaar afwijkende zienswijzen op na
houden, kan ten dele uit de geschiedenis
van het land begrepen worden.
Spanningen
Vanaf de eerste Arabische veroverings
tochten in Marokko in de zevende eeuw
hebben er spanningen bestaan tussen de
Berbers en de binnendringende islami
tische Arabieren. De Berbers zijn ver
moedelijk de oorspronkelijke bewoners
van het land. Het merendeel van hen
ging tot de islam over, maar behield toch
Dok een aantal oude, soms met de islam
strijdige gebruiken en geloofsvoorstel-
ingen.
Deze moslimse Berbers werden door de
moslimse Arabieren als tweederangs
aurgers behandeld, hoewel de islam
eert dat alle moslims gelijkwaardig zijn.
Een eigen vorm van de islam verschafte
Ie Berbers de legitimatie om tegen de
moslimse Arabieren in opstand te ko
men en naar autonomie te streven. Een
lergelijke legitimerende functie heeft de
slam in de loop van de Marokkaanse ge
schiedenis altijd gehad. Iedereen die het
uk van de overheerser van zich éf wilde
.verpen en naar macht streefde, moest in
zijn ideologie in elk geval de islam heb-
oen opgenomen om aanhang te winnen
ïn succes te hebben.
Tegenwoordig kent Marokko nog steeds
ïen tegenstelling tussen Berbers en Ara-
Dieren. Berbers treft men ruwweg in drie
streken aan: de Rif, de Atlas en de Saha
ra. De Berbertalen van deze streken ver
schillen van elkaar. De Berbers worden
Dnder meer juist vanwege hun taal gedis-
;rimineerd. De officiële taal van Marok
ko is het Arabisch, immers de taal van de
<oran. Moslims geloven dat de koran de
:e boek gestelde, laatste en definitieve
Dpenbaring van God is. De profeet Mo-
lammed heeft deze Openbaring, die
voor de gehele mensheid bestemd is, van
God ontvangen. Van de Berbers wordt
verwacht dat zij zich als goede moslims
iet Arabisch eigen maken. Vanuit poli-
lek oogpunt is het Arabisch als officiële
.andstaai bedoeld om de eënheid van
Marokko te bevorderen.
Eveneens dient vermeld te worden dat
Ie genoemde streken, waar veel Berbers
vvonen, tot de armere, minder ontwikkel-
ie en door de regering dikwijls achterge
stelde gebieden van Marokko behoren.
Veel Berbers trekken daarom óf naar de
grote steden öf naar het buitenland. Een
niet gering percentage van de in Neder
land woonachtige Marokkanen is uit de
ze streken afkomstig. Het verdient aan
beveling om rekening te houden met het
gebied van herkomst en het oorspronke
lijke, sociale milieu van de Marokkaanse
moslims in Nederland, omdat die gege
vens van invloed kunnen zijn op hun be
leving van de islam.
Heiligenverering
Een bijzondere vorm van geloofsbele
ving binnen de islam in het algemeen en
in Marokko in het bijzonder is de heili
genverering. Wie in onze tijd Marokko
bezoekt ziet over het gehele land ver
spreid graven van heiligen met de daar
bij behorende gebouwen en koepels. Be
paalde vormen van heiligenverering vin
den hun oorsprong in geloofsvoorstellin
gen van vöör de komst van de islam in
Marokko. Van oudsher heeft in het gods
dienstige leven van de Berbers de voor
ouderverering een belangrijke rol ge
speeld. Marokko telt talrijke Berber
stammen, die oorspronkelijk in een be
paald gebied onder leiding van een
shaykh of stamoudste een zekere zelf
standigheid genoten. Terloops zij opge
merkt dat er in Marokko ook Arabische
stammen leven. Iedere Berberstam had
zijn eigen cultus, gecentreerd rond het
graf van de voorvader of rond heilige bo
men, stenen, bronnen of andere natuur
lijke verschijnselen. Een dergelijke vere
ring was vaak gekoppeld aan seizoenge
bonden feesten en markten, moussems
geheten. De plaats waar het graf zich be
vond was derhalve niet alleen een reli
gieus middelpunt, maar ook een sociaal,
economisch en politiek centrum.
De komst van de islam maakte een einde
aan deze voorouderverering. De oude ge
bruiken en voorstellingen van de Ber
bers stierven echter niet uit. De voorou
derverering werd omgevormd tot heili
genverering: de voorouder van de stam
werd voortaan beschouwd als de bren
ger van de islam aan die stam. Zo garan
deerde de verering van een heilige de
continuering van wat vroeger gebruike
lijk was. Op deze manier kon de voorou
derverering, die vaak van groot gewicht
is voor de politieke en sociale structuur
van een stam, in de vorm van islami
tische heiligenverering ongestoord
voortgang vinden.
Marokko kent ook vele heiligen met een
Arabische achtergrond. Kenmerkend
voor een heilige is het bezit van baraka,
de zegen die hij van God heeft ontvangen
en waardoor de heilige in staat is allerlei
wonderen te verrichten. Deze zegen
blijft verbonden met het graf van de hei
lige. Om haar deelachtig te worden, be
zoeken pelgrims het graf. Hun pel
grimstocht brengt niet alleen hun piëteit
jegens de heilige tot uiting, maar heeft
ook een concreet doel. De bedevaartgan
ger hoopt door bemiddeling van de heili
ge een wens vervuld te zien. Dikwijls ver
langt de pelgrim genezing van een of an
dere ziekte, het krijgen van een kind, of
regen in droge tijden.
Feesten
Sommige pelgrimsfeesten zijn grootse
manifestaties. Deze feesten worden
eveneens mousseins genoemd. Deze
naam is een aanwijzing voor hun sei
zoengebonden karakter, hetgeen kan be
tekenen dat het feest van niet-islami-
t.ische oorsprong is. Aan de bedevaart
feesten rond de graven van bijvoorbeeld
Idris de Eerste in Moulay Idris Zarhun,
Idris de Tweede in de stad Fes en Sidi
Ahmad ou Moussa in de Anti-Atlas ne
men jaarlijks tienduizenden pelgrims
deel. Zij komen van heinde en verre naar
het heiligdom en verrichten gezamenlijk
de rituelen die bij de verering van de hei
lige horen. Tevens maken zij van de gele
genheid gebruik om allerlei zaken op
economisch, sociaal en mogelijk politiek
gebied te regelen.
De Marokkaanse vorsten hebben altijd
een open oog gehad voor de sociale en
politieke betekenis van de verering van
bepaalde, grote heiligen. Zij namen zelf
deel aan het pelgrimsfeest of lieten zich
vertegenwoordigen. De huidige koning
zet deze traditie voort. Hij wekt wel eens
de indruk van zijn vader Mohammed V
dè heilige van Marokko te willen maken.
Het mausoleum van Mohammed V in de
hoofdstad Rabat, dat als symbool van de
Het portret van koning Hasan II op een openbaar gebouwtje. Voor de koning is de islam het middel
nationale onafhankelijkheid beschouwd
kan worden, moet in dat geval gezien
worden als het graf van de schutspatroon
van het onafhankelijke vaderland.
De heiligenverering is niet zonder slag of
stoot in de orthodoxe islam opgenomen.
De koran verbiedt de heiligenverering
weliswaar niet uitdrukkelijk, maar zij is
ook niet eigen aan de geest van de koran
(waarin elke vorm van bijgeloof wordt af
gewezen). Tenslotte is de verering van
heiligen in de islam opgenomen dank zij
het gevoelen van overeenstemming van
talrijke gezaghebbende schriftgeleer
den. Geconfronteerd met de populariteit
en invloed van de heiligen in de islami
tische wereld, besloten zij dit gods
dienstige verschijnsel te accepteren.
Een heilige wordt in Marokko ook wel,
zij het niet geheel terecht, marabout ge
noemd. Dit woord is een Franse verbas
tering van het Arabische woord murabit.
Een marabout was oorspronkelijk ie
mand die zich in een soort "klooster"
vestigde. Dit "klooster" was doorgaans
gelegen aan de grens van het islami
tische rijk. Hier wijdde de marabout zich
geheel aan de studie van de koran en de
theologische wetenschappen. Vanuit
zo'n klooster bedreven de marabouts
zending en spoorden zij tot de strijd te
gen omwonende niet-moslims aan. De
Almoravieden, wier naam "de mara
bouts" betekent, zijn de eersten in
Marokko geweest die zich vanuit een
dergelijk klooster over het land ver
spreidden en de islam met het zwaard
verkondigden. Voor hun geloof staken
zij naar Spanje over en streden daar te
gen de christenen. Hun dynastie ging in
de twaalfde eeuw te gronde, maar hun
Niet minder dan 350.000 Marokkanen namen in 1975 deel aan de 'Groene
Mars' naar de westelijke Sahara: voor Godkoning en vaderland.
optreden bleef kenmerkend voor latere
marabouts.
In tegenstelling tot de Almoravieden zijn
de meeste marabouts niet in staat ge
weest hun macht en invloed verder uit te
breiden dan de stam waartoe zij behoor
den. De marabout richt zich op die aspec
ten van de islam die de groepssolidari-
teit, de stabiliteit van de kleine gemeen
schap en de loyaliteit aan de leider kun
nen vergroten, de saamhorigheid van de
stam staat centraal. De marabout wordt
door zijn volgelingen als de "heilige" van
zijn stam gezien. Hij treedt op als
scheidsrechter bij conflicten tussen
stamleden. Zijn beslissingen zijn voor
hen bindend.
Vergelijkbaar met de marabout is de lei
der van een religieuze broederschap. Re
ligieuze broederschappen zijn talrijk in
Marokko. Voor de verspreiding van de
islam en de verdieping van de kennis van
deze godsdienst zijn de religieuze broe
derschappen in Marokko van groot be
lang geweest. Een religieuze broeder
schap is gevestigd in een loge. In zo'n lo
ge wordt onderwijs in de islam gegeven.
De rituelen van de broederschap vinden
er plaats. De leden van de broederschap
komen er voor hun sociale contacten en
kunnen er de nacht doorbrengen.
Ook in het islamitische onderricht van
een religieuze broederschap neemt de
leer van loyaliteit aan de leider van de
broederschap een centrale plaats in. De
initiaties en rituelen van de broeder
schap zijn daarop gedeeltelijk gericht.
De leden van de broederschap zijn hun
leider absolute gehoorzaamheid ver
schuldigd.
Religieuze broederschappen vindt men
zowel in de steden als op het platteland.
De leden van een broederschap komen
uit alle lagen van de bevolking. Wel is het
zo dat bepaalde broederschappen in be
paalde sociale milieus meer aanhang
hebben dan andere.
Zowel de moslims met een universitaire
opleiding of een vrij beroep als de meer
modernistisch geschoolde islamitische
schriftgeleerden beschouwen heiligen
verering, marabouts en religieuze broe
derschappen als een "volksgeloof', dat
gemakkelijk in ketterijen of misstanden
ontaardt. Dit betekent echter geenszins
dat de heiligenverering in Marokko in
diskrediet is geraakt. Deze verering
wordt nog altijd gesteund door de tradi
tioneel geschoolde schriftgeleerden of
oelama's die in Marokko nog een belang
rijke rol spelen.
Niet zo stipt
Aangezien de islam een godsdienst is die
op alle sferen van het leven invloed wil
uitoefenen, houden de schriftgeleerden
zich niet alleen met de geloofsleer in
strikte zin bezig. Zij schenken hun aan
dacht ook aan de islamitische wet, die
het gehele doen en laten van de moslims
in het dagelijks leven behoort te regule-
De strikte toepassing van de islamitische
voorschriften in de praktijk van alledag
door de oelama's staat regelmatig haaks
op de visie van menige universitair ge
schoold stedeling. Zonder de islam in z'n
geheel ter discussie te stellen, staat een
deel van laatstgenoemde groep open
voor het westerse denken en voor de
westerse cultuur. Zij nemen een aantal
voorschriften van de islamitische wet
niet meer zo stipt in acht. Toch laten ook
zij bepaalde normen en waarden, die
naar hun gevoel bij de islam horen, niet
gemakkelijk los.
Twee voorbeelden ter illustratie. De isla
mitische wet verbiedt het huwelijk van
een moslimse vrouw met een niet-mos-
lim. Een Marokkaanse, moslimse vader
zal - al is hij nog zo liberaal, vrijzinnig en
westers georiënteerd - niet licht instem
men met een dergelijke verbintenis wan
neer het zijn dochter betreft. De islam
staat echter wel een huwelijk van een
moslim met een christelijke of joodse
vrouw toe, mits de kinderen als moslims
worden opgevoed.
Het tweede voorbeeld betreft de besnij
denis. Vrijwel alle moslimse jongens tus
sen 3 en 7 jaar in Marokko worden besne
den. De islamitische rechtsschool, die in
Marokko gezaghebbend is, beschouwt
de besnijdenis echter niet als een ver
plichting maar als iets aanbevelenswaar
digs. Desalniettemin vinden verreweg de
meeste Marokkaanse moslims, of men
nu orthodox of vrijzinnig is, dat de islam
en de besnijdenis onlosmakelijk met el
kaar verbonden zijn. Deze twee voor
beelden geven aan dat de islam zich niet
beperkt tot het geloofsleven, maar van
invloed is op de gehele samenleving.
Duidelijk is dat de islam in Marokko vele
schakeringen kent. Ter voorkoming van
conflicten, die kunnen voortvloeien uit
deze verscheidenheid van opvattingen
met betrekking tot de islam, heeft de
Marokkaanse koning Hasan II raden van
schriftgeleerden ingesteld. Een van de
taken van deze uitgelezen gezelschappen
is zich nauwgezet op de hoogte te hou
den van alle aangelegenheden die be
trekking hebben op de islam in Marok
ko. Deze raden van schriftgeleerden
moeten op grond van hun bevindingen
de koning adviezen geven over de gods
dienstige situatie in het land. De koning
is echter niet altijd even tevreden over
het werk van deze raden. Hij heeft ze wel
verweten zich meer met haarkloverijen
bezig te houden dan met de voor het land
belangrijke religieuze zaken. Hij heeft
derhalve in deze raden verschillende re
latief jonge, moderne, hooggeschoolde
en op de praktijk gerichte personen be
noemd.
Bevelhebber
De islam speelt trouwens toch in de poli
tiek van de koning een uitermate ge
wichtige rol. Koning Hasan II is "bevel
hebber van de gelovigen", ooit de titel
van de hoogste islamitische autoriteit in
wereldlijke zaken. Als bevelhebber van
de gelovigen moet hij ervoor zorgen dat
de Marokkaanse islamitische gemeen
schap zoveel mogelijk tot haar recht
komt en zich optimaal kan ontplooien.
De bevelhebber van de gelovigen moet
er op toezien dat de islamitische wet
wordt nageleefd en uitgevoerd; dat de
godsdienst in stand wordt gehouden en
bevorderd; dat er vrede en veiligheid in
zijn land heerst.
Voor Hasan II als bevelhebber van de ge
lovigen is de islam het middel om de een
heid van het land tot stand te brengen.
Het merendeel van de Marokkanen is im
mers moslim. Door middel van de islam
hoopt de koning de tegenstellingen tus
sen Berbers en Arabieren, stad en platte
land, orthodoxie en volksgeloof, traditio
nalisme en modernisme te overwinnen.
Op een ander terrein is de islam echter
een legitimatie om de verdeeldheid in
stand te houden. De koran leert het prin
cipe van de onderlinge beraadslaging
van de moslims. Dit principe impliceert
volgens sommige islamitische schriftge
leerden een democratisch staatsbestel
met verschillende politieke partijen. De
Marokkaanse constitutie schrijft een
meerpartijenstelsel voor. Op deze wijze
komt de koning nooit tegenover één par
tij te staan. Hij kan zich boven alle partij
en stellen en bij onderlinge geschillen
optreden als scheidsrechter, de functie
van de marabout uit het verleden. De
Marokkaanse politieke partijen zijn ove
rigens verplicht in hun programma's de
islam en de monarchie als onaantastbare
waarden te erkennen. Een atheïstische,
anti-monarchistische partij is daarom
uitgesloten.
De fundamentalistische groeperingen in
Marokko ontzien de monarchie niet. Zij
verwijten de koning een houding die mo
gelijk maakt dat de waarden van de islam
en de voorschriften van de islamitische
wet met voeten getreden worden. Het is
derhalve niet verwonderlijk dat tegen de
islamitische fundamentalisten, al zijn zij
in Marokko van marginale betekenis,
hard wordt opgetreden.
Prestige
Nog een religieuze troef in handen van
de koning is zijn afstamming van de pro
feet Mohammed. Hij is een sharif. Deze
kwaliteit kan de bezitter veel prestige
verschaffen en heeft in de Marokkaanse
geschiedenis grote invloed gehad. Het
nakomelingschap van de Profeet draagt
voor vele Marokkaanse moslims zeker
bij tot de legitimiteit van.Hasans koning
schap.
De vorst meent echter soms ook dat
dank zij zijn afstamming van Moham
med zijn visie op de islamitische gods
dienst meer autoriteit geniet dan de op
vatting van de gezaghebbende schriftge
leerden. Hier treedt de koning op zoals
een leider van een religieuze broeder
schap dat pleegt te doen. Zijn volgelin
gen, in dit geval onderdanen, zijn hem
absolute gehoorzaamheid verschuldigd,
ook op geestelijk terrein. De afstamming
van de profeet Mohammed geeft daaraan
een extra dimensie.
Voor de internationale politiek van de
Marokkaanse koning is de islam even
eens van belang. In 1975 wist de vorst
350.000 Marokkanen rond de islam en de
monarchie te mobiliseren ten behoeve
van de Groene Mars naar de Westelijke
Sahara. In de gespannen verhouding
met het socialistische Algerije presen
teert Marokko zich als het land dat de is
lam verdedigt tegen het dreigende athe
ïstische socialisme van het buurland.
Kortom de koning weet zich uitermate
bekwaam te bedienen van de mogelijk
heden die de islam hem biedt.
De islam en de monarchie zijn op dit
ogenblik in Marokko de stabiliserende
en verenigende krachten van het land.
Beide drukken hun stempel op de bont-
geschakeerde Marokkaanse maatschap
pij. De monarchie hoopt met behulp van
de islam met zijn specifiek Marokkaanse
trekken alle tegenstellingen in het land
te overwinnen. Voor alle Marokkanen -
tot welke stam, stand, regio of gezind
heid zij ook maar behoren - moet Marok
ko het vaderland zijn. God. vaderland en
koning zijn de drie sacrale waarden van
de samenleving. Ze gelden als het devies
van het koninkrijk Marokko. Dit devies
ligt niet alleen in de grondwet verankerd,
maar men treft het overal in het land do
minant aanwezig aan.
Koninklijke
