m
James Randi's jacht op gebedsgenezers
Weerstand
Denkwijzer
Onze taal
'Een open oor is natuurlijk niet hetzelfde als een gaatje in je hoofd'
eu.
ui.
DOOR JOOP VAN DER HORST
leder jaar ontmoeten we nieuwe woor
den. Gelukkig maar, want als dat niet ge
beurde zou onze taal al gauw onbruik
baar worden. Wie niet van nieuwe woor
den houdt is eigenlijk nogal ondankbaar.
Zo iemand begrijpt niet dat een taal alleen
maar springlevend blijft als er voortdu
rend wat nieuws bij komt. Ook 1987 is
weer een goed jaar geweest voor de Ne
derlandse taal.
Algemeen bekend geworden zijn de
woorden glasnost en perestrojka. Maar
we kennen ze toch heus nog maar kort.
Allebei komen ze uit het Russisch. Glas
nost is het Russische woord voor 'open
heid', perestrojka betekent iets als 'her
structurering'. Het aardige van dit tweetal
is dat het nu eens geen Engelse leen
woorden zijn. Overigens moeten we nog
afwachten of ze blijvend deel gaan uitma
ken van onze woordenschat. Het is heel
goed mogelijk dat ze over tien jaar weer
vergeten zijn. de refuseniks komen niet
uit het Russisch, al slaat het wel op men
sen in de Sovjetunie, mensen die daar
het land uit willen maar niet mogen. Het is
een speels, in het Engels bedacht woord
op basis van refuse ('weigeren') met een
Russisch aandoende uitgang. Denk maar
aan spoetniks. Er is dan ook geen enkele
reden om te spellen refoezeniks, zoals
sommige kranten doen. We gebruiken
die oe voor bepaalde Russische klanken,
maar dit is geen Russisch woord. In Rus
land zelf worden zulke mensen otkaznlk
genoemd, 'weigeraar'.
Op een heel andere manier nieuw zijn
woorden als straatverbod, straatwaarde
en flitstrein. Ze zijn misschien niet van
1987, maar toch nog heel nieuw. Het zijn
geen ontleningen aan een andere taal,
want ze zijn opgebouwd uit eigen materi
aal. Een straatverbod is een verbod voor
de dader van een seksueel misdrijf zich te
begeven in de woon- en/of werkomge
ving van het slachtoffer. Het straatverbod
is hard op weg een vertrouwd woord te
worden. Zo vertrouwd dat men alweer
gaan variëren: in de Amersfoortse Cou
rant van 25 november was zelfs sprake
van een stadverbod. Het slachtoffer eiste
voor de rechter dat haar aanrander niet
meer in de stad mocht komen.
De straatwaarde van bijvoorbeeld hard
drugs is het bedrag dat verkoop op straat
opbrengt. Zo kunnen we lezen over een
partij cocaïne met een straatwaarde van
honderd miljoen gulden. Intussen een ge
woon woord, maar het staat nog niet in de
woordenboeken. Net als flitstrein, de be
naming van die supersnelle treinverbin
ding tussen enkele Europese landen
waaraan ook Nederland zal meedoen.
Veel mensen denken dat de meeste
nieuwe woorden uit het Engels komen.
Het is zeker waar dat we hier massa's En
gelse woorden hebben. Heel wat meer
dan die paar Russische leenwoorden
glasnost en perestrojka. Maar is het nu zo
dat de meeste nieuwkomers Engels zijn?
Een paar jaar geleden hebben we met
een groep studenten eens een stel woor
denboeken vergeleken. Recente en iets
oudere woordenboeken. We hebben
toen heel nauwkeurig genoteerd wat er in
de nieuwste drukken bij gekomen was.
De uitkomst was een grote verrassing.
Het bleek dat de nieuwkomers van Engel
se komaf slechts enkele procenten uit
maakten van de totale aanwas. Het over
grote deel van onze nieuwe woorden is
van het type straatverbod en flitstrein. Dat
wil zeggen: de meeste nieuwe woorden
maken we door samenstelling en aflei
ding van puur Nederlands materiaal.
Sindsdien maak ik me eigenlijk niet meer
zo'n zorgen over die Engelse woorden.
ties toenemen. In de winter is het goed de
thermostaat niet hoger dan 18 a 19 te zet
ten ('s nachts lagerj en een luchtbevochti
ger te gebruiken.
Wees heel voorzichtig met zonneba
den. Vastgesteld is dat vaak blootgesteld
worden aan sterke zonnestralen de acti
viteit van 'helper' T-cellen en 'killer' T-
cellen vermindert.
Zorg voor regelmatige lichaamsbe
weging. Regelmatige lichaamsbeweging
heeft een gunstige invloed op lichaams
kracht, de conditie van hart- en bloedva
ten en kan zelfs een rustgevend effect heb
ben. Aangetoond is ook dat regelmatige
lichaamsbeweging, zoals wandelen, ver
standig joggen of sporten, het aantal T-
en B-cellen doet toenemen.
Leer goed met stress om te gaan.
Stress, vooral langdurige stress, leidt tot
hormonale veranderingen in het li
chaam, die het aantal en de activiteit
van T- en B-cellen verminderen en zo de
kans op ziekten doen toenemen. Sympto
men zoals steeds terugkerende hoofdpijn,
rugpijn, wisselende spierklachten, veel
vuldige verkoudheden en maagklachten,
kunnen er op wijzen dat u onder hoge in
nerlijke spanning staat en dat u moet le
ren beter met stress om te gaan. Aange
toond is dat ontspanningsoefeningen
leren spieren te ontspannen en een toe
stand van innerlijke rust te ervaren doo
meditatie of hypnotische instructies - in
dit opzicht heel effectief kunnen zijn. U
moet ze wel regelmatig doen, bij voorkeur
tweemaal per dag 10 tot 15 minuten.
Als u niet in staat bent uzelf ontspan
ningsoefeningen te leren, vraag dan om
ontspanningstraining bij een deskundi
ge, zoals een psycholoog of een arts. Regel
matig, dat is eenmaal per dag ongeveer
45 minuten, naar rustige muziek luiste
ren zonder verder iets anders te doen dus
ook niet lezen) is ook heel effectief. Te veel
mensen denken bij ontspanning nog al
tijd alleen maar aan iets actiefs, zoals
sporten, met een hobby bezig zijn, uit
gaan, vrijen of desnoods televisie kijken.
Ze houden zichzelf voor dat 'rust roest'.
Maar voor onze afweer tegen ziekten
geldt: 'rust redt, onrust ontregelt'.
Bij godvrezende Amerikanen is
hij niet erg populair, maar dat
weerhoudt James Randi er niet
van zijn kruistocht tegen het
legertje schatrijke
gebedsgenezers voort te
zetten. Zijn onderzoek naar
deze vorm van oplichterij
begon als een aardigheidje.
Maar naarmate hij meer
ontdekte werd Randi woedend.
door Hans van Maanen
„Een paai* keer in mijn onderzoek
naar gebedsgenezing dacht ik dat ik
werkelijk iets had, iets dat heel dicht
bij een wonder lag. Maar toen ik nog
wat beter keek, bleek er toch niets
van over te blijven".
In het boek 'The faith healers' doet de
Amerikaanse goochelaar James Randi
verslag van zijn vier jaar durende onder
zoek naar de praktijken var. gebedsgene
zers. Het boek is vermakelijk en angst
wekkend tegelijk, een blik in een yvereld
waar arme mensen hun laatste tientje ge
ven aan oplichters met een miljoenenfor
tuin.
Randi heeft-zijn sporen verdiend met
zijn ontmaskering van Uri Geiler en an
deren die zeiden paranormaal begaafd te
zijn. Na de publikatie van 'The faith hea
lers', enkele maanden geleden, zijn er al
twee Amerikaanse gebedsgenezers fail
liet gegaan, en de auteur verwacht zelfs
dat er door het boek mensen in de gevan
genis terecht zullen komen. Randi is al
uitgemaakt voor handlanger van de dui
vel, satanist en gevaarlijke gek.
„Het is natuurlijk niet zo dat ik van te
voren aannam dat gebedsgenezing of-pa
ranormale genezing niet bestaat en dat ik
dat wel even zou aantonen. Ik heb werke
lijk ieder geval blanco benaderd, en ben
steeds bereid geweest bewijzen te aan
vaarden als ze geleverd werden",, bena
drukt Randi. „Maar een open oor is na
tuurlijk niet hetzelfde als een gaatje in je
hoofd", voegt hij er lachend aan toe.
Weerbarstig
Hij geeft de laatste wonderbaarlijke
genezing in Lourdes als een voorbeeld
van een 'Weerbarstig' geval. De compu
ter speelde een sleutelrol bij het ophelde
ren van de kwestie. Een 22-jarige Itali
aan, Vittorio Micheli, leed aan botkanker
waardoor zijn heup geheel was vernie
tigd. Het ziekenhuis kon niets voor hem
doen, en op 24 mei 1963 ging Micheli naar
Lourdes. Hij voelde zich plotseling heel
warm worden en wist dat hij genezen
was. Binnen een maand was zijn heup
weer zo aangegroeid dat hij redelijk kon
lopen. Röntgenopnamen bevestigden
een volledig herstel van het gewricht. Mi
cheli loopt nog steeds, en op 26 mei 1976
werd zijn genezing een officieel wonder,
nummer 63.
Randi probeerde bij het medisch bu
reau van Lourdes aan behoorlijke af
drukken van de röntgenfoto's te komen,
maar kreeg geen antwoord. Medische
deskundigen uitten nogal wat kritiek op
de gang van zaken in het ziekenhuis
data konden onmogelijk kloppen en de
behandeling is raadselachtig.
Randi ging aan de slag met een groot
medisch computerbestand en vroeg alle
gevallen op waarin sprake is van 'spon
taan herstel'. Toen bleek dat in 1978 pre
cies zo'n herstel was beschreven in een
Scandinavisch tijdschrift. Alleen kwam
Lourdes er niet aan te pas. Nader onder
zoek bracht nog een dozijn artikelen aan
het licht: herstel van botweefsel zonder
ingrepen van buitenaf.
„Dat maakt het allemaal al wat minder
wonderlijk. Het medisch team in Lour
des schreef dat ze nog nooit van zoiets
gehoord hadden, en ook mijn medische
vrienden staan verbaasd als ik het ze ver
tel. Het is blijkbaar heel zeldzaam, maar
niet ongehoord", aldus Randi. „Het grote
wonder van Lourdes is volgens mij dat er
niet veel méér mensen ziek worden: alle
maal in hetzelfde water met hun soms
besmettelijke ziekten en daarna ervan
drinken. Hoewel, misschien worden er
wel mensen ziek, maar dat wordt niet bij
gehouden".
Braziliaan
Het feitelijke onderwerp van Randi's
boek is overigens niet Lourdes, maar de
moderne gebedsgenezers die in de Vere
nigde Staten miljoenen volgelingen heb
ben. In Nederland kennen we het ver
schijnsel minder, hoewel hier Johan
Maasbach in de jaren zeventig een grote
schare volgelingen had. Nederland is be
paald niet ongevoelig voor dit verschijn
sel; duizenden mensen reisden vorig jaar
naar de televisiestudio toen daar een Bra
ziliaan, een zekere Roberto Lengruber,
beweerde mensen van hun pijn te kun
nen afhelpen. En gebedsgenezeres Sonja
de Vries zorgde de afgelopen zomer nog
voor opschudding in de Friese polders.
In Amerika is de schaal wat groter. Be
kende namen zijn W.V. Grant, Oral Ro
berts en Peter Popoff, en niet te vergeten
presidentskandidaat Pat Robertson,
vroeger actief op dit terrein. In enorme
zalen brengen zij gelovigen bijeen om ze
te genezen van hun kwalen, en om geld
op te halen. Vaak hebben ze een eigen te
levisiestation dat 24 uur per dag uitzendt,
en aan de andere kant van de lijn zijn
mensen die televisieschotels hebben die
zo zijn afgesteld dat alleen christelijke
zenders kunnen worden ontvangen.
Tijdens de bijeenkomsten worden,
ogenschijnlijk willekeurig, mensen bij
name geroepen; de gebedsgenezer kent
zelfs de naam van de huisarts, de kwaal
en nog ettelijke persoonlijke details van
de gelovige. Wonderbaarlijk om mee te
maken als je geen goochelaar bent en
niet op de hoogte van de trucs. Randi en
James Randi: als goochelaar op de
zijn medewerkers zijn vier jaar bezig ge
weest ze allemaal op te helderen.
Als de gelovigen de zaal binnenko
men, worden ze vaak welkom geheten
door helpers van de gebedsgenezer. Ze
worden vriendelijk toegesproken en er
wordt gevraagd wat ze mankeert, wie
hun huisdokter is en hoe ze heten. De
helpers schrijven de gegevens op en ge
ven ze door aan de genezer. Deze, bedre
ven in het onthouden via ezelsbrugge
tjes, plukt de mensen er tijdens de voor
stelling uit en weet ze verbijsterend
nauwkeurig te vertellen wat ze man
keert.
Ontvangertje
Nog bonter maakte een zekere Peter
Popoff het. Popoff heeft een minuscuul
draadloos ontvangertje in zijn oor, en
vanachter het toneel vertelt zijn vrouw in
de microfoon wat de gelovige mankeert.
Randi stelde Popoffs praktijken al eer
der in een televisieshow van Johnny
Carson aan de kaak; in zijn boek be
schrijft hij hoe daarop in Popoffs hoofd
kwartier werd gereageerd. Het is alle
maal weinig verheffend.
Om lammen te genezen worden men
sen van tevoren in rolstoelen gezet, om
blinden te genezen wordt onder meer de
volgende truc gebruikt: de zaalmicro
foon werkt zeer gericht, zodat alleen dat
gene wordt versterkt wat vlak bij de mi
crofoon wordt gezegd. De genezer vraagt
met de microfoon hoeveel vingers hij op
steekt, en terwijl hij de microfoon naar
de mond van de hoopvolle blinde brengt
noemt hij zacht het aantal. De gelovige
igte van de trucs. uoto gpd»
zegt hem onwillekeurig na.
Alle gebedsgenezers, aldus Randi, ge
bruiken dergelijke trucs. Ze kunnen dus
onmogelijk oprecht zijn. En dat zou nog
niet eens zo erg zijn als er werkelijk men
sen werden genezen. Op geen enkel ver
zoek om inlichtingen, om een enkele
naam van iemand die dank zij de genezer
was hersteld, kwam antwoord. Geen en
kele gebedsgenezer kon aantonen dat hij
werkelijk iets nuttigs had gedaan.
Wel leven ze allemaal in grote rijkdom
van het geld dat ze van goedgelovigen
ophalen. In de zalen staan vuilnisbakken
waarin de bankbiljetten kunnen worden
gedeponeerd, en de details die Randi
heeft weten te verzamelen over de hof
houding van de gebedsgenezers zijn
weerzinwekkend. Kastelen, juwelen, an
tiek, champagne en Cadillacs, alles ver
zameld op bijeenkomsten en via brieven-
campagnes waarin dringend om nog
meer geld wordt gevraagd. Brieven die
gelovigen sturen 'worden allemaal per
soonlijk gelezen en gezalfd' door de ge
nezer, maar Randi trof ze verscheurd en
verkreukeld in de vuilnisbak aan brie
ven soms pagina's lang, met vaak schrij
nende ziektegevallen en wanhopige
smeekbeden. Veel mensen steken zich in
diepe schulden in de hoop op genezing;
op verzoeken om het gestorte geld terug
te geven komt nimmer antwoord.
Woedend
James Randi is dan ook al lang geen
onpartijdige onderzoeker meer, hij is
woedend. „Die genezers denken echt dat
de wereld van henzelf is, dat de rest van
Uri Geiler: ook door Randi ontmask
de mensheid een appelboom is waar ze
gewoon aan kunnen schudden. Maar er
zijn gelukkig ook genoeg mensen die net
zo boos zijn als ik, die er ontzettend veel
tijd en energie in hebben gestoken om
samen met mij het onderzoek te doen. De
politieke organen doen alleen nog steeds
niets, die durven niets aan te pakken".
„De gelovigen zijn dat werd mij dui
delijk bij het schrijven van het boek
vooral mensen die de wereld in tweeën
willen zien, in goed en slecht, in ja en nee,
zwart en wit, met niets ertussenin, geen
twijfelgevallen. Mensen die denken dat
Amerikaans worstelen echt is en dat
'soap opera's' het ware leven voorstellen.
Toen ik Popoff tijdens de Johnny
Carson-show aanpakte dacht ik dat het
meteen met hem afgelopen zou zijn. Dat
klopte ook wel, hij trad niet meer op,
maar het geld bleef nog maanden naar
hem toe stromen. De mensen die in hem
geloven kijken niet naar zoiets heidens
als de Johnny Carson-show. Zij leven in
een gesloten wereld waarin geen vijandi
ge informatie komt. Het duurde heel
lang voordat ze hoorden wat er aan de
hand was".
„Toen ik met mijn boek begon was ik
voornamelijk geamuseerd door de hele
zaak, maar naarmate ik vorderde vond ik
het steeds minder leuk. Dat volwassen
mensen echt kunnen denken: deze me
neer heeft een pak van zeshonderd dol
lar, een Rolex horloge en een lekker
luchtje, die moet wel de waarheid vertel
len. Beangstigend vind ik dat. Een paar
maanden geleden had de Amerikaanse
gebedsgenezer W.V. Grant in zijn tv-uit-
zending mijn boek op tafel liggen. Hij
wees ernaar en zei: 'Pas op voor dit boek.
Het is geschreven door Lucifer. De dui
vel wil dat u dit leest, het staat vol duivel
se leugens die twijfel zaaien in uw ge
dachten. En als de twijfel komt neemt de
duivel uw ziel, en dan bent u voor eeuwig
verloren'. Er zijn mensen die nu niet
meer de boekwinkel in durven omdat ze
bang zijn mijn boek te zien. Zo gaat dat".
Niet populair
„Als ik op straat word herkend sissen
mensen mij soms dingen toe als 'satanist,
duivelskunstenaar, gevaarlijke gek'. Po
pulair ben ik niet. Maar zo'n paar keer
per jaar komt het voor dat er, na een le
zing die ik heb gehouden, iemand blijft
rondhangen die dan ten slotte op mij af
komt en zegt: 'Meneer Randi, ik weet
niet goed hoe ik het moet zeggen, maar
een paar jaar geleden zat ik midden in de
New Age-beweging. Ik vond u eng, maar
ik ben toch uw boek gaan lezen, en dat
heeft een grote verandering gebracht in
mijn leven. Ik moet nog eens goed na
denken over al die dingen'. Dat maakt
veel goed. En ach, ik geef toe dat ik gek
ben, dat ik volledig word geobsedeerd
door een idee en dat ik denk gelijk te
hebben. Die mensen zijn net zo geobse
deerd en denken ook gelijk te hebben.
Over een paar honderd jaar, als iedereen
door de zeef van de geschiedenis is ge
gaan, blijft er één gek over. Misschien
ben ik dat, hopelijk ben ik het".
James Randi: The faith healers. Prometheus Books.
Buffalo, NY. 311 pagina's, met illustraties.
Wanneer je er even bij stilstaat is het ei
genlijk verbazingwekkend dat we niet
vaker ziek worden dan nu het geval is.
Dat danken we aan ons efficiënte afweer
systeem. 80 a 90 procent van de virussen
en bacteriën die dagelijks ons lichaam
binnendringen worden er vrijwel meteen
door onschadelijk gemaakt. We denken
vaak dat ons afweer- of immuunsysteem
volledig automatisch werkt, dus onaf
hankelijk van onze wil of ons gedrag.
Maar dat is maar ten dele waar. De mees
te ziekten en doodsoorzaken van tegen
woordig - te hoge bloeddruk, hart- en
vaatziekten, kanker, suikerziekte, adem
halingsziekten - zijn voor een belangrijk
deel het gevolg van hoe we ons gewoonlijk
gedragen en hoe we onze omgeving in
richten. Dat geldt ook voor onze gewone
verkoudheden en griep. We kunnen daar
om ook zelf stappen onderne men om onze
afweer of weerstand te versterken.
Voordat ik daarop inga, eerst wat in
formatie over hoe het afweersysteem
werkt. Het bestaat eigenlijk uit twee sys
temen: het ene voorkomt op een mechani
sche of chemische manier dat schadelijke
stoffen ons lichaam binnendringen (z.g.
niet-specifieke afweer); het andere doodt
bacteriën of virussen in lichaams- of
bloedcellen als die eenmaal in de bloed
baan zijn doorgedrongen (z.g. specifieke
afweer). De niet-specifieke afweer be
dient zich van een aantal wapens. Het
beste wapen is onze lichaamshuid, die
een soort van kasteelmuur tegen indrin
gers vormt. Verder spelen de slijmvliezen
van ademhalings-, spijsverterings- en
voortplantingswegen een belangrijke
rol. Zij scheiden vocht af dat microben
(binnendringende bacteriën of virussen)
onschadelijk maakt, als ze langs die we
gen het lichaam binnenkomen. Belang
rijk zijn verder de z.g. cilia, de microsco
pisch kleine haartjes in het bovenste
slijmvlies van de ademhalingsweg, die
microben terugtransporteren naar de
keel als ze ingeademd zijn.
Traanklieren vormen ook een verdedi
ging, omdat ze voortdurend de ogen
schoonspoelen en zo het aanhechten van
microben voorkomen. Hetzelfde doet
mondspeéksel voor onze tanden, tand
vlees en de slijmvliezen in de mond. De
z.g. epiglottis, het dekseltje dat onze
luchtpijp afsluit als we slikken, zorgt er
voor dat schadelijke organismen niet de
ademhalingswegen terechtkomen. Be
langrijk is verder het maagsap, dat be
staat uit hydrochloride zuur, enzymen en
slijm afkomstig van de maagklieren.
Omdat het een bijtend zuur is kan het
bacteriën doden en giftige stoffen afbre
ken die bacteriën uitscheiden. Essentieel
zijn ten slotte ook de beschermende eiwit
ten die door lichaamscellen worden ge
produceerd wanneer ze door microben
worden aangevallen. Ze vernietigen deze
en ze kunnen ook witte bloedlichaampjes
activeren om infecties te bestrijden.
Beschermt het niet-specifieke afweer
systeem ons lichaam tegen alle soorten
microben, het specifieke afweersysteem is
gespecialiseerd in het vernietigen van be
paalde microben. Wanneer ergens in ons
lichaam de alarmklok voor een infectie
wordt geluid, worden twee hoofdsoorten
cellen in enorme hoeveelheden aange
maakt: de zgn T- en B-cellen.
T-cellen, zo genoemd omdat ze in de
thymus worden aangemaakt, zijn gespe
cialiseerde witte bloedcellen, vooral ef
fectief in het onschadelijk maken van
schimmels, parasieten en kankercellen.
Er zijn letterlijk duizenden verschillende
typen T-cellen, die passief blijven totdat
ze moeten optreden. Bijvoorbeeld, 'killer'
T-cellen kunnen met microben geïnfec
teerde cellen vernietigen. 'Helper' T-cel-
len hebben tot taak de vijand te identifi
ceren (wat voor microbe is het?) en met de
B-cellen samen te werken om de produk-
door René Diekstra
hoogleraar psychologie te Leiden
tie van antistoffen of antilichamen te sti
muleren. Antilichamen zijn de eiwitten
die cellen produceren om bepaalde mi
croben af te weren. "Suppressor' T-cellen
regelen het afweersysteem tijdens het ge
vecht tegen microben en blazen de aan
val af als de vijand verslagen is. 'Geheu
gen' T-cellen worden gevormd in het be
ginstadium van een infectie en 'gepro
grammeerd' om hetzelfde type microben
snel te herkennen en onschadelijk te ma
ken als het in de toekomst terugkeert.
B-cellen (genoemd naar een orgaan, de
Bursa of thymus, bij kippen maar toeval
lig bij volwassenen in het beenmerg aan
gemaakt) zorgen voor de produktie van
antilichamen, die bacterie- of virusinfec
ties moeten tegengaan. Er zijn eveneens
duizenden soorten van. Ze hechten zich
aan 'vreemde' cellen en maken ze direct
onschadelijk of alarmeren andere delen
van het systeem om ze te hulp te komen.
'Geheugen' B-cellen hebben dezelfde func
tie als 'geheugen' T-cellen.
Ons immuunsysteem is dus een uiterst
ingewikkeld en gevoelig systeem, een
soort van inwendige medische dienst
waarop we zelf door onze manier van le
ven invloed kunnen uitoefenen. Hier een
paar adviezen voor hoe u volgens voor
aanstaande immunologen en psycho-im-
munologen, uw interne dokter zo goed
mogelijk in vorm kunt houden.
Zorg voor voldoende ijzer in uw voed
sel. IJzertekort heeft direct invloed op uw
afweersysteem: het veroorzaakt een af
name van het aantal T-cellen en zorgt er
voor dat ze minder actief zijn. Ook wordt
de produktie van antilichamen erdoor
verminderd. Maar denk niet meteen: ik
moet ijzertabletten slikken. Koken in
ijzeren of stalen potten en pannen in com
binatie met het eten van ijzerrijk mager
vlees en vitamine C-rijk fruit en groente
helpt al. Schaaldieren, bladgroenten en
eieren zijn ook een goede bron van ijzer.
Rook niet. Door te roken beschadigt u
de cellen van de cilia (de haartjes) in de
slijmvliezen van neus, keel en longen,
waardoor infecties gemakkelijker kun
nen optreden. Een gevolg van roken is
ook dat uw afweersysteem steeds zo druk
bezig is het bloed van schadelijke stoffen,
zoals teerdeeltjes te zuiveren, dat het be
strijden van andere vreemde stoffen er
onder te lijden heeft.
Zorg ervoor dat de lucht thuis of op
uw werkplek niet te droog ofte warm is.
Te lage luchtvochtigheid leidt tot uitdro
gen van de slijmvliezen in het bovenste
deel van de ademhalingsweg (neus,
mond, keel), waardoor de kans op infec-
