Scheepjes maakten kerk wat fraaier
Feestverlichting in de stratenvroeg genoeg
Traditie van eeuwen leeft weer op
In Katwijk
Waar komen die antieke
houten scheepsmodellen in
veel protestantse kerken
langs de kust van Noord- en
Zuiderzee toch vandaan? In
de meeste kerken hangen
ze, net als lampen, aan een
stang uit het gewelf, op an
dere plaatsen zijn ze zomaar
neergezet, op een kast of
portaal. En Urk heeft het
zelfs gepresteerd een com
plete preekstoel te maken in
de vorm van een vissers
boot.
In het bij de Staatsuitgeverij in
Den Haag verschenen boek
'Scheepsmodellen in Nederlandse
kerken' geeft dr. J. M. G. van der
Poel een verhalend overzicht van
alle scheepjes die ooit aan Neder
landse kerken zijn geschonken.
Hiermee is de geschiedenis van de
ze traditie en van elk model afzon
derlijk voor het eerst te boek ge
steld.
Eerst iets over de herkomst van
de kerkscheepjes.
Toen in de 16de eeuw de Hervor
ming hier te lande beslag op de
geesten legde, moest alles wat in
kerkgebouwen aan de 'paepsche
afgoderij' herinnerde worden ver
wijderd. Veel overgenomen ker
ken werden dan ook grotendeels
leeggehaald.
Toch bleven tal van kostbare
stukken uit de vóór-reformatori-
Fatsoen
De kerkbesturen namen hierbij
geen afwachtende houding aan.
Stadsbesturen, heemraadschap
pen, gilden en welgestelde particu
lieren werd gevraagd, bepaalde
voorwerpen te schenken. En die
willigden in de regel zulke verzoe
ken wel in, al was het maar 'voor
het fatsoen'. Zelfs als spontaan sie
raden voor de kerk werden ge
schonken, lijkt het erop dat dit ook
gebeurde tot eigen lof, getuige de
stads- en familiewapens op avond-
maalszilver, doopbekkens, kaar
senkronen en orgelversieringen
bijvoorbeeld.
Ook werden allerlei curiositeiten
de kerk binnengebracht. Zo heeft
in Doetinchem lange tijd een wal
viskaak in de kerk gehangen. En in
de kerk van Hollum (Ameland) was
een Eskimo-kano te zien, eens
meegebracht door een comman
deur ter walviswaart.
Sommige hervormde kerken
werden ook verrijkt met schilderij
en die een historische gebeurtenis
weergeven. Een van de bekendste
is wel een schilderij in de Zaan-
damse Wester- of Bullekerk, voor
stellende 'Stier's wreedheid', een
tragedie uit 1647 waarbij een woe
dende stier z'n baas aanviel en
diens hoogzwangere vrouw, die
hem te hulp kwam, met zijn horens
de lucht inwierp en zodanig ver
wondde dat ze van het kind werd
Dr. Van der Poel concludeert,
dat al deze bezienswaardigheden -
die men al vroeg met het verzamel
woord 'kerksieraden' aanduidde -
de aantrekkelijkheid van het kerk
gebouw, speciaal voor de wande
laars, in niet geringe mate verhoog
den. De voorwerpen waren ook
leerzaam, omdat ze meestal verwe
zen naar daden van het voorge
slacht. Plaatselijk chauvinisme en
nationale trots werden erdoor aan
gekweekt. Een religieuze functie
hadden ze allerminst.
Tegen die achtergrond moeten
ook de kerkscheepjes worden be
keken. De eerste modellen die na
de Hervorming aan een kerk wer
den geschonken zijn vermoedelijk
de Damiate-scheepjes in de Haar
lemse Bavokerk. Volgens overle
vering een geschenk van het
Grootschippersgilde.
Lege kerk
De schenkingen liepen in de
19de eeuw sterk terug. Door de
staatsregeling van 1798 verloor de
toen heersende kerk haar publieke
positie. De banden tussen kerk en
staat werden goeddeels verbroken.
In kerkelijke kringen drong de ge
dachte door, dat bij de godsdienst
Samenstelling
van deze pagina:
S.J. de Groot
uiterlijkheden vermeden moesten
worden. Aan de kerksieraden-cul
tuur zou maar eens een eind moe
ten komen. De predikant-letter
kundige Nicolaas Beets ging in het
tijdschrift 'De Gids' fel te keer te
gen al die trofeeën van dwaze trots
en wereldse ijdelheid. Het ideaal
werd een lege kerk. Kerkbesturen
namen de witkwast ter hand om
fraaie oude muurschilderingen
met kalk te bedekken.
Toch stierf de scheepjestraditie
niet uit. In visserijplaatsen werden
ze in ere gehouden. De 19de-eeuw-
se opvattingen over sobere kerkin
richting gingen de visserskerkjes
voorbij omdat die van pure armoe
de altijd al eenvoudig waren en er
gewoon niets te versoberen viel.
Een scheepje was meestal het eni
ge en de bevolking was eraan ge
hecht.
De eerste niet-hervormde kerk
die in de vorige eeuw een scheeps
model kreeg was de gereformeerde
Bethelkerk op Urk. Ook in de an
dere afgescheiden kerken van het
vroegere eiland - en dat zijn er
nogal wat - kwam er een. "In een
Urker kerk hoort een scheepje", zei
men. Zodra een bouwplan voor een
kerk werd gemaakt, ging het kerk
bestuur op zoek naar een passend
scheepsmodel.
Pas na de Tweede Wereldoorlog
leefden de schenkingen weer op.
Van der Poel spreekt zelfs van een
'herleving van de traditie'. Ook in
kerken waar nooit eerder een
scheepje heeft gestaan of gehan
gen. De golf van nostalgische ge
voelens die ons land in de na-oor-
logse jaren overspoelde, zal daar
aan niet vreemd zijn. Scheepjes
werden én worden gegeven als
kerksieraad. Men vindt het gewoon
een aardige traditie en die is waard
in stand te worden gehouden.
Schrijver
Dr. Van der Poel (67), schrijver
van dit boek, was onder meer hoog
leraar agrarische geschiedenis aan
de Landbouwhogeschool (nu uni
versiteit) in Wageningen. Hij
schreef boeken en artikelen over
de geschiedenis van de Nederland
se landbouwwerktuigen en over de
landbouw in de 19de eeuw. Voor
het Nederlands Openluchtmuse
um en het Zuiderzeemuseum zat
hij in commissies van bijstand.
Voorzitter was hij van de vereni
ging 'Vrienden van het Zuiderzee
museum'.
Een toevallig artikel van zijn
hand over Nederlandse kerk
scheepjes in het tijdschrift van dit
museum (1974) kreeg zoveel be
langstelling, dat Van der Poel be
sloot zijn onderzoek voort te zet
ten. Ook buitenlandse publikaties
op dit gebied waren voor hem een
aansporing. Hij heeft er heel veel
plaatselijk 'graafwerk' (bronnen en
gesprekken) en tijd voor over ge
had. Het resultaat is dan ook een
lees- en kijkboek van hoge kwali
teit.
Na een inleiding verdeelt de
schrijver het door hem verzamelde
materiaal over zes hoofdstukken.
scne tija nog lang en zeirs tot op
vandaag bewaard. Kansels, koor
banken en -hekken, schilderingen,
doopvonten, orgels, ze hebben
vaak de eeuwen overleefd. Als on
derdelen van de inventaris nou
maar geen uitbeelding waren van
typisch rooms geloof, dan mochten
ze wel blijven. De lege plekken,
ontstaan door het wegdoen van
beelden, altaren en wat dies meer
zij, werden opgevuld met nieuwe
kerksieraden.
Publiek bezit
Nu was het kerkgebouw ook
openbaar bezit. De calvinisten von
den, dat de overheid hun kerk, als
hoedster van de zuivere gods
dienst, de bevoorrechte positie van
officieel erkende, publieke kerk
moest geven. Een staatskerk met
overheidsinvloed op organisatie en
leer wilden ze niet, maar wél dien
de de overheid de nieuwe leer te
beschermen en materieel te steu-
Die status van publieke kerk
heeft de gereformeerden van toen
geen windeieren gelegd. De over
heid deed schenkingen aan de kerk
en stond ook garant voor mogelijke,
financiële tekorten, voordelen
waar andere kerken volledig bui
ten stonden.
Vooral met het oog op het we
reldlijk gebruik (begraafplaats,
overdekte wandelplaats, inloop-or
gelconcerten, officiële bijeenkom
sten van overheidsinstellingen en
academische plechtigheden, stads
bibliotheek en stadsarchief) moest
het kerkgebouw niet alleen repre
sentatief zijn, maar liefst ook praal
en luister uitstralen. Vooral in de
steden was er een sterke neiging
tot verfraaiing van het kerkinteri
eur. Hoe groter de kerk, hoe duur
der dikwijls haar inrichting. Toene
mende welvaart, menselijke ijdel
heid en het niet willen onderdoen
voor kerken in naburige plaatsen
Opgetogen is de hervormde predi
kant van Hillegom A. Th. Rothfusz
over de vorige week al ontstoken
feestverlichting in de Hoofdstraat
van dit bollendorp.
"Volgens sommigen is dat aan de
vroege kant, maar", jubelt de domi
nee in zijn kerkblad, "ik vind het
prima zo. Ik sta helemaal aan de
kant van de winkeliers. Dat onder
nemend volkje kan mij nooit vroeg
genoeg de feestlichtjes ontsteken.
Immers, we gaan van feest tot
feest".
Eerst was het Sint Maarten. "Een
edele figuur, op wie wij in ons goe
de dorp bijzonder gesteld zijn. We
noemden twee kerkgebouwen
naar hem. Hij gaf de helft van zijn
kleed aan een bedelaar. Een voor
beeld. Wij hebben veel kleren en
het krioelt van mensen die daar ge
brek aan hebben".
"Vervolgens doet Sint Nicolaas
zijn intrede in Hillegom. De grote
kindervriend. Maar ook grote men
sen houden van hem en hij van
hen. Een drukke tijd wacht onze
goede Sint. Laten we eerlijk zijn:
hebben de ondernemers niet groot
gelijk om ter ere van deze goedhei
ligmannen feestlampjes aan te ste
ken?"
"Er is nog een derde feest op til.
Het allermooiste. We hebben dat
beste feest voor het laatst bewaard.
Het is het feest van het Licht in de
nacht. Van het Goedheiligkind in
de kribbe van Bethlehem. Wist u,
dat allerlei kinderkoren en andere
zangkoren die ons dorp rijk is, al
aan het oefenen zijn om straks de
mooiste kerstliederen te kunnen
zingen?"
"Wanneer ik dan op een donkere
avond in november of december
weer thuis kom in de Hoofdstraat,
dan denk ik: gelukkig, de feestver
lichting brandt al. Ik ben er de on
dernemers van Hillegom dankbaar
voor. En ik begin zachtjes te
neuriën: 'Gloria in excelsis Deo'.
Reisleider
Reisorganisaties proberen
geestelijken lekker te maken voor
Israël-groepsreizen. Ds. W. H. de
Jong te Rotterdam (van 1948 tot '62
in Nieuwkoop) kreeg ook weer zo'n
briefin de bus. Nutteloos overigens,
want hij is sinds juli '85 met pen
sioen. Hij stuurde de brief door
naar de redactie van Woord en
Dienst'. Uit zijn begeleidend stukje:
"Die propagandabrieven gaan
zo: Dominee, u onderwijst de ge
meente over Israël. Wij bieden u de
mogelijkheid uw gemeenteleden
in het land zelf rond te leiden. Als u
25 personen weet te interesseren,
mag u zelf gratis mee, en bij 40 mag
ook uw vrouw gratis mee".
Dit aanbod lag op één lijn met
wat De Jong als plattelandspredi
kant in de jaren 50 en 60 door zaad-
handelaren uit Enkhuizen werd'
voorgeschoteld. Toen kreeg hij
brieven in de trant van: "Als u op
huisbezoek gaat, spreekt u natuur
lijk over geestelijke zaken. Maar als
ook wereldlijke zaken aan de orde
komen - men kan niet altijd geeste
lijk zijn -, zoudt u dan uw gemeen
teleden attent willen maken op ons
adres? Wij zullen u dan 10 procent
overmaken van het geld dat bij ons
aan bestellingen vanuit uw dorp
binnenkomt".
"In die tijd had je nog kachels, en
die brieven brandden daar goed in.
Ze lagen allemaal in het reikgebied
van het derde gebod: gij zult de
naam des Heren niet ijdel gebrui
ken. Een dienaar van dat Woord
Pastoor Douma
van hot naar her...
laat zich zo niet manipuleren, al
wisten de zaadhandelaren blijk
baar wel van de krappe traktemen
ten in die tijd".
Dat een predikant als reisleider
optreedt in zijn vakantie, is zijn
goed recht, vindt ds. De Jong,
"maar je kunt geen handlanger zijn
van een reisorganisatie, in je ge
meente reclame maken en dan op
reis gaan met extra verlof, extra va
kantie, om zo te zeggen in de baas
z'n tijd. U lachte vermaakt over die
zaadhandelaren? Vermaakt u dan
óók over de brieven van de reisor
ganisaties en houdt u aan het derde
gebod".
Israël'
Over Israël gesproken. De
christelijke gereformeerde predi
kant L. W. van der Meij in Alphen
aan den Rijn meldt in zijn gemeen-
tebericht de overkomst naar Al
phen van Alma Vlietstra uit Assen.
Hij hoopt, dat zij zich in de nieuwe
gemeente wel thuis zal voelen.
"Onze vriendelijkheid zij ook haar
bekend". Hoewel
"Helaas komt het nog al te veel
voor, dat leden der gemeente jaren
lang naast elkaar in de kerkbank
zitten en toch vreemden voor el
kaar blijven. Geliefden, laat het zo
onder ons niet zijn. Zo doe men
niet in Israël". (Sommigen be
schouwen de kerk als het geestelij
ke Israël-red.).
Beurs
Pastoor B.P. Douma van de pa
rochie 'Heilige Antonius van Pa
dua' in Leiden-Zuidwest heeft zich
de laatste weken herhaaldelijk ver
baasd over dat heen en weer dra
vende beurspersoneel op zijn tv-
scherm. Uit zijn parochieblad:
"In witte opgestroopte hemden"
- dat hebben wij helaas niet waar
genomen, redactie - "rennen ze
van hot naar her. Er is geen touw
aan vast te knopen. Ondertussen
wordt met beide handen aan de
mond ergens naartoe geroepen.
Dat moet blijkbaar zo, want ieder
een doet het. Middenop het plein
staat een soort draaimolen, ver
deeld in hokjes waarin mensen hun
gezicht tussen twee telefoons
klemmen. Er wordt gepraat in een
tempo dat weinig menselijk aan
doet. Trouwens, het geluid dat
Hij vertelt over scheepsmodellen
in woningen en openbare gebou
wen, buitenlandse kerken en Ne
derlandse kerken vóór en na de
Hervorming en besluit, na een
hoofdstuk met algemene gege
vens, met een overzicht van
scheepsmodellen in Nederlandse
kerken, gerangschikt naar een ze
vental provincies.
Met de verklarende lijst van
scheepstermen is de lezer zeer ge
holpen. En wie na dit boek meer
wil weten over kerkscheepjes in
verschillende landen, kan een keu
ze doen uit de beknopte bibliogra
fie die Van der Poel als bijlage aan
zijn boek heeft toegevoegd.
De vereniging 'Vrienden van het
Zuiderzeemuseum', onder wier au
spiciën het werd uitgegeven, heeft
met dit unieke boek de liefhebber
van kerk- en volkscultuur een grote
dienst bewezen.
(Het boek heeft 239 bladzijden en kost
f. 39,50).
door de tv naar je toekomt getuigt
ook niet van eerbied voor het mil
ieu".
Hoe deze 'vaklui' daar thuis kun
nen zijn, is de pastoor een raadsel.
"Als hun werkterrein zo razend is
en het gëld als smeermiddel van de
maatschappij zo verslavend, dan is
de echte huiselijke sfeer een oase
óf een dooie boel. Hoe klinkt bij de
ze mensen de zondagse oproep om
naar de kerk te gaan en in de stilte
geduldig bij God te verblijven? Zal
de grote Baas te beluisteren zijn in
die menselijke oren die enkel cij
fers horen waarachter mijnheer
Mammon zich verbergt? Gelukkig
de mens die werk, huis en kerk met
elkaar weet te verbinden".
Lachende duivel
De gereformeerde predikant P.
Huisman in Hazerswoude is er
diep van overtuigddat ook van-
Maag de Here God en de duivel de
mensenkinderen observeren.
"God kijkt vol verwachting naar
Zijn kinderen om te zien wat ze zul
len doen in Zijn dienst. En ook de
duivel kijkt en probeert niets an
ders dan om mensen af te leiden
van het volgen van hun God. Hoe
meer ik mezelf stel in dienst van
God, des te meer vreugde is er in de
hemel en kijkt satan op z'n neus.
En hoe meer ik mij door de duivel
van het goede spoor laat afleiden,
des te stiller wordt het in de hemel
en des te harder spotlacht de dui
vel. Als half Gods gemeente het, de
moeite niet meer waard vindt om
zondags samen te komen, dan hóór
ik de duivel grinniken".
Kerken die steeds een beetje le
ger worden, of kerken die niet vol
ler worden ondanks het feit dat de
gemeente groeit, geven de duivel
Bomschuit in de lchthuskerk in
Katwijk aan Zee. Bij de ingebruik
neming van deze kerk in 1964 werd
dit model geschonken door de Kat-
wijkse schipper Jeroen den Hollan
der (1892-1967). Hij had al veel
scheepsmodellen gebouwd voordat
hij dit scheepje speciaal voor de
kerk maakte, vertelt dr. Van der
Poel in zijn boek.
Het staat op een vooruitstekend
plateau voor het orgel. Den Hollan
der wilde niet dat hij als bouwer
van het model in de publiciteit
kwam. In kranteberichten zal men
zijn naam dan ook niet tegenko
men. Zijn vrouw maakte de zeilen
van het scheepje.
Ook in de Oude Kerk aan de Bou
levard is een bomschuit te zien. Die
staat op het tochtportaal van de
hoofdingang onder het orgel. Bij
het model een bordje met de naam
van schipper Amerik van der Plas
(bijgenaamd Aam van de Kerk).
alle reden tot zijn sarcastische lach,
schrijft Huisman. "En ik voor mij,
ik wens de duivel die reden niet in
handen te geven. De Here God kan
op mij rekenen in de eredienst. On
der alle omstandigheden. Waarom
ga je zondags naar de kerk? Om de
duivel geen reden tot lachen te ge
ven".
Politiek
Mevrouw J. H. Boom (Meppel)
kan zich nog goed herinneren dat
de Leidse predikant B. A. Koek op
de algemene vergadering van de
Remonstrantse Broederschap vorig
jaar namens het convent van predi
kanten een paar (voor haar) 'ont
stellende' dingen zei.
Verzoening in Zuid-Afrika is met
meer mogelijk, zou Koek daar heb
ben beweerd. Negeren wij de op
roep van miljoenen zwarten, dan
maken wij ons schuldig aan mis
drijf. Wie nu nog aankoerst op ver
zoening, pleegt verraad aan alles
wat het christelijk geloof ooit heeft
betekend.
Mevrouw Boom was 'ten diepste
geschokt', toen ze zulke taal uit de
mond van een remonstrants predi
kant hoorde, bekent zij nu in het
Remonstrants Weekblad. De re
cente uitspraak van de Zuidafri
kaan ds. Boesak in Genève dat het
voor een verzoening tussen blank
en zwart niét te laat is - gelezen in
NRC/Handelsblad -, heeft haar dan
ook 'blij verrast'. "Ikzelf zou het
nog proberen al bulderen de ka
nonnen in Zuid-Afrika", zei Boe
sak. "Geven we dit streven op, dan
zetten wij onvermijdelijk onze ei
gen toekomst in vlammen".
Die opstelling van Boesak noopt
mevrouw Boom tot het advies aan
ds. Koek en de zijnen, iets voor
zichtiger en genuanceerder in hun
oordeel te zijn. "Politiek is niet de
sterkste kant van predikanten. En
zeker niet als ze bevangen zijn door
haat en onverzoenlijkheid".
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Westera-Franke, 11.45 studentenekkle-
sia; Marekerk 10 ds. A. J. de Jong, 5 ds.
Kooien, IJsselstein; Maranathak. (L.
Morsweg) 10 leervicaris mevr. J. van Ma
rion; Oecumenische geloofsgemeen
schap De Regenboog (Merenwijk) 9.30
ds. Hortensius, 11.15 ds. Hortensius en
pastoor v. Well; Bethlehemkerk (Drift-
str.) zie Petrakerk; Bevrijdingsk. (Mont-
gomerystr.) 10 en 5 ds. Rietveld; Vre-
desk. (Burggravenl.) 10 ds. Nauta; Waal
se kerk (Breestr.) 10.30 ds. Ribs. Wijk
'Stevenshof zie na geref. kerk. Acad.
Ziekenhuis 9 rk. dienst, 10.15 ds. v. Bei-
num; Diakonessenhuis elke zat. 10.30
rk. dienst, morgen 10.30 ds. De Vos, Kat
wijk aan Zee. Geref. Kerk Vredeskerk
zie herv. gem.; Petrak. (Surinamestr.) 10
ds. Alblas, in zijzaal 10.30 dovendienst,
hr. P. C. v.d. Bos; Oude Vest 10 ds.
Schouten; Maranathak. zie herv. gem.;
Bevrijdingsk. zie herv. gemeente; be
jaardenhuis Groenhoven 10 ds. Hem
mes; Merenwijk zie herv. gemeente.
Wijk Stevenshof, gebouwtje 'Dijkhof
(Rijndijk), 10 kand. T. H. v.d. Hoeven.
Geref. K- Vrijg. (Herengr.) 10 en 5 ds.
Houtman. Chr. Geref. K. (Steenschuur)
10 en 5 ds. Den Hertog. Geref. Gem. (N.
Rijn) 10 en 4.30 ds. Boogaard. Evang.-
Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds.
Mostert. Doopsgez.-Remonstr. Gem.
(Lokhorstk. Pieterskerkstr.) 10.30 ds.
Koek. Baptistengem. (O. Rijn 3) 10 ds. H.
Jut. Evang. Gemeenschap (Middelstegr.
3) 9 en 10.30 evang. S. van Groningen.
Evangeliecentrum-Pinksterbew. (Be-
thlehemskerk Lammermarkt) zo. 10 en
wo. 8 evang. Zijlstra. Pinkstergem. (O.
Vest 13) 10 evang. H. Haan. Leger des
Heils (hoek Vestestr./Groenesteeg) 10 en
7. Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30
en 4, wo. *8. Zevendedag-adventisten
('De Ontmoeting', Noordhofland
V.schoten) elke zat. 10 bijbelstudie. 11
predikdienst. Christelijke Wetenschap
(Steensch. 6) 10.30. Netherlands Unita
rian Universalist Fellowship Hu. Engl,
service, rev John Clifford, Rapenburg
6. Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel) zo. 10.
Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7, zo.
10.30; Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Rijndijk (Leiden-Stevenshof) zat. 7, zo.
10; Steenschuur zat. 7, zo. 8.30,10,11.30,
6 en 7 (lof); Boshuizerkade zat. 7, zo. 9.30
en 11; Lammenschansweg zat. 7, zo. 9 en
10.30; Haarl.straat zat. 7, zo. 10.45 en
12.15; Merenwijk zie herv. gem.; H. Rijn
dijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 ds. Ruiten
berg,. Leusden.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10 ds.
v. Driel, 7 zangdienst. Geref. Kerk 10 ds.
v. Wijngaarden, 6.30 ds. Boer. Chr. Ger
ef. Kerk 9.30 leesdienst, 2.30 ds. Roos,
Utrecht. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 10 ds. Jonkman. 5 ds. Moll;
Kruiskerk 10 ds. v.d. Pol, Boskoop; Op-
standingskerk 10 ds. Ommering, 6.30
kand. N. Noorlander, Bergambacht; G.
Herderkerk 10 ds. Taselaar, 5 ds. Ver
heul; De Bron 9.15 ds. Verheul, 10.30 en
6.30 ds. Nieuwenhuis; Ashram (Mars
diep) 10 ds. Mulder; Driehoorne 7 nam.
rk. viering; Oudshoornse kerk 10 ds. Ter
Bals; Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30 en
6.30 ds. Ouwendijk, ha. Geref. Kerk Mar-
.kerk 10 ds. Wilschut, 6.30 ds. v. Wijn
gaarden, ha; Salv.kerk 10 ds. Boer, 6.30
ds. Wilschut, ha. Ned. Geref. Kerk
(school Willemstr.) 9.30 stud. W. v.d.
Vegt, Utrecht, 4.30 ds. M. de Jong. Chr
Geref. Kerk (Grijpensteinstr.) 9.30 en
4.30 ds. v.d. Meij. Bapt.gem. (Molen-
werfstr. 1) 10 evang. P. Smit, 6.30 ds.
Koekkoek. Bapt.gem. Noord (school
Kalkovenw. 62) 10 hr N. v. Gemeren,
6.30 hr. J. B. Klein Haneveld. Volle-
evang.gem. ('De Ark', Pr. Hendrikstr.
54) 10 hr. H. Lijzenga. Christengemeente
'De Hoeksteen' (geb. 'Bethel', hoek Em-
malaan) 10. Leger des H. (Zonneweg 3)
10 en 7. Remonstr. Gem. (Van Manders-
loostr. 36) 10 ds. R. Thieme-Tiesmg, oe-
cum. dienst. Rk Kerk: Bonifaciusk. zat.
7, zo. 9.45 en 11.30; Piusk. zat. 7, zo. 9 en
10.30; De Bron zat. 7, zo. 9 en 11.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 en 6
ds. Boer. Geref./Herv. Gem. (dorpshuis
'De Tas') 10.30 ds. J. W. v.d. Linden,
Z.meer. Geref. Gem. 9.30 en 6 ds. v.
Aalst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. Terlouw, 6.30 ds. Wieman;
Salv.kerk 10 ds. Verduin, Zeist, 6.30 me
vr. ds. Terlouw-Sterk; Bethl.kerk (Nieu-
werbrug) 10 ds. Schipaanboord,
Wadd.veen, 6.30 ds. v.d. Hoef. Geref.
Kerk 10 drs. C. M. Wigmans, Alphen,
6.30 ds. Elderman. Geref. Gem. (Sta
tionsweg 17) 10 en 6.30 ds. Bac. Evang.-
Luth. Gem. 10.30 ds. v. Beek.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. Vlasblom, 6.30 dr. Haitsma, ha;. De
Stek 9.30 ds. G. de Jong, ha. Geref. Kerk
9.30 ds. v. 't Hoff, ha, 5 ds. De Jong, ha.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. Ribbers.
Geref. Gem. 9.30 en 6 leesdienst.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds.
De Graaf, 6.30 ds. Christ, Katwijk aan
Zee. Geref. Kerk 10 ds. Baas. S.heim, 5
ds. v.d. Woude, W.naar, jeugddienst. Rk
Kerk: dorp zat. 7, zo. 10 en 11.30; Anker
zat. 7, zo. 8.45 en 11.15; Rijndijk zat. 7, zo.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 ós. Roth
fusz, 5 ds. Verdoom, Wadd.veen. Geref.
Kerk ('Hoeksteen') 10 ds. Pouwels, Bus-
sum. Chr. Geref. Kerk 10 en 5 ds. v. Lan-
gevelde.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 ds. Boon
stra. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
DE KAAG: Herv. Gem. 10 ds. Kolde-
wijn. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv
Gem. Dorpsk. 10 prof. dr. v.d. Beek, 6 ds.
Bronsgeest, Leiden; Ontm.kerk 10 ds.
Sloof, 6.30 ds. Smaling. Geref. Kerk 9.30
ds. Koster, 5 ds. v.d. Horst. Rk Kerk zat.
7, zo. 10.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N.
Kerk 10 ds. Hovius, 6 ds. Sjollema; O.
Kerk 10 ds. Bogaard, 6 ds. De Jong;
Ichthusk. 10 ds. Christ, 5 ds. Groenen
dijk, Sommelsdijk; Pnielk. 9.30 ds. De
Jong, 6 ds. Romein, R.dam; Maranatha-
kerk (Rijnsoever) 10 ds. Schuurman, 6
ds. Vroegindeweij. Overduin 2.15 ds.
v.d. Beid. Herv. Gem. 'De Rank' (aula P
Groen-college Pr. Frederikdreef 15) 10
ds. Eekhof, Leiden. Geref. Kerk Vr.kerk
10 ds. v.d. Horst, 5 ds. Heule, Wassenaar,
jeugddienst; Triumfatork. 10 ds. Ker
sten, 5 ds. Koster. Ned. Geref. K. (aula
Bestevaer-mavo) 9.30 ds. A. v.d. Heuvel,
7 kand. W. v.d. Vegt. Chr. Geref. K. 10 en
5 ds. Slagboom. Vrije Chr. Geref. Gem.
(Unizaal) 10 en 5 ds. v.d. Belt. Geref.
Gem. (Remisestr.) 10 en 5 leesdienst.
Volle-evang.gem. (Voorstr. 48) 9.45. On-
afh. baptistengem. (Ambachtsweg 2) zo
10 en ma. 8.15 ds. J. A. Visser.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. 10 ds. v. Achterberg, Leiden, ha, 7
zie geref. kerk. Geref. Kerk 10 ds. v.d.
Lugt, ha, 7 ds. Taselaar. Alphen, ha.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 en 6.30 (themadienst)
ds. Knorth; Hoofdstr. 10 ds. Stegeman;
Scheppingsk. 9 en 10.30 ds. v. Loenen.
Leythenrode 10 ds. W. de Leeuw. Elis-
ziekenhuis 9.30 hoogmis, 11 ds.
Brommet, ha. Bapt.gem. (wijkgeb.
Zijlkw.) 10 hr. J. de Vries. Rk Kerk zat. 7,
zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Wa
penaar, Tiel. Geref. Kerk 9.30 hr. P.
Koenes, A.dam, 7 dr. Fernhout, Alphen
Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds.
Driebergen, Katwijk aan Zee, 7 ds. De
Gelder; Pauluskerk 10 ds. De Gelder.
Geref. Kerk 10 ds. Boswijk, 5 ds. Claas-
sen, Zwanenburg. Geref. K. Vrijg. 9.30
en 4.30 ds. H. W. v. Egmond. Ned. Geref.
Kerk (Salvatori) 10 ds. Waagmeester, 7
ds. Vos. Chr. Geref. Kerk 10 en 4.30 ds. v.
Dijken. Geref. Gem. 10 en 4 ds. Den
Boer, ha, wo. 7.30 ds. Den Boer. Evange
liegemeente (Heereweg 52a) 9.45 hr. B.
de Groot. Rk Kerk: Agathakerk zat. 7,
zo. 10 en 11.30; Poelpolder zat. 7, zo.
10.30; Mariakerk zat. 7, zo. 9 en 10.30; En-
gelbew. zat. 7, zo. 9.30 en 11.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds. We-
gerif, 6.30 ds. H. Poot, Nieuw-Stadska-
naal. Geref. Kerk 9.30 ds. Nooteboom.
Chr. Geref. Kerk 9.30 leesdienst, 2.15 ds.
Vlietstra, Zeist Remonstr. Gem. 10 prof.
dr. E. J. Kuiper, ha. Evang. gem. (Kruis
punt, Kennedylaan 33) 9.30. Rk Kerk
zat. 7, zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. De
Graaff, 6.30 ds. De Graaf, H.woude. Ger
ef. Kerk 9.30 en 7 ds. Snel, Rijnsburg. Rk
Kerk zat. 7, zo. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Trouwborst, Vlaardingen, 7 kand. J.
Verweij, A.dam. Geref. Kerk 9.30 en 4.30
ds. Rang. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4.30
kand. J. Huisman.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Cam-
meraat, Leersum, 7 dr. Noordegraaf,
Ede. Geref. Kerk (W. Verlaat) 10 hr. M.
Schreuder, 7 hr. G. Kat, H.woude.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St.
Jeroensk. (Binnen) 10 ds. v.d. Lee, gez.
dienst met en voor kinderen, 5 ds. J.
Smit, Hilversum, 7 ds. Ruitenburg;
Hoofdstr. (Zee)- 10 ds. Ruitenburg; De
Rank (Golfbaan) 10 ds. Kuijt, Hellouw.
Sole Mio 9 ds. Ruitenburg. Geref. Kerk
Buurtkerk (Hoofdstr.) 10 ds. Kuiper, 5
ds. Elgersma; Vinkenl. (Binnen) zie
Jeroenskerk; Stichtingskerk 11 ds.
Bach, A.dam. Rk Kerk Zee zat. 7, zo.
10.30; Binnen zat. 7, zo. 9.30 en 11.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds.
Streefland, Nijkerk; De Zilk 10 ds. v.
Niel, Rijnsburg. Rk Kerk Victork. zat. 7,
zo. 9 en 11; Jozefk. zat. 7, zo. 9 en 10.30;
De Zilk zat. 7, zor. 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of
Will.kerk 10 ds. Kooman; Pauluskerk 10
ds. Da Costa; Gemeentecentrum (Lijtw.)
10.30 ds. Stenfert Kroese, Bilthoven, 7
hr. W. J. Schot. Geref. Kerk 10 ds.
Plomp. Geref. Kerk Vrijg. (aula Dr.
Schilderschool) 9.30 leesdienst, 4.30 ds.
Hagg, Kollumerzwaag. Ned. Geref.
Kerk (Gem.centrum) 8.45 ds. Struik,
Schiedam, 4 ds. De Lange, ha. Van Wijc-
kerslooth 4 ds. Vegter. Endegeest 10 ds.
Friederich. Rk Kerk Will.kerk zat. 7. zo.
9 en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk zat. 7, zo. 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING
Herv. Gem. 9.30 ds. Bronsgeest, Leiden
Geref. K. 9.30 en 5 mevr. N. van Keulen-
Schaafsma, Haarlem. Remonstr. Gem.
10 dr. Meijering. Rk Kerk zat. 7, zo. 10 en
11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11; Petrus-B.
■zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30
hr. J. Goedhart, Nieuwkoop, 7 ds. De
Graaff, Nieuwveen. Chr. Geref. K. 9.30
leesdienst, 2.15 ds. H. de Haan, R.dam
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 ds. Smaling, 5 ds. Wagter; Bet
helkerk 9.30 ds. Wagter. Geref. Kerk Pe
trakerk 9.30 hr. Brouwer, Katwijk, 5 ds.
Cziria; Imm.kerk 9 en 10.30 ds. Ribbe-
nnk, 5 ds. Plomp, O.geest; Mar.kerk 9.30
ds. Cziria, 5 ds. Ribberink. Geref. Kerk
Vrijg. 10 en 5.15 ds. D. J. Zandbergen.
Chr. Geref. K. 9.30 en 5 ds. v. Sorge.
Evang. Christengem. (aula mavo) 10 ds.
De Jong, Denekamp. Rk Kerk zo. 10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zo. 9 en
10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 10.30
prof. dr. Posthumus Meyjes, 7 mevr. C.
Bosman, jeugddienst. Geref. Kerk 10 ds.
Bras. 7 zie herv. gemeente. Chr. Geref.
K. 10 en 5 ds. Aarnoudse. Ned. Prot.
Bond (Jul.laan 17) 10.30 mevr. Driessen.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 en 6.30 ds.
Stam. Geref. Kerk 9.30 dr. Bade, Al
phen, 6.30 ds. Bezemer, A.dam. Rk Kerk
Aardam zat. 7, zo. 9 en 12; kerk Lange-
raar zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10dr. Ver
meulen, 6.30 ds. v. Niel. Geref. Kerk 10
ds. Oegema, 6.30 prof. dr. v.d. Beek. Ger
ef. K. Vrijg. 9.30 en 4 ds. Heida.
VOORHOUT: Herv./Geref. Kerkge-
meenschap 10 ds. v. 't Hof, Noordw-
.hout. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.
VOORSCHOTEN Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. De Zeeuw, 7 ds. v.d. Schoot,
zangdienst met oude liederen; De Ont
moeting (Noordhofland) 10 ds. Blanken.
Hulp en Heil (Schakenbosch) 10 ds. Ver-
heule. Herv. evang. op geref. grondslag
(kerkgeb. 'Rehoboth', A. van Leeuwen
hoekkade) 9.30 en 4.30 ds. G. H. van
Kooten. Geref. Kerk 10 ds. v.d. Schoot.
Geref. K. Vrijg. (Bachlaan) 10 en 5 ds. J.
de Wolf. Rk Kerk Laur.kerk zat. 7, zo. 11;
M. Godskerk. zat. 7, zo. 9.30.
WADDINXVEEN Herv. Gem. Brugk.
9.30 ds. v. Schoonhoven, Hardinxveld, 5
ds. Kunz; Hoeksteen 9.30 ds. Roetman,
Ermelo, 6.30 ds. Schipaanboord; Bet-
helk. 9.30 ds. De Koeyer, Wilnis, 5 ds.
Goossen; Imm.kerk 10 en 5 ds. v. Hou-
welingen. Geref. Kerk Kruisk. 10.30 ds.
De Moor, 5 ds. Niemantsverdriet,
Moordrecht; Ontm.kerk 10 ds. Bongers.
Remonstr. Gem. 10 ds. Paardekooper,
WARMOND: Herv. Gem. 10 ds. Muis.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 10.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10
ds. Steenstra, 4.30 ds. Schaap, Schoon
hoven, 7 muziekdienst; Kievietk. ('Sa
men op weg') 10 ds. J. Visser; Messiask.
10 ds. v. Waasbergen; Dorpscentrum
9.30 ds. Maasland, Capelle a.d IJssel.
Geref. Kerk Zijllaan 10 ds. v.d. Woude, 7
ds. Cziria, Rijnsburg. Ned. Prot. Bond
(Kerkdam) 10.30 ds. Fockema Andreae.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 en 6.30
ds. v. 't Hof. Geref. Kerk 9.30 ds. Aalders,
6.30 ds. P. Buikema.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 hr. J.
de Haan, 7 kand. J. v.d. Kamp, Bever
wijk. Geref. Kerk 9.30 hr. J. P. Karstens,
Leiden, 7 hr. M. Schreuder.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds.
Wolthaus. Rk Kerk St. Jan zat. 7.30, zo.
9.30; Chr. Dienaark. zat. 7, zo. 10; Meer-
burgkerk H. Rijndijk zat. 7, zo. 10 en
11.30.
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 10 en
6.30 ds. Eijsenga. Geref. Kerk 10 ds. Bui
kema, 6.30 ds. De Reus. Remonstr. Gem.
10 ds. v.d. Laarse, Soest.
