Abraham Kuyper niet
langer ter discussie
Armoede in Texas: Wel een groot huis, maar geen eten
Staatsman definitief bijgezet in geschiedenis
'Hij was aardig, maar er
zat ook gemenigheid in hem'
ZATERDAG 24 OKTOBER 1987
EXTRA
PAGINA 25
In 1909 werd Nederland opgeschrikt
door een schandaal dat in zijn ont
luisterende werking waarschijnlijk
alleen geëvenaard is door de Lock
heed-affaire van een kleine 70 jaar
later. De natie was in haar onschuld
nog niet gewend aan de nu bijna
routineuze opeenvolging van schan
dalen en schandaaltjes, zodat de
klap waarmee de halfgod van gere
formeerd Nederland, dr. Abraham
Kuyper, van zijn voetstuk viel nog
jarenlang nadreunde. Voor de man
nenbroeders was 1909 een rouwjaar,
zoals 1976 toen het kreukvrije imago
van de prins-gemaal aan flarden
ging, zwart omrand in de herinne
ring van verstokte oranjeklanten zal
voortleven.
Wat was er aan de hand? In de verkie
zingsstrijd van 1909 had een Bloemen-
daalse advocaat, P. Tideman, een bora
onder de reputatie van Kuyper gelegd.
De voormalige minister-president had in
1903 een gift van fl. 11.000 ontvangen
voor de kas van de ARP van de Amster
damse zakenman Lehmann. Lehmann,
consul-generaal van Griekenland, had
als tegenprestatie een ridderorde gekre
gen. Diens broer had ook geridderd moe
ten worden, maar dat voornemen kon
niet ten uitvoer worden gebracht, door
dat het kabinet-Kuyper in 1905 van het
toneel verdween.
Lintjes-affaire
De onthullingen van Tideman ontke
tenden de zogenoemde lintjes-affaire.
Kuyper ontkende het verband tussen de
storting in de partijkas en het lintje voor
Lehmann, maar overtuigde niemand. De
socialist Troelstra eiste een parlementai
re enquête, maar moest genoegen nemen
met een onderzoek door een ereraad. Het
tumult was inmiddels uitgegroeid tot
een schandaal van de eerste orde, dat tot
ver buiten de landsgrenzen met interesse
werd gevolgd.-
Hoewel de ereraad Kuyper vrijpleitte
van corruptie, was niet iedereen over
tuigd van de wijsheid van dit oordeel.
Kuyper zelf had kennelijk ook nattig
heid gevoeld, want in een kamerdebat
had hij al eerder toegegeven dat hij niet
zorgvuldig had gehandeld: „Het boete
kleed ontsiert den man niet". Uit later
openbaar gemaakte gegevens blijkt trou
wens dat de partijtop op haar beurt niet
had geschroomd de mantel der liefde om
de schouders van de gekwelde leider te
draperen. Het mocht overigens niet ba
ten. Kuypers geloofwaardigheid had een
knauw gekregen. De carrière van Abra
ham de Geweldige was gebroken.
Die carrière was een tocht langs vele
toppen en dalen geweest Van vrijwel el
ke staatsman wiens portret na zijn dood
niet onmiddellijk naar de rommelzolder
verdwjjnt, wil het cliché dat hij een 'on
uitwisbaar stempel' op zijn tijd heeft ge
drukt In het geval van Kuyper vallen cli
ché en werkelijkheid voor één keer sa
men. Kuyper domineerde niet alleen de
politiek van zijn tijd: hij had als theoloog
zijn evenknie niet en als redenaar en
journalist was hij een eenmansfabriek in
retoriek en taalvernieuwing.
Tekortkomingen
Dat zijn geen geringe kwaliteiten,
maar als verklaring voor zijn overheer
sende positie schieten ze toch te kort.
Kuyper maakte zijn opwachting op een
ogenblik dat de geesten rijp waren voor
zijn komst. Het gereformeerde volksdeel
wachtte als het ware op een man van zijn
kaliber om zijn aspiraties te vertolken.
Omdat de achterban de neiging heeft de
ogen te sluiten voor zijn tekortkomin
gen, kan men voor een afgewogen oor
deel over een staatsman vaak het beste
terecht bij tegenstanders wier blik niet
voortdurend wordt vertroebeld door af
keer en afgunst.
Op 29 oktober is het 150 jaar geleden dat de grote voorman van het
gereformeerde volksdeel. Abraham Kuyper, werd geboren. De Vrije
Universiteit gedenkt de geboortedag van haar stichter met een
symposium over 'Kuyper en de Nederlandse samenleving'. Acht
hooggeleerde heren, onder wie vijf hoogleraren, zullen de
deelnemers op 30 oktober a.s. bedelven onder een stortvloed van
wetenswaardigheden over Kuyper. Maar wie was hij? Portret van de
enige Nederlandse staatsman die ooit door de Belgische politie is
opgebracht, nadat hij in 1911 naakt voor het raam van zijn Brusselse
hotel zijn kniebuigingen had gemaakt.
door Peter van Nuijsenburg
De socialisten konden met worden be
schuldigd van een overmaat aan sympa
thie voor de leider der anti-revolutionai
ren. Maar in een in memoriam van 9 no
vember 1920 schreef het socialistische
dagblad Het Volk in een door de tale Ka-
naans gekruide karakteristiek: "Dr.Kuy-
per is een dergenen geweest, die als een
tweede Mozes bruisend water heeft ge
slagen uit de dorre rots der volksverste
ning".
Professor mr. I.A. Diepenhorst wil
zich ondanks enige reserves tegen het
genre toch wel wagen aan een karakter
studie van de grote emancipator. „Mis
schien valt het vermogen van Kuyper om
mensen te bezielen nog het best te verge
lijken met dat van Churchill in mei 1940.
Engeland verkeerde in de grootste crisis
van haar geschiedenis. Half Europa was
door de nazi's onder de voet gelopen, een
invasie van Engeland stond voor deur.
Toen kwam Churchill. En er sloeg een
vonk over naar de bevolking. Zelfs zijn
grootste tegenstanders werden plotse
ling pro".
„Nu, datzelfde kan een bepaalde be
volkingsgroep overkomen. In tegenstel
ling tot Churchill sloeg Kuyper alleen
aan bij de eigen groep. Maar dan ook
enorm. Iedereen heeft een hart, dat
vreemde deel van de anatomie. En als je
in staat bent dat te beroeren, ben je al een
heel eind. De verering die hij opriep,
moet bij buitenstaanders wel vreemd
zijn overgekomen. Maar ook bij hen
dwong hij respect af. Hij had een enorm
biologerend vermogen, een gedreven
heid die ook grote acteurs eigen is".
Overtuiging
„Kuypers grote kracht was dat hij er in
is geslaagd alle geledingen van het gere
formeerde volksdeel te bereiken. Leden
van het 'patriciaat', predikanten, mid
denstanders, en ook arbeiders, hij wist ze
in hun hart te treffen. Zijn ideeén werden
bezwerend overgebracht. Maar hij was
geen demagoog. Er zat een zeer sterke
overtuiging achter".
Kuyper kon bij zijn zendingswerk re
kenen op nog een andere kwaliteit: hij
was een 'media-ster'. Als geen ander wist
hij het juiste woord op het juiste ogen
blik in de juiste toonzetting te kiezen.
Diepenhorst: „Die man had een ontzag
lijke antenne. Als je de grote leiders uit
de 19de en begin deze eeuw, Kuyper, de
liberaal Thorbecke en de socialist Troel
stra naar deze tijd zou kunnen overbren
gen, zouden ze alle drie drie maanden
hun mond hebben gehouden. Maar dan
zou blijken dat Kuyper niet alleen alle
mode-uitdrukkingen zou hebben opge
pikt, maar ze ook creatief zou gebruiken.
Thorbecke en Troelstra zou ik daartoe
niet in staat achten".
Kuypers karakter was, dat mogen we
van Diepenhorst gerust vast stellen,
'enorm' gecompliceerd. Hij was joyeus',
'enorm ik-middelpuntig', in de omgang
toch een 'vaak joviale vent', maar had de
neiging 'naar alle kanten door te slaan'.
Met zijn gevoel voor theater wist hij een
bij de gereformeerden niet vermoede
j Professor mr. Diepenhorst: "De herdenking van Kuyper bewijst dat hij
heel wat heeft losgemaakt".
Abraham Kuyper: Niet langer omstreden
snaar te raken. Diepenhorst: „Hij was als
een acteur die bij voorkeur King Lear
'van Shakespeare speelde".
De emoties die Kuyper opriep, waren
dan ook intens. Een sluitende definitie
voor historische grootheid bestaat niet,
maar vast staat dat een kandidaat voor
dit predikaat even veel antipathie als
sympathie te weeg dient te brengen. Kuy
per voldeed royaal aan dit criterium. Zijn
portret sierde elk gereformeerd alkoof.
En hij had de verdienste de socialistische
satiricus Albert Hahn tot venijnige por
tretstudies te inspireren.
Marsroute
Nu was de weg van de minste weer
stand ook niet de favoriete marsroute
van Kuyper. Toen hij in 1903 de spoor
wegstaking brak dcor middel van zijn
'worgwet' was hij de meest gehate man
van het land. Maar niet alleen met de so
cialisten vocht hij een ideologische vete
uit. De liberalen deugden evenmin en de
katholieken hadden nog net het geluk
dat Kuyper ze wel kon gebruiken als
bondgenoten in de strijd tegen de ont
kerstening. Men kon hem van alles be
schuldigen, maar niet van draaikonterij.
De gedrevenheid waarmee hij zijn
ideeën aan de man placht te brengen,
had haar schaduwkanten. De retorische
overdrijving mocht dan zijn handels
merk zijn, maar in zijn bejegening van de
joodse medeburgers maakte hij het al te
bont. Kuyper bediende zich opvallend
gretig van de stereotypen die toen op
gang maakten. „Een Jood is een ander
mens dan een Kaukasiër (Arièr). Dit
blijkt reeds uit zijn lichaamsbouw, uit
zijn gang, uit de vorming van zijn spraak
organen, uit zijn profiel en uit zijn com
plexje (gelaatskleur, red.). En kan men
nu den sterken samenhang moeilijk loo
chenen die tussen ziel en lichaam be
staat, dan reeds volgt hier uit, hoe een
Jood. ook in zijn gemoedsleven en de we
reld van zijn denken, andere gewaarwor
dingen heeft en anders te werk gaat dan
wij".
De joden waren 'wel met ons van een
zelfde rijk, maar niet van een zelfde na
tie'. En 'onder den mantel van Liberalis
me zijn de Joden metterdaad heer en
meester in ons werelddeel geworden'.
Mag men uit deze opmerkingen de
conclusie trekken dat Kuyper het virus
van het anti-semitisme stevig onder de
leden had?
Diepenhorst: „Ik ben geneigd daar
niet zo erg zwaar aan te tillen. Begrijp me
goed: ik wens de brochure Liberalen en
Joden niet te vergoeilijken. Maar het was
in die tijd heel verleidelijk bittere opmer
kingen te maken over de joden. Hun in
vloed op de journalistiek en aanverwan
te gebieden was groot. Ik wens het eer
der te vergelijken met de opmerkingen
die men nu regelmatig aan het adres van
de gastarbeiders hoort maken. Of met de
reacties in dat dorp (Stevensbeek, red.)
naar aanleiding van de komst van asiel
zoekers. We moeten iedere tijd op zijn ei
gen wijze verstaan. En vergeet niet: Kuy
per had ook vrienden onder de joden".
Imponerend
Diepenhorst blijft van mening dat
Kuyper 'in de kern deugde'. „Hij was een
imponerende vent, een aardige vent
zelfs. Maar er zat zeker gemenigheid in.
Zeker toen hij ouder werd. Ach, dat zie je
wel vaker. De minder aardige eigen
schappen treden dan wat vaker op de
voorgrond. Maar twee dingen kunnen
hem nooit verweten worden: dat het met
de vrouwen mis was en dat het om de
'heb' ging. Geld heeft nooit een rol ge
speeld. Ook niet in de lintjes-affaire".
De nalatenschap van Kuyper mag er
nog steeds zijn, aldus Diepenhorst. Niet
temin wenst hij de in een jubileumjaar
kennelijk onvermijdelijke drang om 's
mans prestaties een onvergankelijke ac
tualiteit toe te kennen, wel te relativeren.
Diepenhorst: „Iemand die bijna 70 jaar
dood is heeft geen invloed op deze tijd
meer. Neem bijvoorbeeld de oude heer
Drees. Hij is nog onder ons, maar zijn rol
is al uitgespeeld. Iemand als de liberaal
Oud heeft in zijn tijd een grote rol ge
speeld, maar ik vraag me af of zijn 150ste
geboortedag herdacht zal worden. Wat
dat betreft, bewijst de herdenking van
Kuyper dat hij heel wat losgemaakt
heeft".
Kuyper zal vooral blijven voortleven
als de man van de schoolstrijd, als de po
liticus die als eerste de mogelijkheden
van de massacommunicatie heeft ont
dekt, en, dus toch actueel, als wegberei
der van het CDA. Diepenhorst: „Het
CDA is een uitwerking van de coalitiege
dachte. De samenwerking van 'Rome en
Dordt' tegen het oprukkende atheïsme".
Maar het beste bewijs dat een staats
man tot het verleden behoort, is waar
schijnlijk het feit dat hij niet langer con
troversieel is. In november 1970, ter gele
genheid van zijn 50ste sterfdag, werd in
de kolommen van het toen nog protes
tants-christelijke dagblad Trouw, een
pittige discussie gevoerd over Kuyper,
zijn totalitaire opvattingen en zijn in
vloed op zijn moderne geloofsgenoten.
Die tijd lijkt nu achter ons te liggen.
Abraham de Geweldige is definitief bij
gezet in het mausoleum van de geschie
denis.
Texas is de staat waarin de meeste
honger wordt geleden in de
Verenigde Staten. Het vroeger zo
welvarende oliegebied is getroffen
door een zware economische crisis,
waardoor veel mensen aan de grond
zijn geraakt. Mensen uit de
middenklasse, die een huis en een
auto bezaten, vormen nu de grote
groep van 'de nieuwe armen'.
Recht tegenover het reusachtige,
met albast en stucwerk versierde
onderkomen van de grootste BMW-
dealer van de Verenigde Staten
staat schots en scheef een rijtje kan-
toren waar arbeiders zakken rijst
naar binnendragen en klanten hun
gezicht verbergen voor voorbijgan
gers.
door Henk Dam
Dit is de plaats waar voedsel wordt uit
gereikt aan de werklozen en de „nieuwe
armen" van Richardson, ooit een van de
welvarendste plaatsen van de Ameri
kaanse staat Texas, die de afgelopen ja
ren in een diepe econpmische crisis is
geraakt. „Toen ik hier kwam werken,
was ik nog gewend aan de typische
steuntrekkers uit de binnensteden. Één
oudergezinnen die al drie of vier gene
raties lang van de steun leven", vertelt
Ginger York, de directrice maatschap
pelijk werk van het centrum, een parti
culiere organisatie voor noodhulp.
„Maar wat ik aantrof waren families
met vader en moeder. Geen zwarten,
maar blanken. Mensen uit de mid
denklasse, goed gekleed en met een goe
de opleiding, die nog nooit een voet in
een voedseldistributiekantoor hadden
gezet. Mensen die een auto en een huis
bezaten en zich nu diep schamen dat
hun ijskast leeg is".
De nieuwe armen worden zij ge
noemd. Gezien de omvang van zijn be
volking (17 miljoen inwoners), de van
ouds gebrekkige sociale voorzieningen
en de diepte van de economische crisis,
vormt Texas waarschijnlijk de staat met
de meeste honger in de Verenigde Sta
ten.
„Je hoort verhalen van mensen die
een fraai huis hebben, maar al hun meu
bels hebben moeten verkopen om in le
ven te blijven", zegt Peter Mann, een
woordvoerder van „World Hunger
Year", een in New York gevestigde in
ternationale organisatie die een lijst bij
houdt van door honger getroffen gebie
den. Naast traditionele probleemgebie
den als Kampuchea en Sudan, komt nu
ook Texas op deze lijst vóór.
Volgens Dan Roberts, een medewer
ker van de Texaanse senator Hugh Par
mer, zijn de nieuwe armen vooral te vin
den onder de mensen die in de tijd dat
het de oliestaat nog voor de wind ging,
naar Texas kwamen op zoek naar werk.
„Toen de banen verdwenen en de econo
mie instortte, zaten ze klem. Ze zaten
met de afbetaling van hun auto en een
'hypotheek op hun huis. Voor het eerst
kregen ze met honger te maken en merk
ten zij dat ze nergens konden aanklop
pen", aldus Roberts.
Onder de nieuwe armen zijn bouwvak
kers, aannemers, olie- en gasingemeurs,
accountants en zelfs advocaten. Hoewel
er maar weinig statistieken zijn waarin
een vergelijking wordt getrokken tussen
de toestand in de verschillende staten,
geven de volgende cijfers een indruk
van de omvang van het hongerprobleem
in Texas. Ongeveer 15 procent van de
Texanen leeft onder de door de regering
vastgestelde armoedegrens van 22.500
gulden voor een gezin van vier mensen.
Het landelijke gemiddelde bedraagt 12,4
procent. Een recordaantal van 4 miljoen
Texanen oftewel bijna een kwart van de
bevolking komt in aanmerking voor
voedselpaketten.
Volgens een recent rapport worden
maandelijks 1,5 miljoen maaltijden uit
gedeeld aan mensen die te arm zijn om
eten te kopen. „Wat honger betreft staat
Texas er waarschijnlijk slechter voor
dan alle andere staten", zegt Zy Wein
berg, de directeur van de Texaanse ver
eniging van particuliere hulporganisa
ties. „Terwijl de andere staten uit de re
cessie omhoogklauteren en zelfs een
groei doormaken zitten wij er nog steeds
middenin. Er heerst een enorme nood,
onze diensten worden overspoeld met
aanvragen".
Zo verwerkte de in Houston gevestig
de „Interfaith Hunger Coalition" in 1984
69.000 aanvragen voor voedselhulp. Het
afgelopen jaar deelde de organisatie een
half miljoen voedselpaketten uit, een
toename met 700 procent. Zeker de helft
van de 128 gaarkeukens die de organisa
tie beheert moet dagelijks aanvragen af
wijzen van mensen die wel in aanmer
king komen voor bijstand.
In Austin en Dallas is de hoeveelheid
uitgedeelde voedselpaketten het afgelo
pen jaar verdrievoudigd. „De mensen
die wij hier binnenkrijgen behoren niet
tot chronisch armen, maar komen Uit
middenklasse-families die het hoofd
niet boven water hebben kunnen hou
den", zegt John Stoesz, een medewerker
van de Raad van Kerken in Dallas. „Zij
zijn aan de grond geraakt. Tegen de tijd
dat wij hen bereiken zijn zij al volkomen
berooid".
Verbijsterend
Mary Young, die een gaarkeuken be
heert in de rijke voorstad Plano van Dal
las, was verbijsterd toen een man van
middelbare leeftijd, onberispelijk ge
kleed in een donker pak met das, haar
kantoor binnenschuifelde. een paar keer
zijn keel schraapte en deemoedig om
een aanvraagformulier vroeg. „Ik viel
gewoon van mijn stoel", zegt zij. „Ik
dacht dat hij een vrijwilliger of een do
nateur was. Ik had geen idee dat hij een
cliènt zou zijn. Je kon van zijn gezicht
aflezen hoe pijnlijk hij het vond". „Veel
mensen lopen met hun voedselpaket on
der hun arm de deur uit en rukken het
op de parkeerplaats meteen open. Zij
zijn te zwak om naar huis te gaan, dus
proppen ze zich meteen vol", zegt zij.
York herinnert zich een echtpaar dat
drie faillissementen binnen één jaar ach
ter de rug had en een ex-directeur, vader
van drie kinderen, die zijn twee auto's en
al het meubilair had verkocht om de
eindjes aan elkaar te knopen. „Op een
dag barstte hij in tranen uit en vertelde
hij dat hij met de gedachte had gespeeld
een auto-ongeluk te arrangeren, zodat
zijn vrouw de uitkering van zijn levens
verzekering kon innen".
Sommige mensen kregen pijnlijke les
sen. Mensen die geen eten hadden kwa
men niet in aanmerking voor voedsel
hulp omdat zij een te dure auto hadden -
de limiet ligt op 8.000 gulden - of door
dat hun aanvrage in de bureaucratische
papierwinkel kwijt was geraakt. De be
handeling van aanvragen duurt soms
vier tot vijf maanden, omdat de hulpor
ganisaties met een chronisch tekort aan
personeel te kampen hebben.
Andere mensen worden het slachtof
fer van hun trots. Carolyn Lanier, die het
hoofd is van de „South Plains Food
Bank", vertelt van een welvarend uit
ziende boer, wiens gezin wekenlang op
een dieet van uitsluitend koolrapen leef
de. „Hij was mordicus tegen hulp vra
gen. Maar uiteindelijk kwam hij toch om
dat zijn vrouw en kinderen moesten
eten". Maar de boer weigerde zijn hand
op te houden. In plaats daarvan ruilde hij
zijn koolrapen tegen voedselpakketten.
Nieuwe armen
Volgens Lanier is de armoede geen
nieuw verschijnsel maar hebben de „ou
de armen" nu alleen gezelschap gekre
gen van de „nieuwe armen". In het wes
ten van Texas zijn er altijd boeren én sei
zoenarbeiders geweest die met armoede
te kampen hebben gehad. „Maar om de
een of andere reden", zegt zij, „hebben
wij meer medelijden met de mensen die
iets bezaten, maar het allemaal verloren
hebben, dan met de mensen die altijd
arm zijn geweest". „Misschien geven wij
meer om mensen die onze gelijke zijn",
geeft ze toe.
De noodzaak van goede hulpprogram
ma's is wat laat tot veel Texanen doorge
drongen. „Veel van ons maakten grapjes
over mensen die voedselhulp aanvroe
gen, maar nu zitten wij allemaal in het
zelfde schuitje", zegt zij.
Over het algemeen maken de Texanen
maar weinig gebruik van de federale
hulpprogramma's. Zo doen veel distric-
ten in Texas niet mee aan het WIC-pro-
gramma, een door de federale overheid
betaald project voor voedselhulp aan
vrouwen en kinderen. Verder maakt
maar 17,4 procent van de schoolkinde
ren die daarvoor in aanmerking komen
gebruik van schoolmaaltijden, terwijl
slechts eenderde van de naar schatting 4
miljoen Texanen die aanspraak kunnen
maken op voedselhulp een aanvraag
heeft ingediend.
De nood van de nieuwe armen heeft
sommige mensen tot slimme ideeën
geïnspireerd. Zo hebben vrijwilligers in
Houston moestuintjes aangelegd op
braakliggende stuKjes grond.
De nieuwe armoede leidt ook tot
wrange staaltjes van ironie. Zo vertelt
York van een vrouw die haar met een
verbijsterde blik aankeek toen zij de
naam van het centrum las op het aan
vraagformulier. De aanvraagster was
een van de oprichters van het centrum
en had anderhalf jaar daarvoor als lid
van de raad van bestuur York nog in
dienst genomen. „Zelfs in mijn ergste
dromen had ik my niet kunnen voorstel
len dat ik ooit nog zou moeten aanklop
pen bij een centrum dat ik zelf heb hel
pen oprichten", had de vrouw tegen
York gezegd.
