Bisschoppen maandlang in ban van leek
Niet overal kunnen mensen onder een boom samenkomen
PAGINA 2
GEESTELIJK LEVEN
ZATERDAG 3 OKTOBER 1987
Synode in Rome over roeping en zending
'Rome' staat deze maand in het teken van de bisschoppensyno
de over 'roeping en zending van de leken in kerk en wereld twin
tig jaar na het Tweede Vaticaans Concilie'. Deze wereldsynode
vergt een hele maand. Dat lijkt niet eens veel als men bedenkt dat
de positie van de leek in deze hiërarchische kerk van land tot land
kan verschillen en dat over het kerkelijk meedoen van de leek in
de verschillende kerkprovincies lang niet overal gelijk wordt ge
dacht. Een voorname vraag op de nu begonnen synode zal onge
twijfeld zijn hoe bisschoppen hun ambt moeten uitoefenen als zij
de eigen verantwoordelijkheid van de leken-gelovigen ernstig
willen nemen.
In een hiërarchische kerk is er een
duidelijk verschil tussen gewijde
ambtsdragers en de andere gelovi
gen. Op een voorbereidend con
gres in Tilburg zei bisschop dr. J
Möller van Groningen het zo:
"Door hun wijding vervullen de
bisschoppen op een bijzondere wij
ze de rol van Christus zelf als leraar,
herder en hogepriester".
Maar zo mogelijk nog méér dan
op het gewijde ambt legde het con
cilie nadruk op het 'algemeen
priesterschap van alle gelovigen,
de gewijden en de niet-gewijden'
Nog eens bisschop Möller:
"Dit kun je ook een sacramenteel
priesterschap noemen, dat welis
waar niet wordt verkregen door het
sacrament van de wijding, maar
wel door het doopsel en vormsel.
Alle gelovigen, ook de met-gewij-
den. delen in het priesterschap van
Christus en in zijn priesterlijke,
profetische en koninklijke taak. Op
grond van dit algemene priester
schap zijn alle leden van de kerk
gelijkwaardig. Allen delen in de
zending van de kerk. Binnen dit al
gemene priesterschap ligt het ge
wijde of hiërarchische priester
schap. Het algemene priesterschap
van alle gelovigen is fundamente
ler dan het gewijde".
Macht
Hoe hoger in de hiërarchie, hoe
meer gezag, zeggenschap en
macht.
Kardinaal Alfrink heeft eens ge
zegd, dat een moeilijkheid van het
bisschopsambt is datje er niet voor
bent opgeleid. Bisschop Möller op
dat congres in Tilburg: "Het over
valt je. Ineens moetje het zijn".
Möller doceerde vóór zijn uitver
kiezing wijsbegeerte en vond Ari-
stoteles en Hegel erg belangrijk.
Plotseling waren zij niet belangrijk
meer en dwarrelde allerlei andere
merkwaardige lectuur op zijn bu
reau. Om te weten wat te doen ging
hij zich eerst maar verdiepen in de
teksten van het Tweede Vaticaans
Concilie. Daaruit bleek hem al bij
eerste oogopslag dat vooral het bis-
schopsambt veel te maken heeft
met macht.
Het ambt heeft macht in de kerk.
Maar, zegt het concilie, in de kerk is
die macht vooral diénst. Dat is het
niet onmiddellijk, voegde de bis
schop van Groningen daar direct
toe. "Het is een opgave om macht
dienst te laten zijn". Het concilie
gaf al veel aanwijzingen hoe die op
gave kan worden vervuld. De syno
de over de leek zal daarover wel
licht nog meer helderheid geven.
In een vraaggesprek met het blad
'1-2-1', het informatiebulletin van
de Nederlandse rooms-katholieke
kerkprovincie, zegt aartsbisschop
Godfried Danneels van Mechelen-
/Brussel, dat deze synode vooral
aandacht moet besteden aan de vi
tale taken die leken in de kerk kun
nen vervullen. "Op de tweede
Möller
ineens moetje het zijn
plaats komt het onderscheid in ta
ken tussen priesters en leken".
Nu steeds meer leken theolo
gisch geschoold zijn, kunnen, vol
gens Danneels, verdergaande ker
kelijke taken aan hen worden gege
ven. "Maar de eindverantwoorde
lijkheid kan nooit aan leken toeval
len omdat er geen katholieke ge
meenschap bestaat zonder eucha
ristie en eucharistie aan het ambt is
voorbehouden".
Crisis
Professor dr. F. Haarsma, nu ge
pensioneerd hoogleraar pastoraal-
theologie in Nijmegen, constateert
in de Rooms-Katholieke Kerk een
aanzienlijke verkleining van de af
stand tussen clerus en religieuzen
aan de ene en leken aan de andere
kant. Er komen tussen deze groe
pen steeds meer 'vloeiende over
gangen'. Taak is: samen 'Gods
volk' te zijn. Door dét te beklemto
nen, wordt dé nadruk op wat de
groepen onderscheidt meer bij
komstig.
"De ontwikkeling sinds het con
cilie heeft een zekere crisis meege
bracht in de identiteit van de cler
us, de priesters", schrijft Leo Rui
tenberg in het september-nummer
van het tijdschrift 'Nederlandse
Religieuzen'. Ruitenberg is secre
taris van de Samenwerking Broe
dercongregaties in Nederland en
baseerde zich voor zijn uitvoerige
notitie over de bisschoppensynode
op een inleiding van Haarsma en
een gesprek met hem.
"Er zijn pastorale werkers geko
men, die leek zijn en werk van een
priester doen. Die gehuwd zijn en
zijn doorgedrongen op allerlei ge
bied dat vroeger eigenlijk het mo
nopolie van ae priester was. Dat
hangt vooral samen met het erg be
langrijke feit dat leken theologie
zijn gaan studeren. Als dat gebeurt,
kom je aan een monopolie".
Ruitenberg spreekt van 'grens
vervaging'. "Allen hebben dezelfde
opdracht: heil brengen in de we
reld. Men vult elkaar in die zending
aan in plaats van gescheiden op te
trekken. Scheidslijnen vervagen of
worden afgebroken en men komt
op eikaars plaatsen: priesters doen
aan politiek, leken gaan voor in li
turgie".
Die vervaging is ook wel gevaar
lijk. Mensen worden er bang voor
en vragen opnieuw duidelijkheid.
Er ontstaan dan toch weer stromin
gen in en buiten de kerk. Zo
schreef een aantal behoudende le
kenorganisaties onlangs een brief
aan de paus naar aanleiding van de
ze synode, waarin 'diepe bezorgd
heid' doorklinkt over - wat wordt
genoemd - 'verdraaiing en mis
bruik van de leer van het concilie
over de roeping van de leek'.
Er bestaat, naar het oordeel van
deze organisaties, verwarring over
het onderscheid tussen priesters
en leken. En die verwarring is een
symptoom van een nog diepere en
gevaarlijker verwarring. "Het is
een poging om een geheel nieuwe
leer op te leggen aangaande de god
delijke openbaring, het wezen van
de kerk en de eucharistie, en de
zending van de kerk. In dit alles
krijgt de leek een veel te grote rol
toebedacht".
De organisaties schuiven de ver
antwoordelijkheid voor dit mis
bruik van de concilieleer op een
"samenwerkingsverband van theo
logen, geestelijken, uitgetreden
priesters en een minderheid van
geclericaliseerde leken, die onte
vreden zijn over de zogenaamde
beperkingen van de lekentaak"
"Deze mensen vormen in toene
mende mate een barrière tussen
het grote aantal getrouwe gelovi
gen en hun pastor".
Ten slotte wordt de paus ge
vraagd op te. treden tegen "de
kracht van de kerkelijke bureau
cratie op plaatselijk niveau, die in
hoofdzaak verantwoordelijk is
voor het opleggen - en soms be
denken - van de nieuwe leer".
Tot de 37 organisaties behoren,
volgens de officiële versie van het
schrijven, twee Nederlandse groe
peringen: 'Vrouwen in de Rooms-
Katholieke Kerk' en 'Contact
Rooms-Katholieken'. Secretaris C.
Mentink van de laatste groepering
verklaarde echter tegenover het
ANP, de brief niet te kennen.
Inspraak
De verwachtingen van professor
Haarsma over de nu begonnen syn
ode zijn niet zo hoog gespannen, al
kunnen bisschoppen uit de Derde
Wereld - waar leken een voorname
rol in het kerkelijk leven spelen -
zeker voor verrassingen zorgen.
Belangrijk is al, als de synode dui
delijk maakt dat leken medever
antwoordelijk zijn voor het wel en
wee van de kerk en niet langer wor
den gezien als voorwerp van kerke
lijke zorg. Zo probeert bisschop
Bomers van Haarlem zijn collega's
warm te maken voor het idee dat
'Rome' Nederland ontheffing ver
leent van de bepaling in het kerke
lijk wetboek dat de pastor voorzit
ter moet zijn van het parochiebe
stuur.
Maar aan een 'lekenkerk' gelooft
Haarsma zeker niet. "Dan krijg ie
toch weer structuren en ambten".
Wel zou de hiërarchie zich meer
moeten opstellen temidden van de
lokale kerk. Een goed middel zou
zijn het kiezen van bisschoppen
door het kerkvolk. Het 'droppen'
van kerkleiders werkt steeds meer
averechts.
Men ziet dat zelfs in een overwe
gend rooms-katholiek land als Oos
tenrijk, waar enkele bisschopsbe
noemingen vorig jaar slecht vielen.
Aartsbisschop Karl Berg (75) van
Salzburg hield deze maand dan
ook een vertrouwelijke enquête
onder priesters en stafleden van
zijn bisdom over mogelijke kandi
daten voor zijn opvolging. Tijdens
een dienst in de Dom gaf hij de ge
lovigen daarbij de toelichting dat
hij de paus een zo goed mogelijk
voorstel wil doen. Hij zei: "Rome is
weliswaar geen voorstander van
een democratisch gekozen b'is-
schop, maar op deze wijze is er dan
toch een zekere inspraak".
De bisschoppensynode zal
niet de basis leggen voor een
andere kerk. Als er al leken bij
zijn, zijn ze alleen maar waarne
mers. Maar zij kan niet voorbij
gaan aan het feit dat het in deze
kerk - onder invloed van het
concilie én van allerlei ontwik
kelingen in kerk en maatschap
pij - anders toegaat dan vroe
ger. Taak van de synode is niet:
de feiten terugdraaien. Wél: de
draagkracht van de kerk ver
breden en verdiepen.
DEN HAAG - 'Elkaar helpen gelo
ven' is het wachtwoord voor de We-
reld-missiemaand (oktober) van
dit jaar. Het geld waarvoor bij de
parochies en gelovigen persoonlijk
wordt aangeklopt, speciaal op 17
en 18 oktober, gaat hoofdzakelijk
naar pastorale projekten, vooral
naar de opleiding van ambtsdra
gers in de Derde Wereld. Het aantal
kandidaten daar stijgt de laatste
jaren explosief, wat duidt op grote
vitaliteit, zegt pater H. C. Verhoe
ven. directeur Pauselijke Missie
werken in Den Haag.
De opbrengst van de jaarlijkse
inzameling in oktober was vorig
jaar met f3.450.000 ongeveer
f 300.000 méér dan in 1985. Acties
als in Nederland vindt men in een
honderdtal landen. Ook arme lan
den, zoals Angola en Bangladesh,
storten hun bijdrage in dit interna
tionale solidariteitsfonds. In totaal
leverde dat vorig jaar zo'n 300 mil
joen gulden op.
Over de besteding beslist de al
gemene vergadering. De directeu
ren uit de Derde Wereld zijn daarin
talrijker dan de anderen. Zij kun
nen dus zelf bepalen wat er ge
beurt met het geld, dat vooral uit
rijke landen komt. Hiermee wil
men elke vorm van nieuw-kolonia-
lisme voorkomen.
De opbrengst van vorig jaar
kwam ten goede aan ruim 900 ker
ken, meestal bisdommen, in Afri
ka, Azië, Latijns-Amerika en Ocea-
nië. Subsidies gingen onder andere
naar bisdommen, opleidingen, ge
bouwen, pastoraal-sociale activi
teiten, steun aan religieuze ge
meenschappen, media, onderwijs
en hulpverlening.
Zusterkerken
"De Pauselijke Missiewerken
zijn het officiële orgaan van de
Rooms-Katholieke Kerk om alle
gelovigen te betrekken bij haar we
reldwijde missionaire opdracht, de
persoon van Christus en zijn bood
schap bekend te maken", schrijft
kardinaal Simonis in zijn aanbeve
ling tot de missiemaand.
Sinds 1822 heeft deze instelling
de stichting en uitbouw van de
kerk in Afrika, Azië en Oceanië
krachtig gesteund. In alle paro
chies van ons land was ze actief.
Simonis. "Hoeveel uren hebben
kinderen, vrouwen en mannen
werk doet. Dan kunnen er wonde
ren gebeuren".
Bouwen
Studiesecretaris van Pauselijke
Missiewerken in Nederland is dr.
Jan van Lin. "Het werk van deze
christelijke gemeenschappen over
al in de Derde Wereld moet door
gaan. Het geloof en vertrouwen
van de mensen daar verdienen te
worden gestimuleerd, want in dit
soort gemeenschappen leeft de
boodschap van Jezus. Daar is spra
ke van een aantrekkelijke kerk.
Een kerk die ons de ogen weer kan
openen, die ons helpt weer te gelo-
Er is van alles nodig.
Van Lin: "Mensen moeten een
plek hebben om samen te komen.
Niet overal kan dat onder een
boom. Dan moet er gebouwd wor
den. Er moeten bijbels zijn en boe^
ken met gebeden en liederen. Lei
ders en leidsters moeten een oplei
ding krijgen en bij hun werk wor
den ondersteund. Pastores vragen
vorming of bijscholing om aan de
ze ontwikkeling goede leiding te
geven. Dat alles kost geld. Maar het
is buitengewoon goed besteed".
zich niet ingezet voor de missie.
Hoeveel jongens en meisjes kwa
men daardoor op de gedachte zélf
missionaris te worden".
Nog steeds zet Pauselijke Missie
werken zich in voor de kerken in
de Derde Wereld. Dat blijft de
voornaamste taak. De kardinaal:
"Intussen zijn die kerken onze zus
terkerken geworden. Nu hebben
ook zij óns veel te bieden. Dat heb
ik zelf mogen ervaren, in Afrika en
vorig jaar nog in Brazilië".
Directeur pater Verhoeven.'
"Was missie ooit hoofdzakelijk een
kwestie van geven, tegenwoordig
is het een taak van geven én ont
vangen geworden, een uitwisseling
van materiële en geestelijke goede
ren tussen gelijkwaardige zuster
kerken".
Toch blijven de kerken in die an
dere delen van de wereld rekenen
op steun. Voortdurend doen ze een
beroep op de rijke landen voor al
lerlei dringende zaken.
Pater Piet Verhagen is pastor in
Kenia. De afgelopen jaren zijn in
zijn parochie zo'n zestig kleine
christelijke gemeenschappen ont
staan, groepjes van twintig tot
veertig families, die wekelijks sa
menkomen om elkaar te vertellen
Pater Piet Verhagen doopt in kin
over de betekenis van het geloof in
hun leven. Zij doen dat aan de
hand van de bijbel, waaruit zij pas
sages voorlezen die voor hen van
bijzondere betekenis zijn.
eren in Kenya.
Verhagen: "Het gaat daarbij niet
om grote politieke belangen, maar
om het recht op leven van dag tot
dag. Zij vinden inspiratië hiervoor
in de bijbel. En ik zie, dat die zijn
Stof tot hoon
"Wat geloof en kerk veel
kwaad doet is de manier waar
op christenen onderling wezen
lijke en soms minder wezenlijke
zaken ter discussie stellen, el-
kaars geestelijk gedachtengoed
en bedoelingen beoordelen. En
dat dan voor het oog en oor van
iedereen". Schrijft redacteur D.
Koole in het christelijke gerefor
meerde weekblad 'De Wekker'.
"Wie enkele maanden achter
een kerkelijke en godsdienstige
periodieken doorneemt, ziet de
kolommen maar al te veel ge
vuld met artikelen die op afbre
kende toon de gedachten van
andere christenen op de korrel
nemen, ledereen schrijft van
daag over iedereen en over alles
wat de ander via het papier
aan medemensen toevertrouwt.
Het is een hele cultuur gewor
den, ook in de kerken, om el-
kaars standpunten en visies op
het geestelijk-godsdienstige
vlak te bevestigen of te ontken-
Koole is er niet op tegen, dat
onjuiste visies en opvattingen
worden weerlegd, "maar dan
toch altijd in voorzichtigheid,
in een toonzetting van mense
lijk en christelijk respect". "Wij
zullen er meer op bedacht moe
ten zijn, dat wij door onze pole
mische schrifturen het geloof
naar buiten toe kunnen ver
zwakken".
"De wereld en soms ook onze
kere zielen in de kerken zijn al
gauw geneigd daaruii te con
cluderen, dat dat geloof maar
wat ingewikkeld in elkaar zit
en dat christenen op een hele
boel punten kennelijk ook niet
zo zeker zijn van hun zaak. In
elk geval mogen wij in het on
derlinge verkeer elkaar niet te
lijf gaan zoals dat in de politiek
en andere sectoren van de sa
menleving gebeurt".
Koole spreekt van het 'onge
looflijke van het evangelie'.
"Wij verlangen van de wereld,
dat te geloven. Welnu, dan moet
de christenheid in ons land er
mee ophouden, door onderling
geharrewar en gehakketak dat
geloof zijn kracht te ontnemen.
Voor wat in allerlei artikelen en
uitzendingen aan spot en hoon
over het geloof op ons afkomt, le
veren wij als christenen maar
al te vaak de ingrediënten. We
werken het zelf in de hand".
"Bij ons ach en wee over afval
en geestelijke onwil in de we
reld om 'ons heen moeten wij ook
onszelf aanklagen, want het ge
tuigenis van de kerk naar bui
ten is zwak. De ontkerstenende
en steeds meer verloederende
samenleving mist te veel de lief
devolle, bewogen en overtuigen
de ontmoeting met individuele
gelovigen op plaatsen waar
zich het gewone en volle leven
van elke dag voltrekt. Zou dat
ook verband kunnen houden
met de omstandigheid dat het
met het geestelijk rendement on
der ons niet zo goed gesteld is?"
Samenstelling
van deze pagina:
S.J. de Groot
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Alblas, mmv cantonj. 11.45 studente-
nekklesia; Marekerk 10 ds. A. J. de
Jong. 5 ds. Wegman, Wijngaarden,
Maranathak. (L. Morsweg) 10 ds. Mac-
kaay; Oecumenische geloofsgemeen
schap De Regenboog (Merenwijk) 9.30
pastoor v. Well en dr M. de Jonge, 11.15
pastoor v. Well: Bethlehemkerk
(Driftstr.) 10 ds. Hortensius, gez. dienst:
Bevrijdingsk. (Montgomerystr.) 10 ds.
Jansen, 5 ds Hortensius; Vredesk.
(Burggravenl.) 10 ds. Schouten; Waalse
kerk (Breestr.) 10.30 ds. Ribs; Wijk 'Ste-
venshof zie na geref. kerk. Acad. Zie
kenhuis 9 rk. dienst, 10.15 ds. v Bei-
num. ha. Diakonessenhuis elke zat.
10.30 rk. dienst, morgen 10.30 ds. v. 't
Hol', ha. Endegeest zie Oegstgeest. Ge
ref. Kerk Vredeskerk zie herv. gein Pe
trak. (Surinamestr zie Bethlehemkerk:
Oude Vest 10 ds. G. W. Rijksen. Sassen-
heim, Maranathak. zie herv. gem.; Be
vrijdingsk. zie herv. gemeente; bejaar
denhuis Groenhoven 10 ds. Brederveld,
Soest, ha; Merenwijk zie herv. gemeen
te. Wijl- Stevenshof, gebouwtje 'Dijk-
hof (Riji dijk) 10 ds. Kramer. Geref. K.
Vnjg. (Herengr.) 10 en 5 ds. Houtman.
Chr. Geref. K. (Steenschuur) 10 en 5 ds.
Den Hertog. Geref. Gem. (N. Rijn) 10 en
4.30 ds. Boogaard. Geref. Gem in Ned.
(Bethlehemkerk Driftstr.) 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.)
10.15 ds. Mostert. Doopsgez.-Remonstr.
Gem. (Lokhorstk. Pieterskerkstr.) 10.30
ds. Koek (met koor). Baptistengem. (O.
Rijn 3) 10 ds. Agtereek, ha. Evang. Ge
meenschap (Middelstegr. 3) 9 en 10.30
evang. W. Smit, 3 doopdienst in 'De
Zijl', Par.str. 66. Evangelieoentrum-
Pinksterbew. (Bethlehemskerk Lam
mermarkt) 10 evang. Zijlstra, wo. 8 ge
bedsdienst. vr. 8 jeugddienst. Pinkster-
gem. (O. Vest 13) 10 hr. J. Eikerbout. Le
ger des Heils (hoek Vestestr./Groenes-
teeg) 10 en 7 (muziek en zang uit de ja
ren 1930 tot 1940). Nieuw-Apost Kerk
(H. Rijnd. 24): 9.30 en 4. wo. 8. Zevende
dag-adventisten ('De Ontmoeting'.
Noordhofland V.schoten)elke zat. 9.45
bijbelstudie, 10.45 predikdienst.
Christelijke Wetenschap (Steensch. 6)
10.30. Genootschap der Vrienden ('Qua
kers') 10.30 (Rapenburg 6). Oud-Kath. K.
(Zoeterw.singel) zo. 10. Rooms-Kath. K.
Haagweg zat. 7, zo. 10.30; Herensingel
zat. 7, zo. 9.30 en 11; Rijndijk (Leiden-
V.schoten) zat. 7, zo. 10; Steenschuur
zat. 7. zo. 8.30, 10. 11.30, 6 en 7 (lof); Bos-
huizerkade zat. 7, zo. 9.30 en 11; Lam-
menschansweg zat. 7, zo. 9 en 10.30;
Haarl.straat zat 7. zo. 9.30, 10.45 en
12.15; Merenwijk zie herv. gem.; H. Rijn
dijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 dienst.
AARLANDERVEEN Herv. Gem. 10
ds v. Driel. 7 ds. v. 't Hof, Woubrugge
Geref. Kerk 10 en 6.30 ds. v. Wijngaar-
10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv.
Gem Adventskerk 10 ds. Wilschut, ha.
6.30 ds. v.d. Heuvel. Harmeien; Kruis
kerk 10 ds. Jonkman, ha; Opstandings-
kerk 10 ds. Lamme, ha, 6.30 ds. Vlas
blom. Boskoop; Nabij 10 jeugdkapel, G.
Herderkerk 10 vicaris Allewijn, jeugd
dienst, 5 ds. Taselaar; De Bron 9.15 ds.
Nieuwenhuis, 10.30 ds. Moll, jeugd
dienst, 6.30 ds Mulder; Ashram (Mars
diep) 10 ds. Mulder; Driehoorne 7 nam.
ds. Nieuwenhuis; Oudshoornse kerk 10
ds Ter Bals; Sionskerk (Meteoorlaan)
9.30 ds. Ouwendijk, 6.30 ds. v.d. Kamp.
Scherpenzeel. Geref. Kerk Mar.kerk 10
ds. Baane, ha, 6.30 ds. Wilschut, ha;
Salv.kerk 10 ds. Ommenng. ha, 6.30 ds.
Boer, ha. Geref. K. Vrijg (aula school
Bospark) 9.30 en 5 ds. Room. Ned. Ge
ref. Kerk (school Wiliemstr.) 9.30 ds. W.
Louwerse, 4.30 stud. J. Arnold, Deven
ter. Chr. Geref. Kerk (Grijpensteinstr.)
9.30 en 4.30 ds. v.d. Meij. Oud-Geref.
Gem. (Hooftstr. 240) 9.30 en 4. Bapt
.gem (Molenwerfstr 1) 10 en 6.30 ds.
Koekkoek. Bapt.gem. Noord (school
Kalkovenw. 62) 10 hr. N. van Gemeren,
6.30 ds. C. de Jong. Volle-evang.gem.
('De Ark', Pr. Hendrikstr. 54) 10 hr. v d.
Hoorn. Pinkstergem. (school Batestein
16) 10. Christengemeente 'De Hoek
steen' (geb. 'Bethel', hoek Emmalaan)
10. Leger des H. (Zonneweg 3) 10 en 7.
Remonstr. Gem. (Van Mandersloostr.
36) streekdienst in Nieuwkoop. Rk
Kerk: Bonifaciusk. zat. 7. zo. 9.45 en
11.30, Piusk. zat. 7. zo. 9 en 10.30; De
Bron zat. 7, zo. 9 en 11. Raad van Ker
ken: 5 nam. Israel-dienst in remonstr.
kerk. ds. F. Boer, thema: 'Saamhorig en
verbonden'.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Boer, 6 ds. Verboom, Zegveld. Geref./
Herv. Gem. (dorpshuis 'De Tas') 10 ds.
Assies, Z.meer. Geref. Gem. 9.30 en 6 ds.
v. Aalst.
Salv.kerk 10 ds. Terlouw, 6.30 ds. W. L.
Terlouw, R.dam, jeugddienst; Bethl-
.kerk (Nieuwerbrug) 10 ds. v.d. Hoef,
6.30 ds. Maasland. Capelle a.d. IJssel.
Geref. Kerk 10 ds. Jeroense, Hoofddorp,
6.30 ds. v. Kooy, Oudewater. Geref.
Gem. (Stationsweg 17) 10 en 6.30 ds.
Bac. Evang.-Luth. Gem. 9 ds. v. Beek
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk
9.30 ds. Vlasblom. 6.30 dr. Haitsma. De
Stek 9.30 ds. v. 't Hoff. Geref. Kerk 9.30
ds. G. de Jong. 5 ds. v. 't Hoff. Chr. Ge
ref. Kerk 9.30 ds. Ribbers, 5 ds. A W
Velema. Geref. Gem. 9.30 leesdienst, 7
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30
ds. De Graaf, 6.30 ds. v.d. Pol, Boskoop.
Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. Huisman, ha.
Rk Kerk: dorp zat. 7, zo. 10 en 11.30; An
ker zat. 7, zö. 8.45 en 11.15; Rijndijk zat.
7, zo. 10.
HILLEGOM: Herv. Gem. zie geref.
kerk. Geref. Kerk ('Hoeksteen') 10 ds.
Rothfusz, gez. dienst, 5 ds. Hofland, gez.
dienst. Chr. Geref. Kerk 10.30 en 5 ds. v.
Langevelde. Rk Kerk: Mart. zat. 7, zo. 9
en 11; Jozefk. zat. 7, zo. 10 en 11.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. Dorpsk. 10 ds. Aarents, 6 ds.
Sloof; Ontm.kerk 10 ds. Sloof. 6.30 ds.
ref. Kerk 9.30 ds.v. Breevoort, 5 ds.
Kersten. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
Vliegkamp Valkenburg: 10.30 ds. Verse-
put, afscheid ivm leeftijdsontslag.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N
Kerk 10 ds. Bogaard, 6 ds. Hovius; O.
Kerk 10 ds. Vroegindeweij, 6 ds
Schuurman; Ichthusk. 10 ds. De Jong,
4 45 zingen, 5 ds. Christ, jeugddienst;
Pniëlk. 9.15 zingen. 9.30 ds. Schuurman,
gezinsdienst, 6 ds. Vroegindeweij,
Maranathakerk (Rijnsoever) 10 ds. Vis
ser, 6 ds. Driebergen. Overdum 2.15 ds.
A. Baas. 'De Hoeksteen', Burgers-
dijkstr., 10 dovendienst, hr. C. Haaring.
Gem. 'De Rank' (aula P. Groen-college
Kersten, 5 ds. v. Breevoort. Triumfa-
tork. 10 hr. M. de Ridder, S.heim, 5 ds.
Koster, opendeurdienst. Geref. K. Vrijg
9.30 leesdienst, 5.30 ds. Heida. Ned Ge
ref. K. (aula Bestevaer-mavo) 9.30 en 7
ds. J. Arnold. Chr. Geref. K. 10 en 5 ds.
Slagboom. Vrije Chr. Geref. Gem. (Uni-
zaal) 10 en 5 ds. v.d. Belt. Geref. Gem
(Remisestr.) 10 en 5 leesdienst, wo. 7
okt. 7.30 ds. Honkoop. Geref. Gem. in
Ned. (Louwestr.) 10 en 5. Volle-evang
.gem. (Voorstr. 48) 9.45. Onafh. baptis
tengem. (Ambachtsweg 2) 10 ds. J. A.
Visser, ha, ma. 5 okt. 8.15 opening'win-
terlezingen. Soefi-beweging Universel
KOUDEKERK AAN DEN RIJN:
Herv. Gem. 10 ds. Lapré, 7 dr. Bade, gez.
jeugddienst. Geref. Kerk 10 mr. Vreug-
denhil, 7 zie herv. gemeente.
LEIDERDORP Herv. Gem. en Ge
ref. Kerk Dorpsk. 10 en 6.30 ds. v.d.
Bom, Hoofdstr 10 ds. Stegeman;
Scheppingsk. 9 en 10.30 ds. v. Loenen
Gereformeerde kerk in Oude Wetering.
Levthenrode 10 pater Poelma. Elis.zie
kenhuis 10 deken H. F. van Zoelen.
Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10 hr. J. de
Vries, ha. Rk Kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Schilt. Geref. Kerk 9.30 ds. v.d. Kooi, 7
ds. De Keus. Rk Kerk zat 7. zo. 9.30 en
11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds
't Hooft; Pauluskerk 10 (ha) en 7 ds. De
Gelder. Geref. Kerk 10 ds. Kuiper, 5 ds
Elgersma, beiden Noordwijk. Geref. K.
Vrijg. 9.30 ds. D. Vreugdenhil, 4.30 lees
dienst. Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10
leesdienst, br. J. Veltkamp, 5 ds. Vos.
Chr. Geref. Kerk 10 en 4.30 ds. v. Dijken.
Geref. Gem. 10 en 4 ds. Den Boer. Evan
geliegemeente (Heereweg 52a) 9.45 hr. J
v.d. Berg. Rk Kerk: Agathakerk zat. 7,
zo. 10 en 11.30;
Poelpolder zat. 7, zo. 10.30; Mariakerk
zat. 7, zo. 9 en 10.30; Engelbew. zat. 7, zo.
9.30 en 11.
NIEUWKOOP: Herv Gem. 9.30 ds.
Kielder, Vianen. 6.30 ds. Molenaar, Put-
tershoek, jeugddienst. Geref. Kerk 9.30
dr. Bade, 5 ds. Nooteboom. Chr Geref.
Kerk 9.30 leesdienst, 7 ds. v.d. Sluys,
Kerkwerve. Remonstr. Gem. 10 ds. Frie-
derich, streekdienst. Evang. gem.
(Kruispunt, Kennedylaan 33) 9.30. Rk
Kerk zat 7, zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Paul, A.foort, 6.30 ds. De Graaff. Geref
Kerk 9.30 hr. A. J. Fluyt, Gouda, 7 ds.
Baane. Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 11
NIEUW-VENNEP Herv Gem 9.30
kand. J v.d. Kamp. Beverwijk, 7 ds Ten
Voorde. Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds.
Wijngaarden. Chr. Geref. Kerk 9.30 en
4.30 kand. G Vos Rk Kerk zat. 7, zo. 10
NOORDEN: Herv Gem. 9.30 en 7 ds.
Geuze. Geref. Kerk (W. Verlaat) 10 hr.
Schreuder, 7 dé. Hoogenraad, Zeist.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of
St. Jeroensk. (Binnen) 10 ds. v.d. Lee, 5
ds. v. Slooten, Putten; Hoofdstr. (Zee)
10 ds. Ruitenburg, 5 ds. v.d. Lee; De
Rank (Golfbaan) 10 ds. v. Slooten; Sole
Mio 9 hr. M. de Ridder, Sassenheim. Ge
ref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10 ds.
Elgersma; Vinkenl. (Binnen) 10 ds. Wil
schut, Dordrecht, 7 ds. Elgersma; Stich-
tingskerk 11 ds. Slofstra. Ned. Prot
Bond (aula O.Zeew.) 10.30 dr. Nepveu.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk 10
ds. v.d. Mey, gezinsdienst; De Zilk 10 ds
Hemmes, O.geest. Rk Kerk Victork. zat
7, zo. 9 en 11; Jozefk. zat. 7, zo. 9 en
10.30: De Zilk zat. 7. zo. 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene
of Will.kerk 10 ds. Kooman, ha, Paulus
kerk 10 mevr. I. Eggink-Hoog; Gemeen
tecentrum (Lijtw.) 10.30 ds. M. Roos,
Leiden, 7 ds. Plomp. Geref. Kerk 10 ds.
Plomp, ha. Geref. Kerk Vrijg. (aula Dr.
Schilderschool) 9.30 leesdienst. 3.30 ds.
Grutter. Ned. Geref. Kerk (Gem.cen-
trum) 8.45 en 4 ds. De Lange. Van Wijc-
kerslooth 4 ds. H. Rijksen. Endegeest 10
pater Boshouwers. Volle-evangeliegem.
(Gem.centrum) 4. Rk Kerk Will.kerk zat.
7, zo. 9 en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk z
7. zo. 9.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11; Petrus-B.
zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv Gem
9.30 ds. De Korte, 7 ds. v. Driel. Chr. Ge
ref. K. 9.30 leesdienst, 2.15 ds. v.d. Meij
RIJNSBURG: Herv. Gem. Lauren-
tiuskerk 9.30 ds. Wagter, 5 geen dienst.
Bethelkerk 9.30 en 5 ds. Smaling, ha;
Imm.kerk 5 ds. Cziria, samen-op-weg-
.kerk 9 en 10.30 ds. Snel, 5 ds. Cziria;
Mar.kerk 9.30 hr. Brouwer, Katwijk, 5
ds. Snel. Geref. Kerk Vrijg. 10 ds. Heida.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en
10.30 ds. De Graaff, Nieuwveen,7 ds.
Juckema, Leerdam. Geref. Kerk 10 ds
Baas, 7 zie herv. gemeente. Chr. Geref.
K. 9 ds. v. Langevelde, Hillegom, 5 ds.
Slofstra, Noordwijk. Rk Kerk zat. 7. zo.
9.30 en 11.
zat. 7. zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 en
6.30 dr. Vermeulen, ha. Geref. Kerk 9.30
ds. Oegema, 6.30 ds. Veenstra. Geref. K.
Vrijg. 9.30 ds. Grutter, 4 ds. Heida.
Vliegkamp Valkenburg: zie Katwijk aan
den Rijn.
VOORHOUT Herv./Geref. Kerkge
meenschap 10 ds. C. J. de Jong. Rk
Kerk zat. 7. zo. 9.30 en 11.
VOORSCHOTEN: Herv. (Jem.
Dorpskerk 10 ds. Blanken. 7 ds. De
Zeeuw; De Ontmoeting (Noordhofland)
10 ds. De Zwart. Hulp en Heil (Schaken-
bosch) 10 ds. Lentz. Herv. evang. op ge
ref. grondslag (kerkgeb. 'Rehoboth', A
van Leeuwenhoekkade) 9.30 ds. Cam-
meraat, Leersum, 4.30 ds. Gnsnigt, Ben-
nekom. Geref. Kerk 10 ds. De Zeeuw
Geref. K. Vrijg. (Bachlaan) 8.30 ds. A.
Geelhoed, 3 ds. R. Houwen. Aulage
meenschap Noordhofland 10.30 agape-
viering. Rk Kerk Laur.kerk zat. 7, zo. 11
M. Godskerk. zat. 7, zo. 9.30. Kerk van
Engeland (British school in The Nether
lands, J. v. Hooflaan 3) 10.15 anglicaanse
WADDINXVEEN: Herv. Gem.
Brugk. 9.30 ds. Kortleve, Ede, 5 ds. El-
derlee. Harderwijk; Hoeksteen 9.30 ds
Schipaanboord, 6.30 ds. Goossen; Be-
thelk. 9.30 dr. Graafland, Gouda, 5 ds. C
den Boer, Bilthoven; Rehobothschool
9.30 ds. Kunz; Imm.kerk 10 ds. v.d.
Steen, R.dam, 5 ds. Onstein. A.dam. Ge
ref. Kerk Kruisk. 10.30 ds. De Moor, 5
hr. A van Veen; Ontm kerk 10 ds. Bon-
gers. Chr. Afgesch. Gem. 9.30 en 5 ds.
WASSENAAR. Herv. Gem. Dorpsk.
10 ds. Steenstra, 4 30 kand. v. Dis; Kie-
vietk. ('Samen op weg') 10 ds. J. Visser;
Messiask. zie Zijllaankerk; Dorpscen
trum 9.30 kand. v. Dis. Geref. Kerk Zijl
laan 9.30 ds. Hoekstra, Leusden, samen-
op-weg-dienst, 3 ds. v.d. Woude, hage-
preek, boerderij Brak Raaphorstlaan.
Ned. Prot. Bond (Kerkdam) 10.30 prof.
dr. A. v.d. Meiden, Utrecht.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 ds.
V. 't Hof, 6.30 prof. dr. v.d. Beek, Valken
burg Geref. Kerk 9.30 ds. Aalders, 6.30
ds. v.d. Kooi. Ned. Prot. Bond (openb
school Emmalaan) 10.30 dr. Meijering,
O.geest. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 10 hr.
De Haan. Geref. Kerk 9.30 ds. Verheul,
Alphen, 7 hr. Schreuder.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds.
Bogers, Alphen, 9.30 in Sint Jan gez.
dienst, pater Buil en ds. Wolthaus, 10.30
dienst in 'Swetterhage'. Rk Kerk St. Jan
zat. 7.30, zo. 9.30; Chr. Dienaark. zat. 7.
zo, 10, Meerburgkerk H. Rijndijk zat 7,
10
1.30.
ZWAMMERDAM. Herv. Gem. 10 ds.
Eijsenga, 6 30 ds. Bikker, Zuid-Beijer-
land. Geref. Kerk 10 ds. Zijl, 6.30 ds.
Buikema. Remonstr. Gem. streekdienst
i Nieuwkoo
