Sovjet-keurslijf
langzaam losser
DDR heeft geen tijd voor glasnost'
'Het is hard nodig, want het land is failet'
VRIJDAG 25 SEPTEMBER 1987
EXTRA
PAGINA 9
Foto rechts:
straattekenaars
in Leningrad,
verdienen een
roebeltje bij:
sinds kort wor
den ze met rust
gelaten. Foto on
der: een ikoon op
de buitenmuur
van het Danilov-
klooster in Mos
kou. Het 13de
eeuwse klooster
wordt gerestau
reerd en gaat
daarna dienst
doen als oecume
nisch conferen
tiecentrum.
(foto's Manfred van Eyk)
Hoe snel voltrekken zich de 'glasnost' (openheid) en
'perestrojka' (herstructurering) van Sovjet-leider Gorbatsjov?
Manfred van Eyk reisde de afgelopen maanden door de
Sovjetunie en de DDR en peilde hier en daar de gemoederen.
Over een tamelijk unieke protestactie in Leningrad, en
daarentegen somberheid in Oost-Duitsland. "Hier zeggen ze:
als je buurman z'n kamer behangt hoef je het zelf nog niet te
doen".
Vera Sokolov woont op een klein
kamertje, ergens in een van de laby
rintische betonnen woonwijken
buiten Moskou. In de hoofdstad van
de Sovjetunie is er bepaald iets aan
het veranderen, vindt ze.
door Manfred van Eyk
"Glasnost? Dat is hier duidelijk te
merken. In de literatuur verschijnen nu
tot voor kort verboden boeken van Doe-
dintsev, Platonov en Trifonov. In het
theater worden stukken gespeeld van
Sjatrov en Mozjajev en ook kritische
films worden vertoond als 'Boete'. Over
Beria, de rechterhand van Stalin. Nog
belangrijker vind ik de vrijlating van on
geveer 135 politieke gevangenen begin
dit jaar".
Vera Sokolov heeft veel vrienden on
der de politieke gevangenen. Ze is daar
om redelijk goed op de hoogte van hun
omstandigheden. Zelf heeft ze niet ge
vangen gezeten maar ze is wel lastig geval
len door de politie die haar wees op
'slecht gedrag' en 'illegale coptacten'. Na
huiszoeking werden boeken in beslag
genomen die in het buitenland gedrukt
waren, alsmede geschriften die in de sa-
viizdat (ondergrondse pers) circuleer
den.
Hoeveel politieke gevangen zijn er nu
eigenlijk in de Sovjetunie? "We weten
het niet precies. In elk geval officieel 700
tot 800. waarvan er 200 om niet-medi-
sche redenen in psychiatrische inrich
tingen zitten. Maar het kunnen er in
werkelijkheid ook duizenden zijn".
Inrichtingen
- Volgens Amnesty International zijn
er begin dit jaar 11 mensen uit de psy
chiatrische klinieken vrijgekomen. Niet
meer dan in voorgaande jaren.
Vera: "Nu Gorbatsjov met z'n 'pere
strojka' komt wil dat nog niet zeggen dat
de inrichtingen ineens gesloten worden.
De artikelen 70 en 190 in het Wetboek
van Strafrecht zijn nog niet herzien (an-
ti-Sovjet-agitatie en propoganda, belas
tering van de Sovjetunie). Nog steeds
worden mensen opgesloten in psychia
trische inrichtingen. Daar krijgen ze me
dicamenten en injecties als aminazine
en haloperidol, waardoor ze zich zelfs
hun eigen naam niet meer kunnen herin
neren. Maar de vrijlatingen gaan door.
Onder anderen in Leningrad, waar men
sen uit de inrichtingen ontslagen wor
den. Verder zijn het vooral beloften.
Waarschijnlijk zal er op 7 november een
amnestie plaatsvinden als de Sovjetunie
haar zeventigste verjaardag viert. Een
paar maanden geleden hebben de auto
riteiten toegezegd dat er dan gevange
nen zullen vrijkomen, indien ze 'goed
gedrag' hebben getoond".
- Volgens sommigen is de glasnostvan Gor
batsjov een show.
Vera: "Nee, Gorbatsjov neemt het se
rieus. En het is hard nodig, want het
land is failliet. Alleen, alles blijft in het
communistische kader.. Veranderingen
zullen daarom wel komen, maar ze zul
len zeker niet ingrijpend zijn. Een paar
maanden geleden prees Gorbatsjov tij
dens een congres van jonge communis
ten de soldaten van Afghanistan nog als
voorbeeld voor de jongste generatie. Dat
standpunt verandert niet zo gauw. Maar
op andere gebieden voltrekken zich
plotseling weer wel veranderingen".
"In de religie bijvoorbeeld. Geestelij
ken hebben nu meer mogelijkheden om
gevangenen en zieken te bezoeken. Daar
hebben ze geen toestemming meer voor
nodig. Het Danilov-klooster, het oudste
van Moskou uit de 13de eeuw, wordt ge
restaureerd. Daar wordt een oecume
nisch conferentiecentrum-van gemaakt.
In Leningrad is een kapel gerestaureerd
Op de plaats van het gesloopte ho
tel Angleterra in Leningrad staat
aangekondigd dat het gebouw weer
in de oorspronkelijke staat zal wor
den herbouwd.
- Hoe staat het Russische volk tegenover
Gorbatsjov 'glasnost'.
Vera: "In de grote steden verandert er
dus wat. maar ver daarbuiten vragen ze
me hoe dat in Moskou zit met die glas
nost Want daar merken ze er niets van.
De mensen lezen geen krant en weten
ook niks over de vrijlating van politieke
gevangenen. Die bestaan officieel niet in
de Sovjetunie. Hier in Moskou kan men
nu enigszins een ander geluid laten ho
ren. Maar daar in het oosten en zuiden is
dat onmogelijk. Daar bestaat nog geen
glasnost, daar kunnen de autoriteiten ie
mand willekeurig tot dissident verkla
ren en lange tijd opsluiten zonder dat ie
mand het te weten komt. We weten het
van priesters en een dichter, die al meer
dan vijftien jaar gevangen zitten. De
priesters waarschijnlijk vanwege hun
geloof, en de dichter omdat hij vroeger
eens een paar gedichtjes heeft geschre
ven, die nog niet eens waren uitgege-
'Epicentrum'
Geen 'glasnost' in het verre oosten en
zuiden, maar wel in het noorden waar
zich de statige, oude hoofstad Leningrad
bevindt. Net als in Moskou worden er
kleine schilderijententoonstellingen ge
houden. Hier proberen de schilders en
tekenaars er met de verkoop van een
doek of een nagetekend portret een roe-
beitje bij te verdienen. Nog geen twee
maanden geleden werden de exposities
van de straat geveegd. Nu worden de
schilderende en krassende kunstenaars
met rust gelaten en met verbazing door
het publiek gadegeslagen.
Maar er is meer aan de hand in Lenin
grad. Dit jaar ontstond de groep 'Epicen
trum' (het punt op aarde, recht boven de
haard van een aardbeving). De groep,
zo'n 300 tot 400 mensen sterk, bestaat uit
biologen, ecologen, juristen, schrijvers
en beeldend kunstenaars. Ze schrijven
rapporten, discussiëren over democrati
sering, restaureren oude gebouwen en
kapellen en voeren gesprekken met au
toriteiten over de dam in de Finse Golf.
De laatste jaren zijn grootschalige pro-
jekten in de Sovjetunie wat minder van
zelfsprekend geworden. Het plan om
twee rivieren in Siberië volledig om te
buigen is in de ijskast verdwenen. Onder
felle protesten van de plannenmakers
lijkt de regering toch gevoelig voor de
ecologische bezwaren.
Ongeveer 40 kilometer buiten Lenin
grad wordt gewerkt aan de bouw van
een grote dam. Deze dam is volgens
sommigen nodig om de stad te bescher
men tegen overstromingen tijdens felle
westerstormen. Een soort Russisch Del
taplan. Nu ziet de groep 'Epicentrum'
het nut wel in van zo'n dam, maar de
gevolgen zouden ingrijpend zijn. Zo zou
de watercirculatie van de Finse Golf ver-
stroord worden. Daarom praat de groep
nu met architecten en autoriteiten over
andere mogelijkheden om overstromin
gen te voorkomen en het ecologisch
evenwicht niet te schaden.
Acties
Volgens een van de leden van de
groep, een bioloog, is 'Epicentrum' naast
de veranderingen in de literatuur en de
pers het beste voorbeeld van 'glasnost'
in Leningrad. Ze worden min of meer
gesteund door Moskou, waar Gorbats-
jovs 'glasnost' vandaan komt. De regio
nale autoriteiten hebben namelijk nogal
wat moeite met de groep, hoewel het
nog niet tot een verbod gekomen is.
Een paar jaar geleden zouden alle le
den zijn gearresteerd op beschuldiging
van het opzetten van een illegale partij.
Dit jaar vonden er acties plaats om te
voorkomen dat hotel Angleterra ge
sloopt zou worden. In dit hotel was de
dichter Sergej Jesenin in 1925 op kamer
nummer 13 gestorven. De acties misluk
ten. Onverwacht werd het gebouw in
maart jl. plotseling afgebroken. In mei
ging de groep de straat op en verzamelde
20.000 handtekeningen van verontwaar
digde burgers die protesteerden tegen de
albraak en die een onderzoek naar de
gang van zaken wensten. Resultaat: het
gebouw zal zoveel mogelijk in z'n oor
spronkelijke staat worden herbouwd.
Kleine voorzichtige veranderingen in
de Sovjetunie.
op de Smolensk-begraafplaats. Dat is
heel wat. Maar religieuze literatuur en
godsdienstonderwijs blijven verboden.
Men mag geloven, maar men mag het
niet uitdragen. Er zijn ook ineens de
monstraties. Joden, hippies. Knm-tarta-
ren. Laatst hield een joodse beweging
een demonstratie vanwege de arrestatie
van een van haar leden. De eerste dag
konden ze vrij rondlopen, de tweede dag
probeerde de politie ze bij hun huizen
tegen te houden, wat niet lukte. De der
de dag werd de demonstratie verstoord
door agenten van de KGB in burger. En
de vierde dag lieten de politie en de
KGB ze met rust, maar werden ze ver
jaagd door jongeren uit de buitenwij
ken".
Ter gelegenheid van de 37ste ver
jaardag van de DDR zal er op maan
dag 12 oktober een algemene am
nestie plaatsvinden. Behalve oud
nazi's, spionnen en moordenaars
zullen er nog enige duizenden ge
vangenen worden vrijgelaten.
Onder hen ook politieke gevangenen,
hoewel ze niet als zodanig in de DDR
bekend staan al hebben ze geprobeerd te
vluchten, een andere mening verkon
digd of zich kritisch geuit tegenover de
staat. Is er ondertussen wat veranderd in
de DDR? Is er iets van de hervormingen
van Gorbatsjov te merken?
Gezeten
Op een terrasje in Magdeburg trof ik
enkele randfiguren uit de stad, punks en
skinheads. Ze hingen wat rond. dronken
pilsjes en graveerden leuzen en grove taal
in de ijzeren tafeltjes van het terras.
Moesten ze niet naar hun werk? Of naar
school? Dieter (17): "Ik heb 9 maanden
gezeten vanwege een vechtpartijtje. Vol
gende week moet ik in een staalfabriek
beginnen.
Christoph (18): "Ik heb me ziek ge
meld. Ik heb geen zin om me voor dit
land in te zetten. Dit is de 'zóne' (bezet
gebied-red.), hier heb je geen toekomst.
Maar tot voor kort werd iedereen die
niet wilde werken toch opgepakt? Die
ter: "Dat is niet meer zo. Als je niet wilt
werken doe je het gewoon niet. Maar we
verdienen dan ook niets. De poen moe
ten we dus wel bij eikaars scharrelen en
het eten jatten we in de supermarkt".
Wat doen jullie zoal? Christoph:
"Niets. Wat kan je doen, behalve roken
en drinken?".
Jullie zitten hier op een terrasje met
wat skinheads. Geen problemen? Die
ter: "Ach, nu is het gezellig, nu eten we
samen een worstje, maar als ze wat ge
dronken hebben willen ze er nog wel
eens op los slaan. Dan zijn het neo-na-
zi's, brengen de Hitlergroet en snijden
met scheermesjes een hakenkruis in je
tong. Dat is hier pas nog gebeurd".
Waar wonen jullie? Christoph: "Hier
in Magdeburg hebben we zo'n 150 wo
ningen gekraakt. Daar is het goed, we
worden er met rust gelaten. De meesten
van ons betalen zelfs huur".
Scherven
Een nieuw groepje punks wordt met
beledigingen op het terras verwelkomd.
"Stelletje arbeiders, asocialen, commu
nisten!" De wind steekt op. Omwaaien
de tafels met stukvallende bierglazen
zorgen voor een passend geluidsdecor.
Met instemming zien ze de scherven om
zich heen en kleineren de waard die de
boel probeert op te ruimen.
Twee agenten lopen langs. Nog niet zo
lang geleden werden groepjes punks of
loog en heb in 1985 bodemproeven ge
daan in een gebied rondom Freiberg in
het zuiden. Ik heb de gewassen onder
zocht op het gehalte aan zware metalen
als cadmium en lood. De uitkomsten wa
ren zo schokkend dat de hele tomaten-
en spinazie-oogst vernietigd moest wor
den. Maar nu wordt alles weer gegeten.
Er is niets aan de staalindustrie gedaan
Iedere verandering kost geld en dat is er
niet".
"In Leipzig staat een fabriek die as
besthoudend isolatiemateriaal voor
spouwmuren produceert. Werken met
asbest is levensgevaarlijk, vooral als er
geen afzuigkappen gebruikt worden. Als
je het asbest binnen krijgt heb je grote
kans dat je na een jaar of tien mesothe-
lioom, een soort longkanker krijgt. Daar
hebben ze nu wat op gevonden. In plaats
van een goede afzuiginstallatie nemen ze
oude mannen rond de 50 'in dienst. Als
die dan rond hun pensioen sterven kan
niemand wat bewijzen en scheelt het de
staat weer geld".
Maar als je de kranten leest wordt er
veel gedaan in de strijd tegen de milieu
vervuiling. "Laat me niet lachen. Het
land wordt steeds giftiger. Ruik je het
dan niet. Zie je hoe de huizen van vuilig
heid in elkaar storten, zie je hoe de bos
sen in het zuiden geen naalden meer
overhouden. Zure regen, dat kennen jul
lie toch?"
"Ik wil met m'n vrouw het land uit.
Mag je gerust weten. Wat hebben we
hier nog te zoeken? Sinds 1933 hebben
ze hier systematisch mensen het land uit
gegooid. Eerst joden, daarna zangers,
schrijvers en een ieder die een beetje an
ders dacht of zich anders gedroeg. Een
gelijkgeschakelde bevolking blijft over.
We willen weg. We doen niemand een
plezier met onze gedachten en menin
gen. We liggen alleen maar dwars".
Netjes zitten
In een kelder in Dresden roert zich een
honderdtal jongeren. Na een korte on
derbreking van de organisatie (voor het
podium niet dansen) zet de punkgroep
opnieuw in. De halve zaal staat op z'n
kop.
De organisatie moet opnieuw ingrij
pen. Als men niet netjes gaat zitten
wordt de zaal ontruimd en het concert
afgelast. Men gaat niet zitten. Het wordt
alleen maar rumoeriger. Leuzen als
'Lang leve Gorbatsjov' schallen door de
kelder. Dus toch 'glasnost'?
Maar het concert wordt afgelast en on
der veel rumoer wordt de zaal ontruimd,
later op de avond komt een van de band
leden naar me toe. 'D'r valt met die lui
niet te praten. Ik wist dat ze het zouden
afbreken'. Waarom dan, vraag ik. 'Weil
es die Zone ist' antwoordt hij en trekt
zuchtend z'n leren jasje aan.
Die avond is het nog lang onrustig in
Dresden.
Punkers in Magdeburg: "Als de buurman z'n kamer behangt hoefje het zelf nog niet te doen".
langharigen ingerekend door de politie
De papieren werden ingenomen (iedere
DDR burger dient altijd zijn identiteits
bewijs bij zich te dragen) en men kon 24
uur op het politiebureau doorbrengen.
Glasnost? Christoph: "Hou toch op.
Laatst was er een concert in West-Ber-
lijn met David Bowie en Genesis, vlak
bij de muur. We zijn erheen gegaan om
er aan de andere kant van de muur nog
wat van te horen. Duizenden waren er.
Maar de politie is gekomen en wilde ons
wegsturen. Toen we 'weg met de muur
riepen sloegen ze d'r op los. Hier in de
DDR bestaat geen glasnost".
Dieter: "Weet jc wat ze hier zeggen?
Als de buurman z'n kamer behangt hoef
je het zelf nog niet te doen".
Werken
Een paar dagen eerder ontmoette ik in
de trein van Leipzig naar Dresden een
bioloog. We raakten aan de praat. Ik
vroeg hem of hij iets van 'glasnost' had
gemerkt. Daar moesten we eens rustig
voor gaan zitten, zei hij, en we zochten in
Dresden een rustig café op.
"Glasnost? Nee. Alles blijft bij het ou
de. Het land is zo onvoorstelbaar arm dat
er niets veranderen zal. Geproduceerd
moet er worden. Ieder jaar meer. Hier
hebben we niet eens de tijd om er over
na te denken. We werken bijna negen
uur per dag. daarbij komt een kwartier
ontbijt, een half uur middageten en vaak
nog twee uur reistijd. Dat maakt IIV2
uur. Dan heb je daarnaast nog allerlei
vergaderingen, verplichte bijeenkom
sten en arbeidsinitiatieven. Boodschap
pen doen, een uur in de rij staan voor
een stukje worst, kinderen uit de crèche
halen, snel koken, kinderen naar bed,
nog even tv kijken en dan zelf doodmoe
naar bed om 's morgens weer om half zes
op te staan".
"De mensen willen geld verdienen,
niet discussieren. Ze hebben geen tijd
voor 'glasnost'. Niet dat ik het zo wil. Na
tuurlijk moet er wat veranderen, natuur
lijk moet hier ook die openheid komen,
al was het alleen maar om bekend te ma
ken hoe vervuild het hier is. Ik ben bio-
