Brazilië heeft nog
lange weg te gaan
De blik onveranderd op de toekomst gericht
>'- /v
ÜA'l'WWAë
De Braziliaanse
samenleving hikt tegen
immense problemen aan,
maar desondanks staat de
sociale barometer er
nagenoeg constant op
zonnig. De dagelijkse
praktijk geeft daartoe lang
niet altijd aanleiding, maar
anderzijds stemmen de tot
nu toe bereikte resultaten
menigeen tot optimisme. De
tweede en laatste reportage
over een land en een volk
vol tegenstrijdigheden.
In het begin van de jaren zeventig
roerde zich in het noordelijke Ama
zonegebied een gewapende guerril
labeweging. Het toenmalige militai
re regime stuurde er forse legereen
heden op af, die de gewraakte con
tra's letterlijk een kopje kleiner
maakten. Sommigen werden de
handen en hoofden afgehakt, ande
ren. werden simpelweg geëxecu
teerd. Na twee jaar was het verzet
tot op het bot uitgeroeid.
door Willem Schrama
Een dergelijk bloedig optreden is het
gros van de Braziliaanse bevolking nim
mer ter ore gekomen, totdat een journa
list twee jaar geleden de moeite nam ge
noemde tragedie tot in haar gruwelijkste
details op te tekenen en in boekvorm te
publiceren. Voordien was het vanwege
de perscensuur onmogelijk daarover te
berichten. Hooguit drukten erkende
kwaliteitskranten als de Jornal do Brasil
en de Estado de Sao Paulo zo nu en dan
blanco kolommen af om de lezers duide
lijk te maken dat de zaak weer eens werd
gemuilkorfd.
Oren wassen
Hoe anders is die situatie thans. De
nog tamelijk ovenverse Braziliaanse de
mocratie kent anno 1987 - zeker naar La-
tijnsamerikaanse begrippen - ongekend
vrije en kwalitatief sterke nieuwsmedia
die niet schromen falende regeringslei
ders, corrupte justitie-ambtenaren.en
andere autoriteiten flink de oren te was
sen. Staaltjes daarvan zijn dagelijks in
de veelkleurige pers te vinden.
En niet alleen in de pers. Ook de lokale
tv-stations - hoewel tegen het irritante
aan door commercials beheerst en in
stand gehouden - kiezen niet langer de
weg van de minste weerstand. Natuur
lijk blijven de befaamde telenovelas de
hoofdmoot van het programma-aanbod
vormen; dat zijn eindeloos uitgesmeerde
liefdesromans van eigen bodem (soms
wel honderd afleveringen) die 's ande
rendaags tot groot vermaak van het le
zerspubliek in de kranten nog eens rijk
geïllustreerd worden samengevat. Maar
er zijn ook pittige politieke discussies
over bijvoorbeeld een op handen zijnd
geboortenbeperkingsprogramma, waar
bij alle maatschappelijke geledingen
met zo nu en dan ongekende felheid aan
bod komen.
Als ik die avond op mijn hotelkamer
in de industriestad Belo Horizonte het
nieuws aanzet, blijkt een door zware re
gens gedeeltelijk weggespoelde krotten
wijk aan de rand van de stad niet langer
zomaar als een 'natuurramp' te worden
afgedaan. In een naburig hospitaal ach
tervolgt. de camera brutaal de verant
woordelijke medici die wat al te achte
loos met de slachtoffers zijn omgespron
gen, als gevolg waarvan er velen onno
dig zijn overleden. Een in het nauw ge
dreven ziekenhuisdirecteur ontvlamt in
woede, drukt zijn hand op de lens en
sommeert de tv-ploeg op te krassen. Het
hele item wordt in geuren en kleuren
uitgezonden, iets wat vóór 1985 onmoge
lijk zou zijn geweest.
Al kun je weer vraagtekens zetten bij
een stukje schaamteloze politieke pro
paganda in hetzelfde journaal-bulletin.
Door de beelden van een zojuist in ge
bruik genomen ontsluitingsweg van een
woonwijk verschijnt in chocoladeletters
de tekst 'Obrigado Governador!' (dank u
wel gouverneur).
Barensweeën
Het is maar om aan te geven dat het
van nature bureaucratische Braziliaanse
overheidsapparaat, en alles wat daarmee
samenhangt, nog steeds problemen
heeft met de barensweeën van een her
nieuwd democratiseringsproces dat zo'n
tweeëneenhalf jaar geleden voorzichtig
werd opgestart. Nachtelijke bomaan-
slagjes op kiosken waar bij uitstek
linkse bladen worden verkocht behoren
inmiddels tot het verleden, maar juist nu
de economische chaos op een kookpunt
dreigt te raken is voor steeds meer Brazi
lianen de vraag actueel of de huidige en
zwaar bekritiseerde president Josë Sar-
ney kans ziet de militairen in hun kazer
nes te houden. Het feit dat niet hijzelf,
maar notabene de minister van land
macht - een generaal - de laatste maan
den welhaast op legertoon een wapen
stilstand tussen werkgevers en werkne
mers sommeert, duidt op niet veel
goeds.
En de chaos is groot. Brazilianen mo
gen historisch gezien dan' geen volk van
sociale onrust zijn - ze zijn daarvoor te
gemakzuchtig en bovenal te aardig - de
loonstakingen en volksprotesten tegen
drastische prijsverhogingen zijn de,laat
ste tijd aan de orde van de dag. De be
langrijkste oorzaak daarvan is ongetwij
feld de algehele politieke verwarring
sinds president Sarney in februari 1986
zijn aanvankelijk hartstochtelijk toege
juichte Plan Cruzado lanceerde - ge
noemd naar de Braziliaanse munteen
heid - met het doel voor eens en voor
altijd af te rekenen met de moordende
inflatie die dit land al zo lang teistert (220
procent op jaarbasis is geen uitzonde
ring).
Kortweg kwam het Plan Cruzado neer
op het voorlopig bevriezen van prijzen
en lonen, waardoor dë koopkracht in de
eerste maanden inderdaad met spron
gen toenam. Maar door anderzijds
krachtige belastingverhogingen in te
voeren raakte het vanouds verwende be
drijfsleven gedemoraliseerd en begon
massaal zijn produkten achter te houden
of zwart te verkopen. Waarmee de
schaarste toenam en het gedurende en
kele maanden met succes beteugelde in-
flatiespook opnieuw begon toe te slaan.
Impopulaire correcties in de vorm van
de Plannen Cruzado II en III - waarmee
de hele zaak in feite weer teniet werd ge
daan - lieten dan ook niet lang op zich
wachten.
On-Braziliaans
Het gevolg waren in brand gestoken
autobussen, vernielde winkels, geplun
derde supermarkten en op auto's ge
plakte stickers met de tekst 'Ik wil mijn
stem teng'. Kortom, zeer on-Braziliaans
vertoon van een in verwarring gebracht
kiezersvolk. Teneinde de schaarste te
gen te gaan en de consumptie af te rem
men is de prijzenstop inmiddels zo goed
als opgeheven, wat voor de gewone bur
ger tot gevolg heeft dat de kosten van
veel dagelijkse consumptiegoederen in
tussen ruim 100 procent zijn gestegen.
Desondanks consumeert de werkende
Braziliaanse bevolking er op los, in het
wankele besef dat haar cruzados morgen
nog minder waard zijn dan vandaag.
Brazilië heeft - daarover is iedereen
het eens - de rekening gepresenteerd ge
kregen voor zijn stormachtige economi
sche groei in de jaren zeventig. Het z.g.
'exportmodel' van de toenmalige junta
minister van planning, Roberto Campos,
was gebaseerd op het zelf maken van al
lerlei produkten tegen lage lonen, de
welvaart zou dan op den duur vanzelf
komen. Ten behoeve van gigantische en
prestigieuze ontwikkelingsprojecten
heeft de Braziliaanse overheid zich ja
renlang diep in de buitenlandse schul
den gestoken, tot een totaal van zo'n 107
miljard dollar op dit ogenblik, een abso
luut wereldrecord. En bij gebrek aan
enige democratische controle zijn er in
die jaren tientallen miljoenen verspild of
aan strijkstokken blijven hangen.
Hoe dan ook, in 1982 zag de regering
zich genoodzaakt de aflossing van schul
den voorlopig op te schorten. Tot vorig
jaar werd nog wel trouw de rente be
taald, maar toen bedroeg die al 12 mil
jard dollar, net zo veel als de totale han
delsbalans. In een laatste poging een uit
weg te zoeken uit de inmiddels wanho
pige fïnancieel-economische situatie,
heeft de regering-Samey onlangs eenzij
dig aangekondigd die rentebetalingen
tijdelijk te staken. Enerzijds bij wijze
van pressiemiddel voor de banken om
nieuwe gunstige financieringen in de
wacht te slepen, en anderzijds om de
verkiezingsbelofte in te lossen dat de
schuldenbetaling niet langer door de
magen van het Braziliaanse volk zal
gaan.
Criminaliteit
Teneinde het Internationale Monetai
re Fonds en de banken toch mild te blij
ven stemmen, is bij deze maatregel an
dermaal een nieuwe economische va
riant ontwikkeld. Volgens de laatste in
zichten moet Brazilië een 'exportpara
dijs' worden op de leest van Taiwan,
Zuid-Korea en Singapore, waar zowel
buitenlandse en binnenlandse investeer
ders tegen lage kosten en met grote win
sten kunnen produceren voor de export.
Een ander jasje wellicht, maar in feite
hetzelfde model dat de militaire regering
sinds haar coup in 1964 ruim twintig jaar
lang met wisselend succes hanteerde.
Waarmee ook voor de bevolking zo goed
als zeker alles bij het oude zal blijven.
Bij de laatste volkstelling en daaruit ge
distilleerde cijfers bleek dat slechts 10
procent van de Braziliaanse bevolking
de helft van het nationale inkomen ver
dient. Tegelijkertijd bleek dat maar
liefst de helft van de totale bevolking
slechts 10 procent van datzelfde nationa
le inkomen incasseert. Waarmee ander
maal een trieste blik is geworpen op de
schrijnende inkomensverhoudingen in
dit land.
Die zijn er voornamelijk debet aan dat
de criminaliteit de laatste maanden weer
schrikbarend toeneemt. Voor het eerst
sinds halverwege de jaren zestig zijn in,
de arme stadsdelen van Rio de Janeiro
en Sao Paulo weer doodseskaders actief.
Dat zijn uitermate ondoorzichtige ver
nietigingscommando's waarin niet zel
den (ex-)politiemensen figureren. Hun
specialiteit is het z.g. 'ei-leggen', dat is
Braziliaans maffia-jargon voor het exe
cuteren van vermeende misdadigers die
door het trage en onbetrouwbare justi
tiële apparaat niet of nauwelijks worden
aangepakt. De commando's worden
meestal 'gecontracteerd' door zakenlie
den die zich bedreigd voelen. En al zijn
hun namen soms bekend, menige cor
rupte politiefunctionaris knijpt graag
een oogje dicht. Wat er weer toe geleid
heeft dat ook de talloze drugssyndicaten
elkaar op deze wijze naar het leven
staan.
Solidariteit
Die drugssyndicaten huizen voor het
leeuwedeel in de z.g. favelas, de tegen de
heuvels geplakte krottenwijken die
vooral in Rio de Janeiro elk voor zich
staatjes in een staat zijn geworden. Dat
wil zeggen: ze kennen een unieke sociale
structuur die voornamelijk gebaseerd is
op onderlinge solidariteit en totale on
derworpenheid aan één of meerdere
godfather-fiIguren, die tevens een eigen
'rechtspraak' hanteren.
De overheidsbemoeienissen reiken
hier niet verder dan het verstrekken van
licht en water, het ophalen van vuil, het
bestrijden van ongedierte, en het stich
ten van eenvoudige schoollokaaltjes met
als lokkertje per kind een gratis maaltijd
per dag. Voor het overige krijgt niemand
ongevraagd toegang tot de favelas, en
niemand weet dan ook hoeveel mensen
er precies wonen.
In Rio de Janeiro wordt het aantal
krottenbewoners op dit moment geschat
op 3 miljoen, op een totaal van 9 miljoen
inwoners. De kindersterfte is er extreem
hoog, en wie toch overleeft wordt al op
zeer jonge leeftijd de straat op gestuurd.
Op z'n gunstigst als schoenpoetser of
verkoper van warme nootjes in een em
mertje met houtskool, maar vaker nog
met een regelrechte criminele missie als
het stelen in winkels of het beroven van
toeristen, niet zelden gewapend en wel.
Een typisch staaltje daarvan is het ge
val van een Nederlandse zakenman dat
mij er ter ore kwam. Gezeten in een taxi
die even in een niet zo kosjere wijk stil
stond, bekroop hem de schrik van z'n le
ven toen plotseling twee opgeschoten
jongens de chauffeur onder bedreiging
van een revolver dwongen uit te stap
pen. Waarop ze het stuur razendsnel
overnamen en wegraasden, met de be
doeling het slachtoffer al rijdende van
Processie in de havenstad Salvador, onmiddellijk gevolgd door een brui
send feest op het water (foto links). De kerk is met haar honderdduizenden
basisgemeenschappen een niet te onderschatten politieke factor in Brazilië.
(foto's Willem Schrama)
zijn bezittingen te ontdoen en hem des
noods te elimineren. Een passerende ta
xichauffeur zag het allemaal gebeuren
en zette luid toeterend en met groot licht
de achtervolging in. Dat bleek te
werken. Na in het chaotische verkeer te
zijn vastgereden rende het tweetal on-
verrichterzake de auto uit, hun passagier
lijkbleek achterlatend.
Strandratjes
Dit soort acties mag een mens dan de
schrik op het lijf jagen, toch is een stad
als Rio niet zonder meer het rovershol
waarvoor velen het houden. Net zoals in
New York zijn er wijken waar men 's
avonds laat zonder problemen de hond
kan uitlaten. De Zona Sul bijvoorbeeld,
de zuidzijde waar de wereldvermaarde
stranden van Copacabana en Ipanema
zich langs de kilometers lange en hand
warme oceaankust aaneenrijgen, wordt
sinds een jaar permanent bemand door
een actieve politiemacht waarvan een ta
melijk preventieve werking blijkt uit te
gaan.
Natuurlijk blijven in deze mêlée van
badgasten de roemruchte 'strandratjes'
actief - kinderen voor wie zelfs het ste
len van een handdoek al een vitale ver
overing is - maar wie zich niet met een
Rolex horloge of een dikke portefeuille
op straat begeeft heeft er weinig te duch
ten. Anders is dat weer in de drukke za
kenwijken, waar van politiebescher
ming doorgaans niet al te veel moet wor
den verwacht. Soms door corruptie,
maar vaker nog uit lijfsbehoud kijken
politiemannen nogal eens de verkeerde
kant op als een argeloze voetganger er
aan moet geloven. Die lankmoedige op
stelling irriteert de Cariocas - zo heten
de inwoners van Rio - in hoge mate.
Steeds vaker komt het voor dat betrapte
straatdieven door omstanders letterlijk
worden doodgeschopt of - zoals onlangs
uit een stadje in de staat Bahia werd ge
meld - zelfs gelyncht.
Helpen doet zoiets natuurlijk niet. De
feitelijke oorzaak van dit alles is een on
gebreidelde bevolkingsaanwas die in
geen enkele verhouding staat tot het
aantal banen dat in dit land voorhanden
is. De Braziliaanse bevolking - thans
grofweg 140 miljoen in getal - groeit
jaarlijks met zo'n 3 miljoen en verontrus
te deskundigen houden rekening met
200 miljoen inwoners in het jaar 2000
(vergelijk: 71 miljoen inwoners in 1960).
Tegenstrijdigheden
Die snelle bevolkingsaanwas is niet al
leen een van de belangrijkste oorzaken
van armoede en kindersterfte door on
dervoeding, hij vormt op den duur ook
een constante bedreiging van de econo
mische mogelijkheden van dit land.
Vandaar - het is al eerder in dit artikel
aangestipt - dat de regering in maart van
dit jaar een uitgebreid geboortenbeper
kingsprogramma heeft gelanceerd. Op
radio en tv worden sindsdien constant
spotjes uitgezonden waarin met name
de arme bevolking wordt gewezen op
het gratis verstrekken van de pil en an
dere voorbehoedmiddelen.
Maar in dit land van tegenstrijdighe
den is dat geen sinecure. Waar enerzijds
dit jaar tijdens het carnaval de eerste
transparante damesslipjes werden ge
signaleerd, daar zullen de befaamde
seksgodinnen op het strand van Ipane
ma het uit haar hoofd laten om topless te
zonnen. Van bigamie is in dit land volop
sprake, maar dan altijd geïnitieerd door
de mannelijke macho-cultuur. Deson
danks voeren de eerste ontluikende fe
ministische groeperingen furieus cam
pagne tegen de geboortenbeperking om
dat die enerzijds de vrije wil van de
vrouw beperkt, en anderzijds worden op
den duur sancties als in China gevreesd.
En dan is er natuurlijk de nog altijd
oppermachtige rooms-katholieke kerk,
die eveneens mordicus tegen is en der
halve met een krachtige anti-campagne
«en tegenoffensief heeft ingezet. De Bra
ziliaanse bisschoppenconferentie pleit
daarin voor periodieke onthouding als
'enige aanvaardbare vorm van geboor
tenbeperking', een zienswijze die vooral
op het platteland aanslaat maar daar he
laas niet altijd even goed wordt begre
pen. Het krediet dat de kerk bij de plat
telandsbevolking heeft is niettemin
groot, omdat ze in Brazilië zo ongeveer
de enige instantie is die zich het lot van
de armen en daklozen aantrekt. Met haar
honderdduizenden z.g. basisgemeen
schappen is ze een niet te onderschatten
politieke factor.
Optimisme
En zo blijven de Brazilianen tegen im
mense problemen aanhikken. Waarbij
de glimlach overigens onveranderlijk in
tact blijft. Wat daarvan het geheim is
blijft onduidelijk, al zal de aanwezigheid
van alle mogelijke rassen en huidskleu
ren en de daaruit voortvloeiende to
lerantie er stellig mee van doen hebben.
Soms gelooft een vreemdeling echt z'n
ogen en oren niet. In de tjokvolle bus
naar het centrum van de miljoenenstad
Salvador stapt 's morgens vroeg een
man binnen die in een tirade ontvlamt
aangaande het gewraakte Plan Cruzado
III, en vervolgens iedere medepassagier
persoonlijk met een handdruk begroet.
Waarmee eens te meer gezegd wil zijn
dat de zorgen bij dit bruisende en wi
spelturige volk onverbiddelijk voor
morgen zijn weggelegd, mede in het be
sef dat dit land in feite zo onmetelijk rijk
is. Het bevat enorme bodemschatten die
vaak nog maar nauwelijks ontgonnen
zijn. Nog maar kort geleden is begonnen
met het in cultuur brengen van een 200
miljoen hectare groot savanne-land
schap diep in het binnenland, dat aan
het eind van deze eeuw goed zal zijn
voor 100 miljoen ton graan per jaar. In
het grensgebied met Paraguay is de
grootste waterkrachtcentrale ter wereld
nagenoeg gereed, met een vermogen van
twaalf maal Borssele. Op dit moment
rijdt 90 procent van alle nieuw verkoch
te auto's op alcohol, uit eigen suikerriet
(en binnenkort sinaasappelen) gedistil
leerd, waardoor de afhankelijkheid van
buitenlandse olie-importen drastisch is
afgenomen.
Resultaten als deze stemmen de door
snee Braziliaan trots, en bieden hem
kennelijk voldoende hoop voor morgen.
Het nationale stopwoord luidt dan ook
in vraag en antwoord: tudo bem! Wat wil
zeggen dat alles dik in orde komt
Dit is het tweede en laatste artikel
over Brazilië. Het vorige stond een
week geleden in Extra.
I
Vindingrijke satire op een trottoir in Rio de Janeiro. Het gewraakte Plan
Cruzado lil te koop als hondedrol.
