Brazilië verpakt armoede in een glimlach
Grootgrondbezitters gezamenlijk
ten strijde tegen landhervorming
ZATERDAG 12SEPTEMBER1987
EXTRA
PAGINA 27
Brazilië is de onbetwiste wereldkampioen als het gaat om de
kloof tussen arm en rijk. Een ambitieus
landhervormingsplan moet daarin enige verandering
brengen, maar zo ver is het nog lang niet. De
grootgrondbezitters zitten niet stil, er zijn voornemens
desnoods met gewapend geweld de zaak te dwarsbomen.
Willem Schrama reisde een maand door Brazilië en geeft
enkele indrukken van een land dat ondanks alle ellende
maar optimistisch blijft. In dit eerste deel de strijd tegen de
grondspeculanten en een hoogst opmerkelijke idealist van
Hollandse origine, die zo z'n eigen opvattingen over
ontwikkelingswerk heeft.
De raadselachtige dood van de Bra
ziliaanse minister van landhervor
mingen, eerder deze week, lijkt een
grimmige voorbode te zijn van wat
dit land de komende tijd te wachten
staat. Afgelopen dinsdag explodeer
de een regeringsvliegtuigje met nog
negen inzittenden kort nadat het
was opgestegen na een bezoek aan
landteruggave-projecten in het ar
me en gortdroge noordoosten van
Brazilië, beter bekend als de Sertao.
door Willem Schrama
De precieze toedracht van het ongeval
is nog vaag, maar het zou niet verbazen
als er directe lijnen lopen naar het opper
machtige gezelschap van veebaronnen
en grondspeculanten dat vanouds de po
litiek in de noordelijke deelstaten be
heerst. Vanwege voortdurende belan
genconflicten is het nooit een hecht club
je geweest, maar thans wijzigt die situa
tie zich in rap tempo. Geheime vergade
ringen zijn aan de orde van de dag, als
mede gewapend intimidatievertoon in
de richting van de kleine boeren.
Landhervorming is al jarenlang het
heetste hangijzer in de Braziliaanse poli
tiek. De voorlaatste poging in die rich
ting dateert van 1964, toen president
Joao Goulart door een militaire staats
greep ten val werd gebracht, twee weken
nadat hij drastische maatregelen had
aangekondigd: het land terug naar de
boeren, de multinationale ondernemin
gen aan banden en een onafhankelijker
opstelling ten opzichte van de VS. Zoiets
betekent als altijd in Zuid-Amerika een
niet te .tolereren poging tot ondermijning
van de gevestigde macht, en het gebeur
de dan ook niet. Hoewel het in Brazilië
bijna traditie is dat er aan staatsgrepen
niet of nauwelijks bloed kleeft, ontpop
ten de militairen zich ook ditmaal na
drukkelijk als politieke scheidsrechters,
zoals ze dat sinds 1930 trouwens al vijf
maal hadden gedaan.
Verplicht
Op dit moment liggen de zaken anders.
Sinds twee jaar is Brazilië een democra
tie, en hoewel de daartoe door het volk
uitverkoren president Tancredo Neves
nog vóór diens beëdiging aan een hart
aanval overleed, heeft zijn opvolger José
Sarney zich politiek verplicht diens re
geerakkoord uit te voeren. Sarney is een
ware opportunist, heulde jarenlang met
de militaire machthebbers, maar trok
met het zicht op de eerste vrije verkiezin
gen van 1985 snel een liberaal maatkos
tuum aan, bracht het in die hoedanigheid
tot vice-president, en door een ongelukje
dus zelfs tot president.
Sarney's aanvankelijk massaal toege
juichte maatregelen ter bestrijding' van
de inflatie blijken thans zo goed als mis
lukt, zijn politieke carrière staat meer
dan ooit op het spel, en dus kan hij niet
langer de ogen sluiten voor het grootste
onrecht in dit land: de schrijnende kloof
tussen arm en rijk die bijna overal in Bra
zilië zulke onwaarachtige beelden ople
vert. In de miljoenenstad Sao Paulo - sa
men met Rio de Janeiro en Belo Horizon-
te de z.g. 'gouden industriële driehoek'
van Brazilië - rijden glimmende limous
ines met weelderig uitgedoste zakenlie
den rakelings langs kreperende gezin
nen die hun hele hebben en houden - en
dat is niet zo veel - op straat hebben uit
gestald.
Buiten de verstedelijkte gebieden is de
situatie al niet veel anders. Volgens een
recent officieel rapport heeft één procent
van de landeigenaren bijna de helft van
alle Braziliaanse bouwland in handen.
Anders gezegd: 342 landgoederen van
grootgrondbezitters beslaan een bijna
even groot oppervlak als 2,5 miljoen
stukjes land van kleine boeren. In dat op
zicht is er in noordoost-Brazilië niet veel
veranderd sinds de Portugese kolonisten
er hun plantages hadden. Grote geme
chaniseerde. en soms zelfs gecomputeri
seerde landbouwbedrijven worden vaak
omzoomd door minderwaardige lapjes
rode aarde waarop straatarme landlieden
met houten ploegen in eigen onderhoud
trachten te voorzien door wat bonen en
maniok te verbouwen. Een uit het West-
land afkomstige adviseur in tuinenaan-
leg, die ik tijdens mijn reis door dit land
ontmoette, vertelde dat hij zojuist voor
een Zwitserse ondernemer een uitge
breid Zwitsers landschap rond diens
plattelandsvilla had ontworpen, com
pleet met bergtopjes en Zwitserse koei
en erop, die met bellen om hun nek de fi
nishing touch vormen. "Sommigen zijn
hier schandalig rijk, maar dat wordt nu
eenmaal getolereerd", was zijn commen
taar.
Hand gelicht
Nog altijd wordt met die toch al scheve
verhoudingen de hand gelicht. Toen en
kele jaren geleden een begin werd ge
maakt met de aanleg van een 800 kilome
ter lange spoorlijn door het noorden van
Brazilië, werden door speculanten
spoorslags links en rechts stukken grond
langs het ontworpen tracé opgekocht.
Met tegen betaling verstrekte, valse ei
gendomsbewijzen werden de tot 'illegale
bezitters' uitgeroepen kleine boeren
massaal verdreven en in nogal wat geval
len zelfs gedood.
Een en ander heeft er in de loop der ja
ren toe geleid dat miljoenen ongeschool-
der werklozen, analfabeten vaak, naar de
grote steden werden gezogen en daar
hun kampen opsloegen in de z.g. favelas,
de tegen heuvels geplakte krottenwijken
die iedere Braziliaanse stad kent en waar
het uitzichtloze bestaan als vanzelfspre
kend leidt tot criminaliteit en drugshan
del. Jarenlang hebben Braziliaanse rege
ringen voor dit probleem hun ogen ge
sloten, maar de recente uitbarstingen in
de favelas van Rio zijn er eens te meer het
bewijs van dat dit maatschappij-ont
wrichtende proces op den duur niet
meer in de hand is te houden.
Vandaar dat nu het plan is gelanceerd
om in de komende 15 jaar niet minder
dan 480 miljoen hectare grond te gaan
verdelen onder 7 miljoen boeren die on
der de armoedegrens leven. Het leger
speculanten is daarvoor een 'billijke ver
goeding' toegezegd, maar tot nu toe wil
len ze er niets van weten. Ze hebben zich
krachtig georganiseerd en aangekon
digd de plannen 'waar mogelijk' te
dwarsbomen. Het eerste succesje is al
binnen. Vorige maand stond de landher
vorming op de agenda van de Senaat,
maar die discussie is door toedoen van
verlerlei politiek gelobby voorlopig uit
gesteld. En het verdacht riekende vlieg
tuigongeluk van afgelopen dinsdag zal
Aart Lam met zijn helper El
als eenmanspotje.
en schepje bovenop
In z'n eentje
Een man die niet op die landhervor
mingen heeft gewacht is Aart 't Lam (39),
een uit de kluiten gewassen boerenzoon
uit het Zuidhollandse Meerkerk die al
zo'n vijf jaar een unieke vorm van ont
wikkelingswerk in het kustgebied van
de de Middenbraziliaanse deelstaat Ba-
hia tentoonspreidt. In z'n eentje, hooguit
financieel een beetje gesteund door een
stichtinkje hier te lande dat met hem
sympathiseert.
Voordien was hij. opgeleid in het tuin-
bouwonderwijs, onder de vlag van inter
nationale ontwikkelingsorganen belast
met de afzet van tropisch fruit. Stand
plaats de Bahiaanse hoofdstad Salvador,
eigen huis, auto, dik salaris. Maar hij ver
loor naar eigen zeggen 'zijn laatste frus
tratie' toen hij dat allemaal opgaf. Niet
echt in ontwikkelingshulp geïnteres
seerde collega's, geld dat aan de strijk
stok bleef hangen, het zijn maar enkele
grieven die hem deden besluiten zijn heil
elders te zoeken.
In een periode van diepe depressie
wandelde hij over de verlaten stranden
ten zuiden van het havenstadje Porto Se-
guro, en belandde in het kustdorpje
Trancoso dat tot dan toe geheel van de
samenleving was afgesneden, 't Lam
kocht van zijn resterende kapitaaltje een
vissersboot, trommelde de mannen van
het dorp op, en voer uit. De vangst werd
verkocht, en de opbrengst gedeeld. Dat
schiep perspectieven, maar niet lang.
Met de centen eenmaal in hun zak - een
letterlijk ongekende weelde - waren zijn
trawanten soms wekenlang nergens
meer te bekennen.
't Lam besloot terug te keren naar zijn
feitelijke metier, dat van de tuinbouw.
Om te laten zien dat het mogelijk moet
zijn om waar ook in Brazilië nuttig werk
voor de arme bevolkingsgroepen te ver
Hoe kleiner het dorp, hoe ontoegankelijker de verbindingen. Passagiers stappen bij 'bruggen' vaak veiligheidshal
ve uit
richten, kocht hij van de opbrengst van
de vissersboot een naburig en onmoge
lijk stuk land van zo'n 30 hectare, met de
bedoeling er samen met de mannelijke
bevolking ananas te gaan kweken. Dat
heeft wat voeten in de aarde gehad. Na
eerst de dichte vegetatie te hebben plat
gebrand, ging men massaal aan de slag.
Maar het aanvankelijke enthousiasme
ebde bij velen al gauw weg toen men be
sefte dat dagelijks onderhoud noodzake
lijk was voor twee rendabele oogsten per
jaar.
Idealist
Toch wist 't Lam op den duur zo'n
twintig dorpelingen min of meer perma-
ment voor zijn project te strikken. Hij
werkt met hen op fifty-fifty basis. De
boeren het onderhoud en gratis land, hij
zet de produkten tweemaal per week af
(langs de weg, bij restaurants) met zijn
Toyota-truck en bekostigt de benodigde
brandstof. Altijd gaat er één van de boe
ren mee, dat bespaart hem veel wantrou
wen bij het uitbetalen.
Een idealist, hij zal zelf de laatste zijn
die dat ontkent. En tijdens nachtelijke
gesprekken onder de schitterende Bahi
aanse sterrenhemel laat hij meer dan
eens blijken zo z'n twijfels te hebben ge
kregen over de toekomst van zijn pro
ject. Tot de weinigen die echt verant
woordelijkheid tonen behoort zijn rech
terhand Elois, een pikzwarte Bahiaan die
van zijn ananasverdiensten in elk geval
zijn eigen huisje heeft kunnen bouwen
en er bovendien naar behoren van kan
eten. Elois nam twee jaar geleden het
aanbod van Aart 't Lam om op zijn tuin
derij te komen werken met beide handen
aan. Hij was op de vlucht, nadat hij uit
zelfverdediging een broer van zijn zwa
ger had vermoord. De rechter sprak hem
vrij, maar uit angst voor represailles be
sloot hij zijn bestaan zo'n 700 kilometer
zuidelijk in de deelstaat voort te zetten.
Bloedwraak is in de binnenlanden van
Brazilië immers een normaal verschijn
sel.
Maar we dwalen af. 't Lams twijfels ne
men eens te meer toe omdat Trancoso -
ondanks z'n moeilijke bereikbaarheid -
de laatste jaren zowaar wat bescheiden
toerisme heeft aangetrokken. Het ge
hucht bestaat in wezen uit niet méér dan
twee rijen zelfgebouwde lemen huisjes
met daartussen een speelweide die con
stant als voetbalveld dienst doet. En
daarachter is door landarbeiders uit de
omgeving een stuk grond van een du
bieuze speculant gekraakt en met wonin
gen bebouwd (de oeverloze Braziliaanse
bureaucratie leidt vooral op het platte
land vaak tot volstrekt onoverzichtelijke
situaties).
Vrij staatje
Maar al met al heeft het dorp daarmee
het karakter van een vrijstaatje verwor
ven. Politie is er niet, en een belasting
dienst evenmin. Wat tot wonderlijke toe
standen kan leiden. Wie er een huisje
bouwt mag blijven, mits de bevolking
dat duldt en men zelf maar ziet hoe men
aan de kost komt. Dat lokt natuurlijk een
bepaald type toerist, en 't Lams echtge
note Dora maakt daarvan - net als ande
ren in het dorp - dankbaar gebruik om
het schamele inkomen wat op te vijzelen.
Ze heeft sinds kort haar toch al kleine
woninkje zelfs gedeeltelijk tot pension
omgedoopt, en in een belendend per
ceeltje verkoopt ze vers ananassap. Hoe
wel de prijzen laag zijn, levert één over
nachting in het pension net zoveel op als
het weekloon van een landarbeider in
het dorp. Hoe moetje die nog motiveren
voor de ananasteelt, zal Aart 't Lam gedu
rende mijn bezoek aan Trancoso meer
malen verzuchten.
Ondanks zijn liefde voor dit land botst
zijn daadkrachtige karakter wel eens
met de Braziliaanse volksaard. Bij zich
opstapelende problemen blijft men la
chen, er is bij wijze van dope immers al
tijd nog het voetbal en de samba. Hoe cli
Iji ieder Braziliaans plattelandsgehucht wordt gevoetbald. Van 's
morgens vroeg tot zonsondergang.
Het dorpje Trancoso. Geen politiegeen belasting, geen wetten kort-
chématig dit ook klinkt, het is waar.
Zelfs op dit stukje van alle welvaart ver
stoken aardbodem is het 's avonds een
gedrang van jewelste in een sjofele boe
renschuur, met slechts één peertje ver
licht, waar iedereen de lambada danst.
De lambada is een lokale variant op de
samba, met dien verstande dat op de mo
toriek van een over z'n toeren gejaagde
foxtrot de onderlijven stevig tegen el
kaar gedrukt dienen te blijven. In het
midden van de dansvloer staat een fleS
wijn. Wie hem omschopt betaalt het
rondje. Het ongebreidelde plezier rond
dit gebeuren is in menige welvaartsstaat
ver te zoeken.
Voetbal
En dan het voetbal. Het recente Brazi
liaanse verlies tegen Chili ten spijt - zo
iets drukt enkele dagen als een nationale
ramp op het volk - neemt de liefde voor
deze tak van sport verbijsterende pro
porties aan. Dat begint al op de tv: iedere
zondagavond minstens tweeëneenhalf
uur lang slaapverwekkende samenvat
tingen (de schaarse goals worden vier,
vijf maal herhaald) van de ook al in tac
tieken verstrikte landelijke competitie.
Veel spontaner zijn de ontelbare buurt-
wedstrijden op de hagelwitte stranden
van Rio de Janeiro. Bij een hitte van 35
graden met officiële tenues aan, iedereen
op blote voeten, duizenden toeschou
wers eromheen, luidruchtig met percus
sie-instrumenten de samba vertolkend.
Tijdens een ongekend mooie zondagse
rit van de havenstad Vittoria naar het
Duitse immigrantennederzettinkje San
ta Teresa stroomt de bus in de tussenlig
gende plaatsjes letterlijk mudvol met op
getogen jongens en meiden die, naar la
ter blijkt, allemaal op weg zijn naar die
ene 'wedstrijd' op een knollenveld in het
niemandsland. Geen doelen, maar opge
stapelde jassen. Geen scheids, want dat
houdt maar op.
Zo ook die zondagmiddag in Trancoso.
Wordt er op de centrale speelweide door
deweeks maar wat aangemodderd, op
zondag is het menens. Het 'dorp' versus
de kraakbuurt, iedere ploeg zo goed en
zo kwaad als het kan in officieel tenue,
dezelfde kleuren althans. De meesten op
versleten werkschoenen. Het veld ver
toont bulten en voren, maar daar raast ie
dereen zorgeloos overheen. Hier geen
Pele's, maar het bikkelharde Uruguay-
model. Het is onvoorstelbaar. De
'scheids', in stemmig zwart uiteraard,
gaat uitvoerig met de spelers in conclaaf
over de vraag of een doelpunt nu wel zat
of niet. Hij blijkt op z'n eerdere toewij
zing terug te komen. Grote consternatie.
Ter compensatie een scheidsrechtersbal
vlak voor het doel van de geluksvogels.
Je hoort de botten bijna kraken, maar het
wordt een hoekschop. Hoewel, staat daar
niet een dikke boom? Jawel, maar de ar
biter is onverbiddelijk. Dan maar van
achter de boom nemen, smokkelen is
niet toegestaan. En het onmogelijke ge
schiedt: de behendigste balkunstenaar
van het team ziet kans de bal met effect
voor het doel te krijgen. Andermaal een
botsing van twee schedels. Gol!
