Litouwse kerk leeft op
Rooms-katholieken blijven hopen op pausbezoek
Blinden 'zien' kunst
in Kortenhoefs kerk
Lindijer: 9Kerk toch instrument van vrede
GEESTELIJK LEVEN
ZA'l'Ehl.Ail i, AUui'.vn. s u.:;
WILNIOES (UPIh De Rooms-Ka-
tholieke Kerk in de Sowjet-repu-
bliek Litouwen viert dit jaar haar
600ste verjaardag. En het mag een
ktein wonder worden genoemd dat
zij de afgelopen 47 jaar onder het
communistische bewind heeft over
leefd. Na tientallen jaren van on
derdrukking en intimidatie hebben
de rooms-katholieken toch nog wat
te vieren. Geïnspireerd door de be
grijpende paus uit het naburige
Polen valt een religieuze opleving
te signaleren, die onder partijlei
der Michail Gorbatsjov nog wordt
versterkt, dankzij een lichte dooi in
de verhouding kerk en staat.
Vanaf de lage heuvels aan de
rand van Wilnioes is nog goed te
zien, dat het katholicisme ooit het
leven van de Litouwse hoofdstad
volledig heeft beheerst. De torens
en kruisen van de rijk versierde
zestiende- en zeventiende-eeuwse
kerken zorgen voor een bijna mys
tieke 'skyline', die sterk contras
teert met de saaie betonnen bouw,
zo typerend voor de na-oorlogse
Sowjet-Unie.
Een grote meerderheid van de
ruim een half miljoen inwoners
van Wilnioes is rooms-katholiek.
Tijdens de vijf zondagsmissen en
de drie doordeweekse diensten
puilen de elf open kerkgebouwen
van de stad uit. Oude en gebogen
baboesjka's - eens de karakteris
tieke kerkbezoekers - moeten nu
om een plaatsje dringen in een pu
bliek van jonge arbeiders, school
kinderen en tieners.
Sterke banden
Paus Johannes Paulus II legt een
bijzondere belangstelling aan de
dag voor Litouwen, dat zo'n rijke
geschiedenis deelt met het geboor
teland van de kerkvorst. De ban
den tussen Litouwen en Polen, dat
van 1569 tot in de achttiende eeuw
het buurland regeerde, zijn sterk,
vooral tussen de rooms-katholieke
gemeenschappen. Zij delen het
moeilijke leven onder een commu
nistisch bewind, en de standvasti
ge paus heeft hun kracht gegeven.
De paus - de eerste uit een, wat de
regerende overheid betreft, com
munistische staat - wordt ronduit
aanbeden. Hij heeft de kerk moed
ingesproken, nieuw leven ingebla
zen. Het Vaticaan schat zelfs, dat
op het ogenblik negen op de tien
Litouwers lid zijn van de kerk.
"Het kerkbezoek neemt toe, daar
is geen twijfel over", zegt Alexan
der Kasziewicz, een etnische Pool
en kapelaan van de Kerk van de
Heilige Geest in het centrum van
Wilnioes. "Er komen steeds meer
jongeren en meer gezinnen. Het
feit dat er nu een Poolse paus is
heeft daar zeker mee te maken".
Aldus Kasziewicz, die zijn sacristie
heeft behangen met kranteknip
sels over Johannes Paulus II.
Het seminarie in Kaunas, op zo'n
100 kilometer van de hoofdstad, is
het enige opleidingsinstituut voor
rooms-katholieke priesters in de
Sowjet-Unie. Het sterk gestegen
aantal inschrijvingen onderstreept
de kerkelijke opleving. De cijfers
liggen dicht bij het na oorlogse re
cord van 190, terwijl dat aantal en
kele jaren geleden nog nauwelijks
boven de 100 kwam.
Tot voor kort traden slechts 15
tot 20 nieuwe priesters in het voet
spoor van de 25 a 30 die er jaarlijks
Vanaf de heuvels aan de rand van Wilnioes is nog goed te z
se hoofdstad volledig heeft beheerst.
dat het katholicisme ooit het leven in de Litouw-
stierven. Het aantal priesters in Li
touwen ligt nu rond 750. Hun ge
middelde leeftijd daalt. Ondanks
clI'luiende lf<1111' 1 blylï hel aanlal
achter bij de behoefte, zegt Kaszie
wicz. die zelf in 1976 tot priester
werd gewijd.
Gespannen
De kerk profiteert van nog een
aspect van de Litouwse werkelijk
heid: het sterk nationalistische ka
rakter van de bevolking. Een Li
touwer is rooms-katholiek. De be
volking is er, ondanks alle weer
standen, in geslaagd zich te verzet
ten tegen de russificering van Li
touwen sinds het land in 1940, sa
men met de Oostzee-republieken
Letland en Estland, bij de Sowjet-
Unie werd ingelijfd. Hoewel de be
trekkingen tussen kerk en staat
verbeteren, blijft de situatie ge
spannen en ongemakkelijk. Toch
geven zelfs de communistische au
toriteiten tandenknarsend toe, dat
het katholicisme stand houdt te
gen alle inspanningen van marxis
tische atheïsten in.
De kerkelijke leiders van het
land hopen nog steeds op het
mooiste veijaardagscadeau dat
zich denken laat: een bezoek van
de paus nog dit jaar. Dat wellicht^
tegen beter weten in, omdat de
paus bij zijn bezoek aan Polen in
juni geen toestemming kreeg om
het zesde eeuwfeest in Wilnioes bij
te wonen. Maar in een emotionele
preek sprak het hoofd van de
Rooms-Katholieke Kerk volmon
dig zijn steun uit aan de Litouwse
gelovigen. "Ik ben met hart en ziel
bij jullie", zei hij.
Een hoge partijfunctionaris ver
zet zich tegen opmerkingen van
het Vaticaan over vervolging van
gelovigen in de Oostzee-republiek.
"Ik wil de paus niet kritiseren,
maar soms zegt hij toch dingen
over de godsdienst in Litouwen die
gewoon niet waar zijn. Er is hier
sprake van godsdienstvrijheid en
vrijheid van geweten. Het kerkbe
zoek is niet gedaald, maar ten min
ste constant gebleven. Communis
ten zijn atheïsten, maar wij weer
houden mensen er niet van om
naar de kerk te gaan". Dat zegt Me-
cislovas Sadovskis, lid van het cen
traal comité van de heersende par
tij.
Verbetering
Toch staat de kerk ontegenzeg
gelijk bloot aan doelgerichte tegen
werking. Zo staat de regering niet
toe, dat er regelmatig religieuze
werken en missalen worden gepu
bliceerd. Verder kan de kerk geen
eigenaar zijn van onroerend goed
en moet zij de bedehuizen huren
van de plaatselijke autoriteiten,
waarbij de kerkelijke gemeente af
hankelijk is van de gunst van de
staal.
Ook zijn er kerkleden veroor
deeld wegens steun aan bewegin
gen voor de mensenrechten. Naar
kerkelijke functionarissen vertel
len, is discriminatie van gelovigen
op de werkplaats wijd verbreid.
Maar anderzijds moet worden ge
zegd, dat vergeleken met de dicta
tuur onder bijvoorbeeld Stalin de
situatie aanmerkelijk is verbeterd.
Toén werd de gehele kerkleiding
regelmatig met opsluiting be
dreigd en werden vele kerkgebou
wen gesloten.
"Maar wij mogen kinderen nog
steeds geen onderricht on de cate
chismus geven", zegt kapelaan
Kasziewicz. "Dat moeten de ou
ders thuis zelf doen. Alleen in het
algemeen voelen wij de druk van
de regering niet meer zoals in het
verleden".
Sinds januari hebben de autori
teiten de beperkingen bij het
grensverkeer met Polen iets ver
zacht. Gevolg is dat Poolse pries
ters in groten getale naar Litouwen
komen om een bijdrage te leveren
aan het parochiewerk.
De komst van de paus na dit jaar
wordt noch door kerkelijke func
tionarissen, noch door partij-auto
riteiten uitgesloten. Zij denken
daarbij aan 1988, als duizend jaar
christendom in 'Kiev-Roes', het
historische Rusland, wordt ge-
De komst van de Filippijnse pri
maat, Jaime Sin, naar Wilnioes en
Kaunas in juli wordt gezien als een
mogelijke voorbereiding tot een
pausbezoek. Een ander teken ziet
men in de toestemming aan de Li
touwse kerk tot het voorlezen van
een telegram van de paus by het
begin van de festiviteiten vorige
maand.
De doorbraak wordt verwacht
van Gorbatsjovs bezoek aan Italië
mogelijk tegen het eind van dit
jaar. "Misschien gaat hij dan ook
naar het Vaticaanoppert een
partijfunctionaris. "Als dat zo is,
dan kan het zijn dat hij een uitno
diging voor de paus, in diens hoe
danigheid van staatshoofd, bij zich
heeft".
'Aanraken geboden'
Tot en met zaterdag 22 augustus
herbergt de hervormde kerk in Kor-
tenhoef (bij Hilversum) een ten
toonstelling die speciaal voor blin
den is bedoeld. Maar zienden zijn
er ook hartelijk welkom. Nog nooit
werd in óns land zo'n tentoonstel
ling ingericht. Ze draagt als motto
'Aanraken geboden' en werd deze
week door Jules de Corte geopend.
Initiatiefnemer was de oecume
nische streekgemeente in Korten-
hoef, die functioneert binnen de
Hervormde Kerk en plaats biedt
aan oecumenisch gezinden uit ver
schillende kerken, randkerkelijken
en 'zoekenden'. Deze gemeente -
waarnaast ook een 'gewone' her
vormde gemeente bestaat - rekent
het tot haar taak, iets te doen aan
de vervreemding tussen kerk en
kunst.
De tentoonstelling - zondags ge
sloten omdat er dan drie diensten
in de kerk zijn - omvat bijna 60
voorwerpen van steen, brons, zink
en textiel. De meeste zijn uitgezocht
door de blinde hervormde predi
kant A. M. Grandia uit Tiel (op de
foto). Het zijn werken van de kun
stenaars Nel van Lith, Lia Ver-
steege, W. G. van de Hulst, Rein
Kamphorst en Henriëtte van der
Lugt.
Het is voor mij een openbaring,
de taal van houding en gebaren en
van het materiaal te leren kennen
zei dominee Grandia, die vrijwel
van jongsaf aan blind is. "Voelen
duurt langer dan kijken. Je bent als
blinde gedwongen om al tastend
uit alle details je een totaal beeld
van het kunstwerk te vormen. Als je
kunt zien, is dat meestal omge
keerd: dan ga je van het totaal
naar de details".
Niet-blinden die deze tentoonstel
ling bezoeken kunnen ervaren hoe
blinden een kunstvoorwerp 'zien'.
De consistoriekamer van de kerk is
verduisterd. Zienden kunnen het
daar geplaatste beeld voelen en
proberen het met hun handen te 'be
kijken'.
De lutherse liturgie in Nederland
kent een gebed waarbij de voor
ganger zegt "Heer, vergeef ons al
wat wij misdeden" en de gemeente
antwoordt "En laat ons weer in vre
de leven". Deze laatste woorden
heeft de lutherse oud-hoogleraar C.
H. Lindijer - nu nog verbonden
aan het pastoraal centrum van de
Amsterdamse lutherse gemeente -
gebruikt als titel voor zijn boek
over pastoraal omgaan met vragen
van oorlog en vrede.
'Het boek is verschenen bij J. N.
Voorhoeve in Den Haag, in de serie
'Pastorale handreiking', is 270
bladzijden dik en kost f37,50. De
schrijver kreeg medewerking van
pastores, pastorale supervisors en
theologen en de ethicus dr. A. Dek
ker. Zij worden op de laatste blad
zijde van het boek allen genoemd).
De laatste jaren proberen de ker
ken zich intens met vragen van oor
log en vrede bezig te houden. Zij
doen dat onder goed en kwaad ge
rucht, worden erom geprezen én
verguisd.
Onder pastoraat verstaat Lindij
er het "omzien naar mensen, hen
proberen te begeleiden, zorg aan
hen te geven". "Het vindt zijn moti
vatie in de bijbelse boodschap, zo
als die in een godsdienstige, kerke
lijke en theologische traditie wordt
verstaan én zoals de gever van het
pastoraat die nu verstaat, en het ge
beurt in de geest van die bood
schap".
Hij onderscheidt vier vormen
van pastoraat: het persoonlijke ge
sprek, het groepspastoraat, het
pastoraat over een gemeente of
kerk en het pastoraat aan de sa
menleving. Zo zijn er ook vier ge
stalten van 'vredespastoraat'.
Boeken en bladen geven niet de
indruk dat oorlog en vrede veel
aandacht hebben gekregen van
pastores en pastorale theologen.
Tot omstreeks 1980 is de interesse
gering. Daarna neemt die toch toe.
De oorzaak zal liggen in de grotere
aandacht voor de bedreiging van
de moderne bewapening, de drin
gender wordende bemoeienis van*
de kerken, de acties van vredesbe
wegingen en de spanningen in ker
ken en gemeenten.
Niet te laat?....
In deel 1 van zijn boek gaat Lin
dijer na hoe het gesteld is met de
roeping van de kerk tot vrede, de
militaire situatie en het christelijk
protest in kerken en"«vredesbewe-
gingen. Welke problemen er rijzen
in de gemeenten en waardoor men
sen vaak tot reacties worden gedre
ven. Met welke vragen en spannin
gen de pastor te maken krijgt.
Deel 2 toont het pastoraat in ac
tie. Het bevat een aantal voorbeel
den van pastoraal bezig zijn met dit
vraagstuk in persoonlijke contac
ten en in bijeenkomsten van een
raad, commissie of groep. In dat
deel geeft de medewerkende ethi
cus zijn visie op alles wat naar vo
ren is gebracht.
Lindijer zelf komt in deel 3 weer
het woord. Hij beschrijft hoe
i zich kunnen toerusten en
inzetten voor een werkzaam vre
despastoraat.
De lutherse pastoraal theoloog
heeft dit boek - met bijdragen van
uiteenlopende commentatoren -
geschreven met het oog op pasto
res (beroeps en leek) en anderen
die leiding geven in kerk en ge
meente. En voor mensen die zich
voor pastoraat interesseren. Ook
voor gemeenteleden die niet direct
pastoraal actief zijn maar zich wel
bij de zaak van oorlog en vrede be
trokken voelen, kan dit boek een
handreiking zijn.
Lindijer besluit met een paar
zelfkritische vragen. De kerk 'in
strument van vrede'? Het vraagte
ken is niet misplaatst. "Is de kerk
zelf innerlijk niet te zeer verdeeld
om iets voor de vrede in de wereld
te betekenen? Is het pastoraat niet
te zwak en zijn de weerstanden niet
heel erg groot? Zijn de tegenkrach
ten in de wereld niet angstwek
kend sterk en is het allemaal al niet
te laat?"
Sombere vragen. Toch hand
haaft de schrijver het 'instrument
van vrede' zonder vraagteken. "In
de kerk sluimeren mogelijkheden
tot nieuwe beweging. Het pasto
raat heeft kansen om mensen tot
verandering te brengen. De kerk
behoudt de opdracht, instrument
van Gods vrede te zijn".
.Lindijer is geen oppervlakkig
optimist. Hij schept wel ruimte
voor gegronde hoop. Zo is zijn
boek een uitgelezen voorbeeld van
praktisch pastoraat.
LEIDEN: Herv Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Alblas, 11.45 studentenekklesia: Mare-
kerk 10 ds. v. Niel, Rijnsburg, 5 ds. Van
Trigt, Middelharnis; Maranathak. (L.
Morsweg) 10 ds. Kramer, ha; Oecumeni
sche geloofsgemeenschap De Regen
boog (Merenwijk) 10 dr. H. Wiersinga;
Bethlehemkerk (Driftstr.) 10 ds. Horten-
sius, gez. dienst; Bevrijdingsk. (Mont
gomery str.) 10 ds. G. W. Rijksen, Sassen-
heim, 5 ds. Hortensius; Vredesk. (Burg-
gravenl.) 10 ds. De Mey-Meulendijk;
Waalse kerk (Breestr.) geen dienst. Wijk
"Stevenshof zie na geref. kerk. Acad.
Ziekenhuis 9 rk. dienst. 10.15 ds. Boven
berg. Diakonessenhuis elke zat. 10.30 rk.
dienst, morgen 10.30 ds. v. 't Hof. Ende
geest zie Oegstgeest. Geref. Kerk Vre-
deskerk zie herv. gem.; Petrak. (Surina-
mestr.) zie Bethlehemkerk, in zijzaal
10.30 dovendienst, hr. C. Terpstra; Oude
Vest 10 ds. Meyering, Voorschoten; Ma
ranathak. zie herv. gem.; Bevrijdingsk.
zie herv. gemeente; bejaardenhuis
Groenhoven 10 hr. P. de Bruyn; Meren
wijk zie herv. gemeente. Wijk Stevens
hof, gebouwtje 'Dijkhof (Rijndijk) 10
ds. Koolstra. Gerèf. K. Vrijg. (Herengr.)
10 en 5 dienst des Woords. Chr. Geref. K.
(Steenschuur) 9.30 ds. Den Hertog, 5 ds.
W. P. de Groot, Den Haag. Geref. Gem.
(N. Rijn) 10 en 4.30. Geref. Gem. in Ned.
(Bethlehemkerk Driftstr.) 11.30 en 5.30.
Evang^Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.)
10.15 ds. Mostert. Doopsgez.-Remonstr
Gem. (Lokhorstk. Pieterskerkstr.) 10 ds.
Koek. Baptistengem. (O. Rijn 3) 10.
Evang. Gemeenschap (Middelstegr. 3) 9
en 10.30 evang. T. J. Korff. Evangelie-
centrum-Pinksterbew. (Bethlehems-
kerk Lammermarkt) zo. 10 evang. J. de
Jong, wo. 8 evang. E. Holder, vr. 8 jeugd
dienst. Pinkstergem. (O. Vest 13) evang.
H. Haan. Leger des Heils (hoek Ves-
testr./Groenesteeg) 10 en 7. Nieuw-
Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30 en 4, wo.
8. Christelijke Wetenschap (Steensch. 6)
10.30. Oud-Kath K. (Zoeterw.singel) zo.
10. Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7, zo.
10.30; Herensingel zat 7. zo. 9.30 en 11.
Rijndijk (Leiden-V.schoten) zat. 7, zo.
9.30; Steenschuur zat. 7. zo. 8.30, 10,
11.30, 6 en 7 (lof); Boshuizerkade zat. 7,
zo. 9.30 en 11; Lammenschansweg zat. 7,
zo 9 en 10.30; Haarl.straat zat. 7. zo. 9.30,
10.45 en 12.15; Merenwijk zie herv. gem.;
H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 9.30 ds. De Haan, Hilver
sum, 6.30 ds. v. Wijngaarden; Kruiskerk
9.30 vicaris M. Lourens; Opstandings-
kerk 9.30 ds. v.d. Broeck, Bodegraven;
G. Herderkerk 10 ds. Taselaar, ha, 7 ds.
Verheul, ha; De Bron 9.15 ds. Verheul,
ha, 10.15 ds. Moll, ha, 6.30 ds. Taselaar,
ha; Ashram (Marsdiep) 10 ds. Mulder,
ha; Oudshoornse kerk 10 ds. Ter Bals;
Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30 ds. Ou-
wendijk, 6.30 ds. De Graaff, Loenen aan
de Vecht. Geref. Kerk Mar.kerk 9.30 ds
Boer, 6.30 zie Adventskerk; Salv.kerk
9.30 ds. Sweepe, Scheveningen, 6.30 vi
caris M. Lourens. Geref. K. Vrijg. (aula
school Bospark) 9.30 en 5 ds E. A. de
Boer. Ned. Geref. Kerk (school Willem-
str.) 9.30 br. A. Hartkamp. 4.30 ds. A. v.d.
Dussen. Chr. Geref. Kerk (Grijpen-
steinstr.) 9.30 en 4.30 ds. v.d. Meij Bapt-
.gem. (Molenwerfstr. 1) 10 en 6.30 ds.
Koekkoek. Bapt.gem. Noord (school
drikstr. 54) 10 hr. A. v.d. Hoorn. Pink
stergem. (school Batestein 16) 10. Chris
tengemeente 'De Hoeksteen' (geb. 'Bet
hel', hoek Emmalaan) 10. Leger des H.
(Zonneweg 3) 10 en 7. Remonstr. Gem.
(Van Mandersloostr. 36) 10 dr. Meij-
ering. Rk Kerk: Bonifaciusk. zat. 7, zo.
9.45 en 11.30; Piusk. zat. 7. zo 9 en 10.30;
De Bron zat. 7, zo. 9 en 11.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 9.30 ds. Wieman, 6.30 ds. v.d. Hoef;
Salv.kerk 9.30 ds. Hartzheim, Scheve
ningen, 6.30 ds. Wieman; Bethl.kerk
(Nieuwerbrug) 9.30 ds. v.d. Hoef, 6.30 ds.
Vlasblom, Boskoop. Geref Kerk 9.30 en
6.30 ds. Elderman. ha. Geref. K. Vrijg.
(Ichthusk 9.30 ds C J Smelik, 4.30 ds.
H. Feenstra. Geref. Gem. (Stationsweg
17) 10 en 6.30. Evang.-Luth. Gem. 10.30
ds. v. Beek.
velde, 7 ds. v. Atten, Aalsrr
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. Vlasblom, 6.30 zie geref. kerk; De
Stek 9.30 ds. Romein, R.dam. Geref.
Kerk 9.30 ds. v. 't Hoff, 6.30 dr. Meyers,
Leiden, gez. dienst Chr. Geref. Kerk^
AARLANDERVEEN: Herv Gem. 10 ds
v Driel. 7 ds. Moll. Geref. Kerk 10 ds
Wilschut, 6.30 ds. Boer. Chr. Geref. Kerk
9.30 en 4 ds. Velema, Nunspeet. Rk Kerk
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 en
G.30 ds. De Graaf. Geref. Kerk 9.30 en 5
ds. Huisman. Rk Kerk: dorp zat. 7, zo. 10
en 11.30; Anker zat 7. zo 8.45 en 11.15,
Rijndijk zat. 7, zo. 10
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. Dorpsk. 9.30 ds. Aarents, 6 ds. Ba
telaan, V.schoten; Ontm.kerk 10 ds.
Sloof, 6.30 ds. De Jong, Leiden. Herv.
Gem. 'De Rank' (P. Groen-college) zie
Katwijk aan Zee. Geref. Kerk 9.30 ds.
Plomp, O.geest, 6.30 ds. v. Breevoort. Rk
Kerk zat. 7. zo. 10
KATWIJK AAN ZEE: Herv Gem N
Kerk 10 ds. Vroegindeweij, 6 ds Bo
gaard; O. Kerk 10 ds. Driebergen, 6 ds
Visser: Ichthusk. 10 ds. Schuurman, 5
ds Vroegindeweij; Pnielk 9.30 ds Vis
ser. 6 ds Driebergen; Maranathakerk
(Rijnsoever) 10 ds. Sjollema, 6 ds. A. L.
van Zwet. O verduin 2.15 ds. v.d. Beid.
'De Hoeksteen' (Burgersdijkstr.) 9.30
Duitse dienst. Herv. Gem. 'De Rank'
(aula P. Groen-college Pr. Frederikdreef
15) 10 vicaris A. van Wijlhuizen, Leiden.
Geref. Kerk Vr.kerk 9.30 ds v. Bree-
vóort, 5 ds. v.d. Horst; Triumfatork. 9 30
ds v d. Horst. Geref. K Vrijg. 9.30 lees-
dienst. 5.30 ds. Heida. Ned Geref. K. (au
la Bestevaer-mavo) 9.30 en 7 kand J
Winter. Chr. Geref. K. 10 en 5 ds. Slag
boom. Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal)
10 en 5 ds. v.d. Belt. Geref. Gem. (Remi-
sestr.) 10 en 5 leesdienst, wo. 7.30 ds
Bac. Gerèf. Gem. in Ned. (Louwestr.) 10
en 5. Volle-evang.gem. (Voorstr. 48) 9.45.
Onafh. baptistengem. (Ambachtsweg 2)
10 hr. C. Brussel, Andyk
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. 10 ds. Lapré, ha, 7 ds. Oegema,
Valkenburg, ha. Geref. Kerk 10 ds. Baas,
S.heim, ha.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 ds. Knorth, 6.30 ds
Doesburg; Hoofdstr. 10 ds. Doesburg;
Scheppingsk. 9 en 10.30 ds. v.d. Born,
ha. Leythenrode 10 ds. W. de Leeuw.
Elis.ziekenhuis 9.30 hoogmis, 11 ds.
Brommet, ha. Bapt.gem. (wijkgeb.
Zijlkw.) 10 hr. J. de Vries. 5 doopdienst
in bapt.gemeente te Scheveningen. Rk
Kerk zat. 7. zo. 10 en 1130.
LEIMUIDEN. Herv. Gem. 10.30 hr. R.
Millenaur, Aalsmeer. Geref. Kerk 9.30'
ds. v.d. Kooi, 7 ds. Buikema. Rk Kerk
zat. 7. zo. 7.30, 9.30 en 11.15
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 prof.
dr. v.d. Beek, Valkenburg; Pauluskerk
10 en 7 ds. t Hooft Geref. Kerk 10 dr
Vlijm. V.schoten. 7 drs. Scholte, Noord-
wijk. Geref K Vrijg. 9.30 en 4.30. Ned.
Geref. Kerk (Salvatori) 10 ds. v. Dijken,
gecombineerd met chr. geref. kerk, 5 ds.
Vos. Chr. Geref. Kerk 10 en 7 ds. v. Dij
ken. Geref. Gem. 10 en 4. Evangeliege
meente (Heereweg 52a) 9.45 hr. W. dp
Groot. Rk Kerk: Agathakerk zat. 7. zo
10.30; Poelpolder zat. 7. zo. 10.30; Maria-
kerk zat. 7, zo. 9 en 10.30; Engelbew. zat.
7. zo. 9.30 en 11
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 en 6 30
ds. Wegerif, ha Geref. Kerk 9.30 mevr.
W. Teusink. Chr. Geref. Kerk 9.30 lees
dienst, 7 ds. Boiten, Schiedam. Remon
str. Gem. 10 ds. Friederich. Evang. gem.
(Kruispunt. Kennedylaan 33) 9.30. Rk
Kerk zat 7. zo 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 kand
A. Lagendijk, Leiden, 6.30 ds. Molenaar.
Puttershoek. Geref. Kerk 9.30 ds.
Baane, 7 ds. Scholten, Woerden. Rk
Kerk zat. 7, zo. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Ten Voorde, 7 ds. Esbach, Aalsmeer. Ge
ref. Kerk 9.30 en 6.30 ds. Wijngaarden.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St.
Jeroensk. (Binnen) 10 ds. Hemstede,
L.dorp, ha, 5 ds. Blenk, A.dam; Hoofd
str. (Zee) 10 ds. Ruitenburg, ha, 8 nam.
Duitse dienst; De Rank (Golfbaan) 10 hr.
L. D. Burger, Wadd.veen. Geref. Kerk
Buurtkerk (Hoofdstr.) 10 ds. Kuiper, ha,
7 ds. Ruitenburg. ha; Vinkenl. (Binnen)
10 drs. Scholte, 7 ds. Kuiper; Stichtings-
kerk 11 ds. Bach, A.dam. Sole Mio 9 ds
Bach. Rk Kerk Zee zat. 7. zo. 10.30, 7
Duitse dienst; Binnen zat. 7, zo. 9.30 en
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk 10 ds.
v.d Mey; De Zilk 10 ds Hemmes.
O.geest. Rk Kerk Victork. zat. 7, zo. 9 en
11, Jozefk. zat. 7, zo. 9 en 10.30; De Zilk
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of
Will.kerk 10 ds. Da Costa; Pauluskerk
geen dienst; Gemeentecentrum (Lijtw.)
10.30 ds. Bouhuys, Leiden, 7 ds. Vegter.
Geref. Kerk 10 ds. Bovenberg, oecum.
dienst. Geref Kerk Vrijg. (aula Dr,
Schilderschool) 9.30 en 4.30 ds. A. J. Pol,
Den Haag. Ned. Geref. Kerk (Gemic
Endegeest 10 pater Boshouwers. Volle-
evangeliegem. (Gom centrum) 4. Rk
Kerk Will.kerk zat. 7. zo. 9 en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk zat 7. zo. 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gein. 9.30 hr. J Holle naar Gerei.
K. 9.30 mevr. ds. v.d. Kooi, Leimuiden,
6.30 ds. Veenstra, Leiden. Remonstr.
Gem. 10 ds. Bloemendaal, Delft. Rk
Kerk zat. 7. zo 9.15 en 11.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11; Petrus-B.
zat 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30
kand. M. Heyting, H.I.Ambacht, 7 ds. v.
Driel. Chr. Geref. K. 9.30 leesdienst. 2.15
ds. A. G. Boogaard.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 ds. De Reuver, Sebaldeburen,
5 ds. Wagter; Bethelkerk 9.30 ds. Wagter.
Geref. Kerk Petrakerk 9.30 dienst,. 5 ds.
Bras, S.heim; Imm.kerk 9 ds. P. Rull-
mann, 5 ds. Snel; Mar.kerk 9.30 ds. Snel,
7 ds. R. Fernhout. Geref. Kerk Vrijg. 10
en 5.15 ds. Grutter. Chr. Geref. K. 9.30 en
5 ds. v. Sorge. Evang. Christengem. (au
la mavo) 10 br. M. Brands. Lisse. Rk
Kerk zo. 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9.30 ds.
Germans, 7 ds. Baas. Geref. Kerk 9.30
ds. Bras, zie ook herv. gemeente. Chr.
Geref K. 10 en 7 ds. Aarnoudse. Ned.
Prot. Bond (Jul.laan 17) 10 ds. Offer-
haus, Heemstede. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 en 6.30 ds.
Stam. Geref. Kerk 9 30 en 6.30 ds W den
Braber. Rk Kerk Aardam zat 7, zo. 9 en
12; kerk Langeraar zat. 7, zo. 9.30 en
VALKENBURG Herv. Gem 10 ds.
Groenendijk, Den Haag, 6.30 dr. Ver
meulen. Geref. Kerk 9.30 ds. Oegema,
6.30 prof. dr. v.d. Beek. Geref. K. Vrijg.
9.30 en 4 ds. Heida
VOORHOUT: Herv./Geref. Kerkge
meenschap 10 ds. C. J. de Jong. Rk Kerk
zat 7. zo. 9.30 en 11
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. v.d. Schoot; De Ontmoeting
(Noordhofland) 9.30 ds. P. Mackaay.
Hulp en Heil (Schakenbosch) 10 ds. Ho
nig. Herv. evang. op geref. grondslag
(kerkgeb. 'Réhoboth', A. van Leeuwen
hoekkade) 9.30 ds. G. H. van Kooten,
4.30 ds. Buitelaar, R.dam. Geref. Kerk
9.30 en 7 ds. De Zwart Geref. K. Vryg.
(Bachlaan) 9.30 ds. Houtman, 3 ds. R.
Houwen.Rk Kerk Laur.kerk zat. 7, zo.
11; M. Godskerk. zat. 7, zo. 9.30. Kerk
van Engeland (British school in The
Netherlands, J. v. Hooflaan 3) 10.15 an
glicaanse dienst.
WADDINXVEEN: Herv Gem. Brugk
9.30 ds. Kunz, 5 ds. Goossen; Hoeksteen
9.30 ds. Schipaanboord, 6.30 ds. Kunz;
Bethelk. 9.30 ds. Grisnigt, Bennekom, 5
ds. Verboom, Hierden; Imm.kerk 9.30
drs. H. de Roest, Leiden. Geref. Kerk
Kruisk. 10.30 en 5 ds. Bongers; Ontm
.kerk 9.30 ds. De Moor. Geref. K. Vrijg.
(Kruiskerk) 8.45 ds. D. Vreugdenhil, 2.45
ds. Gratz. Chr. Afgesch. Gem. 9.30 en 5
ds. v.d. Want. Oud-Geref. Gem. (Mercu-
riusweg 29) 10 en 6.30. Remonstr. Gem.
10 ds. Hooykaas, Den Haag.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10
dr. De Ru, Den Haag, 4.30 ds. Ouwen-
dijk, Alphen; Kievietk. ('Samen op
weg') 10 ds. J. Visser; Messiask. zie Zijl-
laankerk; Dorpscentrum 9.30 ds. v
Campen, Vlaardingen. Geref. Kerk Zijl
laan 10 ds. v.d. Woude, gez. dienst, 7 ds
v.d Woude Ned. Prot. Bond (Kerkdami
10.30 ds. Fockema Andreae.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 ds v. t
Hof, 6.30 ds. Markus, Broek op Langen-
dijk. Geref. Kerk 9.30 ds. Aalders, 6.30
ds. v.d. Kooi. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 ds
Bronsgeest, Leiden. Geref. Kerk 9.30 hr.
Schreuder, 7 ds. Bruijn, Gouda.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds.
Bogers, Alphen. Rk Kerk St. Jan zat.
7.30. zo. 9.30; Chr. Dienaark. zat. 7, zo 10;
Meerburgkerk H. Rijndijk zat. 7, zo. 9.30
en 11
ZWAMMERDAM Hen- Gem. 9.30 ds
Heijmans, Alphen, 6.30 ds. Eijsenga. Ge
ref. Kerk 9.30 ds. Buikema, 6.30 ds. Aal
ders. Remonstr. Gem. 10 ds. R. Thieme,
Boskoop.
