TAD LEIDEN
'Persoonlijk zeg ik dat veel vliegen niet gezond is'
LEIDSCH
DAGBLAD
Prof. dr. W.J. Rietveld voorzitter van Europese Vereniging voor Chronobiologie
Nieuwbouw voor aan de
Kanacdweg in februari gereed
s
ZATERDAG 1 AUGUSTUS 1987
LEIDEN - President Kennedy maakte veel tussenstops tij
dens zijn lange vliegreizen; de Amerikaanse pendelaar
Henry Kissinger had aan boord van het vliegtuig een eigen
slaapcabine waarin hij de reistijd doorbracht; president
Reagan schijnt tijdens verre reizen een speciaal dieet te
volgen. Foefjes zijn het om de 'jet-lag', ook wel de 'transat
lantische kater' genoemd, te verhinderen.
Wie verre reizen maakt, raakt uit
zijn ritme en door het werken in
ploegendienst kryg je eenzelfde ef
fect. Fabeltjes? Prof. dr. W.J. Riet
veld, hoogleraar fysiologie aan de
Leidse universiteit, beweert ten
stelligste van niet. Uit je ritme ra
ken heeft alles te maken met de
biologische klok, waarmee alle le
vende wezens (behalve bacteriën)
zijn uitgerust.
door
Annemiek Ruygrok
Chronobiologie heet de weten
schap die zich met dit fenomeen
bezighoudt en prof. Rietveld is
daarvan een enthousiast beoefe
naar. Tot eind augustus kunnen
belangstellenden met de chrono
biologie kennis maken in de Hor
tus, waar een expositie over 'de
biologische klok' is ingericht. En
onlangs werd het tweejaarlijkse
congres over chronobiologie in
Leiden gehouden. Rietveld, de ko
mende twee jaar voorzitter van de
Europese Vereniging voor Chrono
biologie, had in de organisatie van
beide evenementen een flinke vin
ger in de pap.
"Chronobiologie beslaat een heel
breed terrein: van één-celligen is
het ritme van de biologische klok
in één chromosoom te bepalen,
maar evenzo goed hebben weten
schappers kunnen vaststellen dat
bij de mens die over miljarden cel
len beschikt eveqzovele 'klokjes'
aanwezig zijn. En al die bioklokjes
moeten op elkaar zijn afgestemd,
want anders raakt de mens uit zijn
ritme".
Deze kennis is voor veel facetten
van de samenleving van belang.
'Jet-lag' is misschien een modieus
voorbeeld van ontregeld zijn. Maar
met ploegendienst hebben veel
mensen te maken. Vandaar dat
chronobiologie, ontwikkeld sinds
het eind van de jaren dertig, van
een 'lachertje' tot een zeer serieuze
wetenschap is geworden.
Biologische klok
"Het is een lekkernij om erin te
duiken. De natuur is gebaseerd op
het ritme van dag en nacht, op sei
zoenen en op de maanstand. De
biologische klok is vele malen
nauwkeuriger dan een digitaal hor
loge. Die natuurklok loopt in een
periode van 24 uur. Maar de men
selijke klok doet dat niet precies,
die moet worden bijgesteld. Soms
loopt hij een beetje sneller dan 24
uur, soms een beetje trager".
Door iemand in een isoleerka
mer neer te zetten^ waarin geen
daglicht kan doordringen, worden
niet alleen de tijden van waken en
slapen (het 'activiteitsritme') ontre
geld, maar ook het temperatuurrit-
me. Bij de een kan het activiteits
ritme een dag van ruim 33 uur gaan
volgen, bij de ander zal dat ritme
misschien in 17 uur gaan lopen.
"Het licht bij de mens moet vrij
fel zijn, wil het een functie als sych-
ronisatiesignaal hebben. Zo niet,
dan treedt een ontregeling in. Als
het licht te zwak is of het komt op
een verkeerd tijdstip, daar wen je
als mens niet aan".
Wie naar de Verenigde Staten
vliegt om op vakantie te gaan, zal
gemiddeld twee dagen nodig heb
ben om aan het tijdverschil te wen
nen. Maar wie altijd in nachtdienst
werkt, krijgt te maken met zoveel
botsende synchronisatiesignalen
dat er lichamelijke of psychische
problemen ontstaan. Rietveld: "Er
is een omstreden onderzoek met
bananevliegjes gedaan. Een deel
werd permanent ontregeld. Die
vlogen éls het ware constant tus
sen de VS en Europa op en neer.
Wat bleek? Hun overlevingskans
verminderde met 20 procent. Nu
wil ik daarmee niet zeggen dat
door veel te vliegen je overlevings
kans kleiner wordt, maar persoon
lijk zeg ik dat het niet gezond is".
Een onderzoek onder mensen
die veel 's nachts werken, wees uit
dat die mensen er weinig of geen
last van hadden. Maar toen de on
derzoekers navraag gingen doen
bij mensen die geen nachtdienst
meer verrichtten, regende het
klachten: van maag-darmstoornis
sen tot psychische problemen.
"Daaruit blijkt dat er goede en
slechte gewenners zijn. De mensen
die er niet tegen konden, werden
op een andere plek gezet, waar ze
gewoon overdag konden werken.
Nu de arbeidsmarkt krapper
wordt, is die mogelijkheid van
overplaatsing niet altijd aanwezig.
Vandaar dat het aantal klachten zal
toenemen".
Ochtend en avond
Het verschil zit hem ook in och
tend- en avondmensen. Die laatste
categorie zal minder moeite heb
ben met nachtdienst dan de eerste.
"Waarin verschillen ochtend- van
avondmensen? In het ritme van
hun biologische klok. Bij ochtend
mensen loopt die sneller, die zitten
dus dichter bij die 24 uur. Bij
avondmensen loopt de klok trager,
die zitten ovey die 24 uur heen. Bij
een avondmens komt de lichaams
Prof. W. Rietveld: De mens beschikt over miljarden bioklokjes. Die moeten op elkaar zijn afgestemd, anders raak je uit het ritme". (foto Jan Holvast)
temperatuur later op de dag op
werkniveau. Vandaar dat het voor
bijvoorbeeld docenten aan middel
bare scholen af te raden is om
proefwerken vroeg, 's ochtends om
acht uur, te geven. Maar laat in de
middag is ook niet goed, want dan
komen de ochtendmensen weer in
de problemen".
Om de gevolgen van werken in
ploegendienst zo gering mogelijk
te houden, is het volgens Rietveld
raadzaam om met roterende sche
ma's te werken. "Tegenwoordig
gaat men steeds meer op een snel
wisselend schema van maximaal
vier, hooguit vijf dagen over. En
bovendien wordt het in voorwaart
se richting samengesteld: men be
gint met een nachtdienst, vervol
gens is er een ochtenddienst, dan
een middagdienst, tenslotte een
avonddienst en dan begint de
nachtdienst weer".
Avondmensen veranderen trou
wens veelal langzamerhand in och
tendmensen. Naarmate men ouder
wordt, begint men de dag eerder
en gaat 's avonds vroeger naar bed.
"Als je ouHer wordt gaatje biologi
sche klok sneller lopen. Vandaar
dat oudere mensen vaak van me
ning zijn dat de tijd sneller gaat.
Dat is ook het geval. Dit heeft als
gevolg dat mensen boven de 50
jaar steeds meer in de problemen
dienst werken. Dat heeft bedrijfs
geneeskundige consequenties. Wat
te doen in zo'n geval. Keur je ie
mand dan af?"
Overigens is voor reizende Roe
ien als zakenlieden en politici een
hoopgevende ontwikkeling gaan
de: door toediening van een hor
moon uit de pijnappelklier (mela-
tomine) verdwijnt het katerige ge
voel dat door jet-lag wordt veroor
zaakt. Dit kan tot gevolg hebben
dat het prestatievermogen, ook na
een lange vliegreis, niet of nauwe
lijks wordt aangetast.
Depressies
Voor mensen die aan seizoensde
pressies lijden, is echter nog niets
uitgevonden. Toch zijn 'bij het val
len der bladeren' mensen die daar
voor gevoelig zijn, extra depres
sief. Zelfmoorden komen in de
herfst meer voor dan in zomer of
winter. Ook lijden sommige men
sen aan vooijaarsdepressies. "Met
het vallen van de bladeren heeft dit
dan ook niets te maken. Maar als
de dagen korter worden, is bij som
mige mensen de synchronisatie te
zwak. En bij anderen is dit het ge
val als de dagen langer worden.
Door trucs - iemand veel in het
licht zetten of iemand wakker hou
den - kun je die depressies voorko
men. Het lastige is alleen dat dit
een jaarlijks terugkerend ver
schijnsel is, zodat de behandeling
elk jaar moet worden herhaald".
Wie als mens in een isoleerbun
ker gaat zitten, raakt ontregeld.
Volgens Rietveld komt dat gevoel
bij oudere mensen heel vaak voor.
Niet omdat ze letterlijk in een bun
ker zitten, maar figuurlijk wel: "De
biologische klok van oudere men
sen zit losser in elkaar. Daardoor
raken zij intern sneller ontregeld.
Hun gevoeligheid voor signalen
neemt af. En aangezien oudere
mensen vaak in een sociaal geïso
leerde positie verkeren, geen ar-
beid-rust-proces meer hebben en
een ontregeld slaap-waak-patroon
door het gebruik van slaapmidde
len bijvoorbeeld, is hun positie ver
gelijkbaar met mensen in een iso
leerbunker. Stel nu dat ontregeling
leidt tot versnelde veroudering,
terwijl tegelijkertijd ouder worden
een grotere kans op ontregeling
geeft, dan is het misschien een taak
voor de overheid om te kijken of
minder snel verouderen
wanneer ze nog een sociale functie
kunnen houden. We zouden meer
naar andere culturen moeten kij
ken, waarin grootouders in het ge
zin een belangrijke rol spelen in
opvang en opvoeding van de klein
kinderen. Wat ik nu zeg is heel sus
pect, want wetenschappelijk is het
niet te bewijzen. Maar het is het
overdenken waard".
Raakvlakken
Chronobiologie is dus een we
tenschap die veel raakvlakken met
andere wetenschappen heeft. Er is
zelfs bewezen dat door een chrono-
biologisch schema van kankerpa
tiënten op te zetten, de overle
vingskans bij een behandeling met
celdodende middelen groter
wordt. "Celdeling zit ook in een 24
uurs-ritme. Om nu de goede cellen
bij een behandeling zo weinig mo
gelijk te beschadigen, terwijl tege
lijkertijd de kwaadaardige cellen
wèl worden aangetast, moet je een
infuus met dergelijke middelen op
het voor de patiënt meest gunstige
tijdstip toedienen. Het probleem
van deze werkwijze is vanzelfspre
kend dat zij te individualistisch ge
richt is. Met de grote toevloed van
patiënten is dat ondoenlijk. Maar
met programmeerbare pompen;
die worden ontwikkeld, is een vrij
individuele behandeling moge
lijk".
Sommigen ziekten hebben ook
een voorkeur voor een bepaalde
tijd van de dag of het jaar, zo heeft
de chronobiologie uitgewezen. Zo
treden hartinfarcten vaak op om
streeks negen uur 's ochtends of
negen uur 's avonds, komen lon
gaandoeningen - ook in gematigde
streken - vaak in het voorjaar voor
en treedt baarmoederhalskanker
veelal in juli en augustus aan het
daglicht. "Waarschijnlijk zit die tu
mor er dan al een tjjdje, maar
wordt hij pas in die maanden dui
delijk. Werk je deze gegevens ver
der uit, dan is het misschien raad
zaam om het bevolkingsonderzoek
naar deze ziekte in de maanden juli
en augsustus te houden. Omdat
dan de grootste kans bestaat om de
ziekte op te sporen".
Het gelach om de wetenschap
pers die zich met chronobiologie
bezighouden is al lang verstomd.
En als het aan Rietveld ligt zal hetr
vak in de komende jaren nog van
zich doen spreken. Niet voor niets
wrijft hij zich in de handen bij het
vooruitzicht dat hij de komende
twee jaar voorzitter is van de Euro
pese Vereniging voor Chronobiolo
gie. "Met al die bezuinigingen bin
nen de medische faculteit kun je
toch niet uit de voeten. Dan moet
je af en toe een lichtpuntje zoals dit
hebben". Hij zal de kans benutten
om Europese chronobiologen en
hun collega's uit andere disciplines
meer op één lijn te krijgen dan nu
het geval is. Want met de biologi
sche klok dient terdege rekening te
worden gehouden, zo is zijn rots
vaste overtuiging.
Beton bij halte
stadhuis wordt
verwijderd
LEIDEN - Om de doorstroom van
bussen in de Breestraat tijdens de
proef met de verkeerslichten tus
sen de Koornbrugsteeg en de Kore-
vaarstraat beter te laten verlopen,
zal de gemeente het beton wegha
len uit de 'haven' bij de bushalte
voor het stadhuis. Dat heeft de be
geleidingscommissie Breestraat
gisteren besloten. Volgens direc
teur B. Leeuwenburgh van het re
giokantoor van de NZH zullen de
bussen elkaar dan beter kunnen
passeren dan nu het geval is.
De gemeente zal voorts een rijtij-
denonderzoek houden. Dat heeft
zij ook tijdens de eerste fase van de
proef gedaan; de resultaten van
beide onderzoeken zullen naast el
kaar worden gelegd om de eventu
ele verschillen in de rijtijden van
de bussen gedurende de diverse fa
ses van de proef te kunnen vaststel
len.
De begeleidingscommissie be
sloot tot het weghalen van het be
ton bij de bushalte naar aanleiding
van een notitie van Van Leeuwen
burgh over de gevolgen voor de
NZH van de proef met de verkeers
lichten. Uit onderzoek is gebleken
dat veel bussen ernstige vertragin
gen oplopen. Daarvan is weer het
gevolg dat de wettelijk vastgestel
de rusttijd voor buschauffeurs op
bepaalde lijnen tot op en in twee
gevallen onder het minimum ge
daald. Om aan die laatste gevallen,
die zich voordoen op de lijnen 41 en
60, een einde te maken, heeft de
NZH besloten extra bussen in te
zetten. Van Leeuwenburgh ver
wacht dat dat in de loop van vol
gende week zal gebeuren. De extra
bussen zullen volgens hem blijven
rijden zolang de rusttijd van de
chauffeurs in het gedrang is.
LEIDEN - Het nieuwe kantoor
van het Regionaal Ziekenfonds
Leiden Alphen (RZLA) aan de Ka
naalweg begint al aardig gestalte
te krijgen. Het kantoorcomplex
moet volgend jaar februari gereed
zijn en volgens directeur J. Kool
van het ziekenfonds ziet het er naar
uit dat dat aardig gaat lukken. De
bouw ligt zelfs een aantal dagen
voor op schema, zo stelt hij. Het
kantoor kost ongeveer 20 miljoen
en het zal plaats bieden aan 200
werknemers die ruim 6500 vierkan
te meter tot hun beschikking zullen
krijgen.
Het complex is groot genoeg om
ook de eventuele fusie-partner van
het RZLA te huisvesten. Welk zie
kenfonds dit is, kan Kool op dit mo
ment nog niet zeggen. Het definitief
doorgaan van de plannen hangt
onder meer af van de uitslag van
een onderzoek naar de beste vesti
gingsplaats voor het nieuwe, gefu
seerde ziekenfonds. De vraag of het
nieuwe kantoor in Leiden niet dé
meest aangewezen plaats hiervoor
lijkt te zijn, toil Kool voor de uit
slag van van het onderzoek niet
beantwoorden.
(foto's Wim Dijkman)
STAD LEIDEN STAD LEIDEN STAD LEIDEN STAD LEIDEN STAD LEIDEN STAD LEIDEN STAD LEIDEN
