'Von Bartels uit huiskamer
'Wat ging er in hen om?'
Duitse schilder in Katwijks Museum
Trajecta
met 125
deelnemers
Actrice Hannelore Schroth overleden
DONDERDAG 9 JULI 1987
RADIO-TV-KUNST
PAGINA 19
KATWIJK - Als schilder van zee
stukken en scheepsschilderijen
was Von Bartels één van de favo
rieten van keizer Willem 11, die een
groot aantal van zijn werken voor
zijn privé-verzameling heeft aange
kocht. De zee, in al haar nunances
van kalm tot razend, was veelvul
dig het onderwerp van zijn
werken.
De Duitse schilder Von Bartels
heeft deelgenomen aan de meest
belangrijke internationale exposi
ties in die tijd, zoals Wenen (1894),
Bazel (1898), Barcelona (1898), Ve
netië (1903) en Amsterdam (1903 en
1907) waar ook belangrijke tijdge
noten Max Liebermann en Jozef
Israëls werden tentoongesteld. Hij
verwierf diverse internationale
prijzen en was erelid van The
Royal Institute of Painters in Wa
ter Colours, de belangrijkste ver
eniging van aquarellisten in Enge
land.
Von Bartels was ook goed be
kend met de Haagse school. Een
aantal van deze Hollandse schil-
Foto-expositie
DEN HAAG (ANP) - Den Haag
gaat zich met een fototentoonstel
ling presenteren in Japan. De ten
toonstelling sluit aan op de grote
Mondriaanexpositie uit de collec
tie van het Haags Gemeentemu
seum, die de komende maanden in
diverse Japanse steden wordt ge
houden. Het is de bedoeling dat de
foto's na Japan in andere landen
worden tentoongesteld.
De fototentoonstelling toont de
gemeente Den Haag in al haar fa
cetten. Naast de historische be
zienswaardigheden als de paleizen
zijn ook de hedendaagse architec
tonische stadsvernieuwingsprojec
ten te zien.
Een Hamburger van goede huize, al jong door de zee
gegrepen, die in 1887 voor het eerst naar Katwijk kwam en
het vissersvolk ontdekte. Hans von Bartels (1856-1913)
schilderde naast strandtaferelen ook interieurs, met vooral
haardvuren en tegelschouwen, waarbij de mens nooit
ontbrak. Zestig schilderijen, allen afkomstig uit Katwijkse
collecties, vormen de tweede speciale tentoonstelling in
het Katwijks museum van deze internationaal
gewaardeerde schilder. Waar een klein museum groot in
kan zijn.
door
Saskia Stoelinga
ders heeft hij persoonlijk gekend.
Zo bood op 23 maart 1908 het be
stuur van het Schilderkundig Ge
nootschap Pulchri Studio Von
Bartels een diner aan in het ge
nootschapsgebouw aan het Lange
Voorhout in Den Haag. Naast het
bestuur, waarin onder anderen
H.W. Mesdag en Willem Maris zit
ting hadden, zaten vele kunste
naarsleden met hun dames aan.
Na de Jan Toorop-tentoonstel-
ling die meer dan 7000 bezoekers
naar het smaakvol ingerichte Kat
wijkse museum trok, nu dus de
Duitse schilder Hans von Bartels.
Arie van der Plas, penningmeester
van Stichting Katwijks Museum,
vertelt waarom toch die drang be
staat om grote aandacht trekkende
exposities te organiseren.
"Rond de eeuwwisseling was
Katwijk een belangrijke trekpleis
ter voor kunstenaars uit alle wind
streken. Von Bartels was één van
de vele buitenlandse schilders die
het vissersdorp bezochten. Kat
wijk was gezellig, en niet zo mas
saal als bijvoorbeeld Schevenin-
gen. Veel van die schilders waren
in de kost bij de gewone Katwij-
kers. Vaak betaalden zij met schil
derijen. Daardoor hebben veel Kat-
wijkers een binding met de schil
derkunst en met name zeegezich
ten, strandtaferelen, knusse dorps
gezichten spreken ze aan".
Vrijwilligers
Dat de Katwijkse bevolking be
trokken is bij het museum blijkt
ook uit het grote aantal betalende
leden dat het Oud-Katwijks Ge
nootschap telt (ruim 1500) en het
grote aantal vrijwilligers (ruim 200)
dat elk moment paraat is om het
bestuur bij te staan: met het inrich
ten van het museum tot schoonma
ken van de vloeren. En dan hebben
we het nog niet over sponsors die
zonder problemen geld geven voor
een catalogus (tweetalig Neder
lands/Duits) die niet onder doet
voor een boekwerk uit het Stede
lijk of Rijksmuseum in Amster
dam.
Op de vraag waarom er voor Von
Bartels is gekozen, antwoordt Van
der Plas: "Toorop was een kostba
re en zeer arbeidsintensieve ten
toonstelling. Veel schilderijen
moesten we van buiten Katwijk
halen. Daar kwamen soms trans
portkosten van zo'n 5000 gulden
bij kijken. We hebben nu uit de 950
geregistreerde kunstenaars die
ooit in Katwijk hebben geleefd en
gewerkt een keus gemaakt. Hans
von Bartels is van nationaal en in
ternationaal belang. In 1903 is er na
een tentoonstelling in Duitsland
geen aandacht meer aan hem be
steed. In Nederland al helemaal
niet, terwijl zijn schilderijen in mu
sea in heel Europa hangen. Met de
naam van Von Bartels ging die van
Katwijk over de gehele wereld",
zegt de penningmeester met zicht
bare trots.
"Een ander motief was dat veel
Katwijkers een schilderij van hem
hadden hangen en wij dus niet het
hele land door hoefden of met ver
voerskosten te maken kregen".
In natura
Ook kreeg het Katwijks museum
jaren geleden van een kleinzoon
van Von Bartels die in Wassenaar
woonde een aantal werken in
bruikleen. Van der Plas: "Toen de
familie naar Australië emigreerde
belden ze op met de mededeling
dat ze wat schilderijen van hun
grootvader langdurig in bruikleen
wilden geven. Samen met de
kunstwerken die het genootschap
al op veilingen had gekocht, kwa
men wij op 20 werken in eigen be
zit".
"De overige 40 - eigenlijk 60,
maar er is een keus gemaakt - ko
men uit Katwijkse huiskamers.
Hier in Katwijk weten we alles, dus
ook waar de Von Bartels' hingen",
zegt van der Plas geheimzinnig, die
niet verder wil uitweiden over hoe
en waar hij ze vandaan heeft gekre
gen.
Wel wil hij kwijt dat de kleinzoon
uit Wassenaar Katwijkse vrouwen
als hulp in de huishouding had.
"Bij hun vertrek hebben deze
vrouwen ieder wat schilderstuk
ken gekregen. De rest is door Kat
wijkers aangekocht of verkregen
door betaling in natura. Er is bij
voorbeeld wat aangetroffen bij fa
milieleden van vroegere hotelhou
ders die hun diensten met een
doekje zagen betaald, je kunt rus
tig zeggen dat de vele blijken van
genegenheid die Von Bartels in de
vorm van schilderijen bij Katwijk
se vrienden achterliet nu de kern
vormen van de tentoonstelling".
"De catalogus is natuurlijk niet
voor niets tweetalig. We hopen be
halve de Katwijkers en Nederland
se toeristen ook de Duitse toeristen
te interesseren voor ons museum.
Von Bartels is zeker een onder
werp dat de grote massa aan
spreekt".
Komen er nog meer grote ten
toonstellingen? "Oh ja. Het is net
een uit de hand gelopen hobby. We
stoppen niet. De volgende tentoon
stelling die we in ons hoofd heb
ben, wordt van de schilder G. Mun-
the".
De tentoonstelling van het werk
van Hans von Bartels duurt tot 27
september. Het Katwijks Museum
is open van dinsdag tot en met za
terdag 10-12.30 uur en van 14.00-
17.00 uur. De catologus met af
drukken van het werk en een
kunsthistorische beschouwing
van drs. H. Kraan, hoofd afdeling
Buitenlandse Kunst van het
Rijksbureau voor Kunsthistori
sche Documentatie, is verkrijg
baar voor 20 gulden.
In Katwijk
maakte Von Bar
tels talloze schet
sen van duinen,
het strandde zee,
de visserschepen,
en natuurlijk de
bevolking. Ook
gebruikte hij Kat
wijk als basis
voor uitstapjes
naar lJmuiden,
Leiden. Scheve-
ningen, Dor
drecht, Hoorn,
Edam, Enkhui
zen, Medemblik
en Zeeland. Dit
schilderij van d
Houtzaagmolen
'De Herder' aan
de Haarlemmer-
trekvaart in Lei
den maakte hij in
1909 ifoto pd
Biograaf in verf liield van Katwijkers
T
Vrouw met drie
kinderen. In deze
gouache zit een
driehoekscompo
sitie met drie (be
zorgde) gezichten
als hoekpunten.
Het toppunt van
de driehoek wordt
gevormd door het
gezicht van de
moeder. Tekenen
haar gelaat ver
driet en zorg over
de niet teruggeko
men vader? Hier
op kan het dragen
van de zwarte
mutsen wijzen,
die in katwijk on
der de witte muts
zat en niet als
dracht voor
kwam? (foto pr)
MAASTRICHT (ANP) - In de Eu
rohal in Maastricht is de derde Tra
jecta, een kunstmanifestatie met
verkoopbeurs, begonnen. Er na
men 125 kunstenaars uit Limburg
aan deel met in totaal 750 werken,
in hoofdzaak schilderijen, beelden
en grafiek.
De manifestatie heeft rond de
700.000 gulden gekost; waarvan
een groot gedeelte afkomstig is van
een provinciale subsidie en van
sponsoring door een aantal bedrij
ven. De kunstmanifestatie Trajecta
'87 duurt tot en met 2 augustus en
is dagelijks geopend.
MUNCHEN (DPA) - De Duitse
actrice Hannelore Schroth, bui
ten de Bondsrepubliek vooral
bekend van film en televisie, is
gisteren op 65-jarige leeftijd in
München overleden.
Hannelore Schroth speelde
zeer uiteenlopende rollen, zowel
in luchtige vermaaksfilms als
ook Blanche in 'A Streetcar Na
med Desire' van Tennessee Wil
liams ('Endstation Sehnsucht')
en de Alte Dame in 'Besuch der
alten Dame' van Friedrich Dür-
renmatt. In de nasynchronisatie
van buitenlandse speelfilms in
Duitsland verduitste zij de stem
van Ingrid Bergman.
Hannelore Schroth werd in
een toneelspelersfamilie gebo
ren. Haar ouders waren Heinrich
Schroth en Kathe Haack. Haar
stiefbroer Carl-Heinz Schroth is
bekend als toneelspeler en regis
seur. Zij werd op 10 januari 1922
in Berlijn geboren en keerde na
het bezoeken van een pensionaat
in Lausanne in 1938 terug naar
Berlijn, waar zij op de toneel
school ging.
Schroths eerste filmrol was in
'Spiel im Sommerwind' van re
gisseur Roger von Norman. Er
volgden nog veel films, waaron
der 'Kitty und die Weltkonfe-
renz' van Helmut Kautner. Hij
vroeg haar ook voor 'Under den
Brücken' uit 1945, die wel haar
beste filmrol is genoemd.
Als toneelspeelster debutteer-
de Schroth in 1939 op de Berliner
Volksbühne. Na de oorlog speel
de ze in Wenen, in het Theater in
der Josefstadt, en in 1949 ging ze
naar de Bondsrepubliek, waar ze
veel speelde in München en
West-Berlijn en door Gustaf
Gründgens naar het Schauspiel-
haus in Düsseldorf werd ge
haald. In de jaren daarop trad ze
weer in veel films op. Op de Fest-
spiele van Recklinghausen zag
men haar in 1967 in Brechts
'Mutter Courage', naast Lotte Le-
nya. Voor de rol van Claire in
Dürrenmatts 'Besuch der alten
Dame', kreeg zij in 1969 de Gro-
te-Hersfeldprijs. In 1980 werd zij
onderscheiden met de Filmband
in Gold.
Hannelore Schroth is ge
trouwd geweest met de acteur
Carl Raddatz en de diepzeeon
derzoeker Hans Hass. Na proble
men met de gezondheid in de ja
ren zeventig werd het wat stiller
rond haar.
KATWIJK-De stoere
vissersvrouw met sterk
geaccentueerde
werkhanden houdt het kind
veilig in haar armen en kijkt
verlangend uit naar haar
man. De bomschuit kan elk
moment afmeren bij het
Katwijkse strand. De
klijnhaalder staat klaar om
de ankerlijn op te halen. De
bomschuiten op de
achtergrond staan met de
neus naar de zee gekeerd als
teken dat ze snel zullen
uitvaren. Het is midden in
het visseizoen.
Dit kleurrijke schilderij, getiteld
'Wachten op de schuiten', is in het
bezit van Katwijks museum, en
staat afgebeeld op de omslag van
de fraaie en informatieve catalogus
over het leven en werk van Hans
von Bartels. Deze Duitse schilder
zocht contact met de gewone Kat
wijkers. Hij mengde zich heel be
wust onder de bevolking, want om
mensen goed te kunnen schilde
ren, wilde hij precies weten hoe ze
leefden, hoe ze over dingen dach
ten en wat er in hen omging. Hij
deelde hun zorgen en verdriet en
voerde eindeloze gesprekken met
de oud mannen van het dorp om
meer aan de weet te komen over
het vissersleven. Soms liet hij een
kind poseren dat hij later als meis
je weer als model gebruikte en ver
volgens als jonge moeder.
Hij wordt daarom ook wel eens
een 'biograaf in verf genoemd.
Zijn vuistregel luidde: wat je ziet,
dat kan je ook schilderen, als je
maar kijken en schilderen kunt.
De door de natuur geharde vis
sers en vissersvrouwen in hun kle
derdrachten leverden een schat
aan motieven op. Niet alleen voor
Von Bartels maar ook voor de hon
derden anderen die rond de eeuw
wisseling in Katwijk verbleven.
Katwijk had de rol overgenomen
die Scheveningen voorheen had
vervuld. Met het afgraven van het
Dekkersduin, de aanleg van de ha
ven en het verrijzen van het lu
xueuze Kurhaus had Schevenin
gen veel van het oorspronkelijke
karakter verloren. De kunstenaars
van de Haagse School moesten toe
zien hoe veel van hun geliefde
plekjes werden opgeofferd aan de
vooruitgang en velen keerden Den
Haag de rug toe.
Thuisleggers
Toen de schilder in de zomer van'
1887 voor de eerste maal naar Kat
wijk aan Zee kwam, was de plaats
nog niet veel meer dan een groot
vissersdorp. Het Groot Badhotel of
'De Zwaan' heeft hij nimmer van
binnen gezien. Hij logeerde, en dat
is zo kenmerkend voor hem, het
liefst bij de Katwijkers die 'thuis
leggers' hielden. Zijn eerste con
tact met Katwijk is dan ook begon
nen bij eenvoudige mensen in het
Eerste Duinpad; het ^ézin van de
toen 34-jarige scheepstimmerman
Kees van der Wiel die vier kinde
ren had. Daar was het bepaald nog
geen luxe. Hij moest het ook doen
met water uit de 'pet' (waterput) en
van riolering was ook geen sprake.
Hans von Bartels die uit een wel
gestelde adellijke familie stamde,
werd op 25 december 1856 gebo
ren. Zijn vader stierf een paar we
ken voor zijn komst. Mevrouw von
Bartels wijdde zich aan de opvoe
ding van haar enige kind. Zij hield
van reizen en nam haar zoon regel
matig mee. De jongen genoot van
deze reizen en nam altijd een
schetsboek mee om de hoogtepun
ten in wat krabbels te kunnen vast
leggen. Ook thuis behoorden teke
nen en schilderen tot zijn favoriete
bezigheden. Op 14-jarige leeftijd
stond het vast dat hij kunstenaar
wilde worden. De familie had ech
ter iets ander-s met hem voor. Een
loopbaan als ingenieur was al uit
gestippeld en het kostte de vastbe
raden jongen veel moeite zijn moe
der zover te krijgen dat zij bereid
was het voor hem op te nemen te
gen de rest van de familie.
Zo kwam Hans von Bartels in
1874 dan toch in de leer bij Rudolf
Hardorff die in Hamburg een grote
reputatie genoot als marineschil
der. Hardorff was een man van de
oude stempel die over een enorme
vakkennis beschikte. Hij fabriceer
de van natuurlijke kleurstoffen
zijn eigen verfsoorten en wist let
terlijk alles van navigatie, scheep-
stypen en tuigage. In 1876 toen zijn
leermeester hem niets meer kon
bijbrengen vertrok hij naar de Aka-
demie van Düsseldorf. Zijn studie
reizen gingen naar het noorden en
het zuiden; als er maar water in de
buurt was. Hij werkte aan de kus
ten van de Noordzee en de Oostzee,
in Dantzig en op het eiland Rügen.
maar ook in Venetië, aan het Lago
Maggiore en aan de Rivièra di Le-
vante.
Aquarel
Na zijn huwelijk met Wanda
Grosz in 1882 reisde hij meestal in
gezelschap van zijn vrouw, die
haar reisimpressies vastlegde in,
deels op waarheid, deels op fanta
sie berustende historische vertel
lingen, zoals 'Aus der Chronik des
Adrianus Pars'. Met hun drie kin
deren logeerden zij vaak bij boer
Jacob van der Marei in de Zuid-
straat. Zijn reizen naar Nederland
wisselde Von Bartels soms af met
andere bestemmingen. Zo maakte
hij in 1894 voor het eerst de over
tocht naar Engeland, waar hij
Cornwall bezocht en de steile gra-
nietkust van Landsend. Op de te
rugreis bewonderde hij in Londen
het werk van een van zijn favoriete
kunstenaars: William Turner. Bei
den hielden van de aquareltech
niek. Turner werkte namelijk op
dezelfde manier als hij. Net zoals
Von Bartels gaf hij er de voorkeur
aan de waterverf als dekverf te ge
bruiken en het wit van het papier
zelden mee te laten spelen, terwijl
de eigenschap van waterverf juist
is dat hij door verdunning transpa
rant kan worden opgebracht, waar
bij de kleurpigmentatie zodanig in
DAHL FAVORIET - Kinderen tus
sen acht en twaalf jaar lezen graag
een boek van Roald Dahl. Dat is
gebleken uit een onderzoek van de
openbare bibliotheken in Den
Haag. De kinderen hadden de keus
uit 29 boeken die ze volgens de on
derzoekers waarschijnlijk niet zelf
uit de rekken zouden pakken.
Dahl's kinderboek 'De giraffe, de
peli en ik' werd door 53 van de 810
deelnemende kinderen gelezen en
beoordeeld met een 9 gemiddeld.
het papier dringt dat het wit van
het papier blijft meespelen.
Hoewel Von Bartels het werken
met olieverf nooit heeft opgege
ven, begon hij al in 1879 te experi
menteren met deze techniek. Hij
ontdekte ook de andere mogelnk-
heid die het gebruik van waterverf
bood. Waterverf heeft de eigen
schap snel te drogen en vereist
daardoor een zekere snelheid van
werken. Von Bartels hield ervan
om datgene wat hij zag zo snel en
direct mogeijk weer te geven.
Hij ontwikkelde een persoonlij
ke, direct herkenbare, stijl. Hij was
niet alleen origineel in de manier
waarop hij met waterverf werkte,
maar ook zijn kleuren en composi
ties getuigen van vakmanschap.
Toen de schilder nog in zijn sterf
jaar (1913) zijn vertrouwde dorp
opzocht was het met de bomschui
ten op het strand, die hij zo vaak
had geschilderd, een aflopende
zaak. De kunstenaars bleven weg
en de Eerste Wereldoorlog gaf de
genadestoot aén Katwijk als kun
stenaarskolonie.
Van Ruysdael
moet miljoen
opbrengen
ALKMAAR (GPD) - Een land
schap van Salomon van Ruysdael,
voorstellend een gezicht op de Sint
Laurenskerk in Alkmaar, wordt
vrijdag bij Christies in Londen ge
veild. De geschatte opbrengst ligt
tussen de 200.000 en 250.000 pond.
In Nederlands geld omgerekend,
kan het hoogste bod dus een slor
dige één miljoen gulden belopen.
Het 62 x 93 centimeter metende
en uit 1644 daterende paneel ver
toont een 17e eeuws Hollands land
schap met een lage horizon en gro
te luchtpartij. De stadswal is be
langrijk voor de compsitie: op die
diagonaal kan de bebouwing tegen
de lucht afsteken. De diagonale 'ei
landoever' op de voorgrond geeft
de mogelijkheid figuurtjes neer te
zetten.
De ruimte voor de hoge luchten,
met de verwaaide wolken, was
voor het eerst door Esaias van de
Velde opgeëist; als een van de
vroege realisten - de eerste twintig
jaar van de zeventiende eeuw -
schilderde hij een ty
pisch Hollands landschap. De
schilder Van Goyen was bij hem in
de leer en Salomon van Ruysdael
is volgens velen op zijn beurt een
leerling van Van Goyen. Salomon
van Ruysdael trok omstreeks 1616
van zijn geboorteplaats Naarden
naar Haarlem. Hij kwam er in het
schildersgilde en noemde zich toen
nog Salomon van Goyen. In 1648
had hij zitting in het bestuur van
het gilde en al voor die tijd kon hij
zich een vermogend man noemen.
In het Rijksmuseum van Am
sterdam begint overigens op 3 ok
tober de grote overzichtstentoon
stelling 'Onze meesters van het
landschap'. Naast zes rivier- en
duinlandschappen van Salomon
van Ruysdael zijn er tien land
schappen van zijn vermaarde neef
Jacob van Ruysdael.
