'Toneel hernieuwd
bestaansrecht geven'
Perfecte 'Ajax' toch afstandelijk
Ajax-regisseur Peter Sell ars:
Actie ontbreekt in
'Op goede gronden'
Hongarije in Nederland
WOENSDAG 3 JUNI 1987
RADIO-TV-KUNST
Peter Sellars: saaiheid als wapen tegen de televisieleugen.
üe verwachtingen waren daarom
ook hoog gespannen omdat niet
uitgesloten is dat Sellars vaste re
gisseur van de Brusselse Munt
schouwburg gaat worden, het ope
ragezelschap dat Gerard Mortier
tot één van de meest toonaange
vende ter wereld wist te maken.
..Ik heb nee gezegd tegen alle to-
neelregies, die mij in Europa zijn
aangeboden", reageert Sellars, „Ik
moest wel, hoe moeilijk dat ook
voor mij was. In ben hier niet opge
groeid. Jullie taal en jullie cultuur
kan ik me misschien eigen maken,
maar het woord 'maken' geeft de
beperking eigenlijk al aan: het
komt niet echt uit mezelf, het blijft
iets wat opgeplakt is. Ik wil zo eer
lijk mogelijk met mijn kennis en
achtergronden omspringen. Alleen
dan heb je kans dat je tot het on
derbewuste van je publiek door
dingt. Zelf denk ik, dat mijn regie
van Ajax de oorspronkelijke
Griekse tragedie benadert, maar
het kan heel goed zijn dat jullie
(Sellars laat korte giechel volgen)
de voorstelling als soort ansicht
kaart ervaren: 'o, dat is dus Ameri
ka!'.".
Het American National Theater in Amsterdamse Stadsschouwburg
Een fragment uit de voorstelling 'Op goede gronden'.
LEIDEN - Wat zou u ervan vin
den wanneer Freddie Heineken
Hamlet speelde, of Meneer Phi
lips Othello? Zou Hamlet dan
bijvoorbeeld een dronkelap wor
den?
Het Werkteater heeft voor de
nieuwe zomervoorstelling als on
derwerp het mogelijke gevaar
van de theatersponsoring geko
zen. Een financieel aan de grond
geraakt gezelschap wordt door
een zekere graaf en gravin Van
Zuylen-Singelsloot du Paillon
uit de nood gered op voorwaarde
dat de gravin Hamlet mag spe
len. De regisseur gaat akkoord
en dan beginnen de moeilijkhe
den. De gravin heeft zo haar ei
gen ideeén over haar rol en het
stuk. Ze bemoeit zich tijdens de
repetities met de regie; ze trekt
zich überhaupt weinig van de re
gisseur aan. De acteurs komen in
opstand, hun vertrouwen in de
voorstelling is geschonden. De
regisseur geeft uiteindelijk toe
dat het projekt mislukt is, maar
om voor overheidssubsidie in
aanmerking te komen, moet je
eerst volle zalen trekken.
Het Werkteater geeft dit ver
haal vorm in een opeenvolging
van scènes op basis van improvi
saties. Een beproefde vorm van
theatermaken die in het verleden
veel roem oogste. Vier jaar gele
den zag ik de zomervoorstelling
Ristorante Guatelli waarvan ik
me nu nog de actie en de dyna
miek herinner. Actie is een'van
de dingen die in 'Op goede gron
den' ontbreekt. Het verhaal zit
slecht in elkaar, de grappen zijn
flauw, het tempo is veel te traag
en de acteurs staan als houten
klazen te spelen. Het lijkt wel of
met de vorige generatie ook de
inspiratie en het vakmanschap
verdwenen zijn. Waar is het
spektakel gebleven?
Ik kreeg het gevoel dat de
voorstelling nog lang niet af was,
alsof ze pas aan de eerste doorlo
pen toe waren. Het liep allemaal
een beetje stroef waardoor de
grappen die wel leuk waren in
het water vielen. Ik heb vooral
om de gravin in de rol van Ham
let zitten lachen. Het meest heb
ik toch genoten van de muziek
die zeker bij binnenkomst prach
tig is en de voorstelling verleven
digt.
INGRID VAN FRANKEN-
HUYZEN
'Ajax' door het 'American National
Theater'. Naar een bewerking van de
gelijknamige tekst van Sophocles
door Robert Auletta. Regie: Peter
Sellars. Gezien op 2 juni in de Stads
schouwburg, Amsterdam, aldaar
nog te zien op 3 en 4 juni.
AMSTERDAM - 'Ajax' van het
American National Theater is
een zeer Amerikaans stuk. Zo
Amerikaans, dat regisseur Peter
Sellars, die na afloop in De Balie
werd geïnterviewd, zich afvroeg
wat een Europeaan bezielt om er
naar te gaan kijken. De sympa
thieke, kwajongensachtige regis
seur - moeiteloos 'sweeping-sta
tement' aan 'sweeping-state
ment' rijgend - gaf eigenlijk zelf
het antwoord. Het stuk biedt
Amerikanen identificatiemoge
lijkheden, het is herkenbaar
'Amerikaans', maar voor een Ne
derlander in de Amsterdamse
stadsschouwburg blijft het een
afstandelijke theaterervaring.
Robert Auletta heeft de trage
die van Sophocles met grote eer
bied voor de oorspronkelijk
tekst bewerkt. Van de Griekse
helden Amerikaanse generaals
gemaakt die niet een Trojaanse
oorlog achter de rug hebben
maar een oorlog in Latijns Ame
rika. Het decor bestaat uit de ge
vel van een kantoorgebouw, de
ramen verlicht met luxaflex er
voor. waarvan de suggestie uit
gaat dat daar de Amerikaanse
militaire top zetelt. Het decor ziet
er indrukwekkend uit. zoals alles
in de voorstelling gekenmerkt
wordt door een groot gevoel voor
theatraliteit.
De beginmonoloog tussen
Athena en Odysseus is perfect.
Eerst is er het helikoptergeluid.
Er komen stemmen bij die van
verschillende richtingen lijken te
komen en dan zien we pas de bei
de acteurs aan de rand van het
toneel, pratend in een microfoon.
Een vondst is de introductie van
de waanzinnig geworden Ajax,
die badend in het bloed in een
soort aquarium ten tonele wordt
gevoerd. Het koor, bestaande uit
vijf reusachtige negers in ge-
vechtspakken, één voor één ko
men ze op. Enkelen van hen ne
men, voordat ze gaan zitten, de
houding aan van een soldaat die
door kogels wordt getroffen en
achterover hangt in de lucht. Ze
zitten aan de rand van het toneel
en ze stralen een enorme power
uit. Voor het toneelpodium, links
en rechts, zijn er dan nog de twee
tafels waarachter oningevulde,
keurig in het pak gestoken per
sonages zitten, die alles op de
voet volgen. CIA-agenten? Mid
den op het toneelpodium zetelt
de godin Athena als een soort tri
bunaal-voorzitster. De mise-en-
scène is statisch - evenals in de
tijd van de Griekse tragedies -
omdat iedereen aan een micro
foon gebonden is.
(UT'
Het verhaal dat vertelt wijkt op
nuances af van dat van Sopho
cles. De nadruk lijkt sterk te lig
gen op dat Ajax zich schuldig
voelt aan oorlogsmisdaden en
dat het dit schuldbesef is dat
hem tot zelfmoord aanzet. Het
stuk is doorweven met de thema
tiek van onschuld versus bezoe
deling. Ajax gaat uiteindelijk
naar de rivier ('down by the ri-
ver-side' zingt het koor) om de
schuld van zich af te wassen, zich
AMSTERDAM (ANP) - Nederland en Hongarije zullen ook in de toe
komst extra aandacht besteden aan de culturele banden tussen beide
landen. Dit zijn minister Brinkman van WVC en zijn Hongaarse collega
Köpeczi overeengekomen. Minister Brinkman vertelde dat bij de ope
ning van de manifestatie Hongarije in Nederland gisteravond in de Nieu
we Kerk in Amsterdam.
Vrijwel de gehele maand juni heeft deze manifestatie plaats met diver
se activiteiten in Amsterdam en andere steden van ons land. Acht Hon
gaarse tentoonstellingen in de Nieuwe Kerk vormen het eerste onderdeel
van deze manifestatie. Deze omvat twee exposities van moderne Hon
gaarse schilders, een Jugendstilexpositie, één van oude en nieuwe boe
ken uit Hongarije, één over Hongaarse borduurkunst, één over fotografie
na 1945, één over de reformatie en één over Magyar volkskleding. Deze
tentoonstelling is tot 23 juni te bezichtigen.
Een reeks activiteiten van de manifestatie Hongarije in Nederland zijn
ingebed in het programma van het Holland Festival. Hoogtepunt daarin
zijn muziekvoorstellingen rond de Hongaarse componist Kurtóg. Verder
is er een opvoering van 'Romeo en Julia' door de Hongaarse Staatsopera
en een concert van het Liszt-Kamerorkest.
ter een spraakmakend en goéd be
zocht repertoiregezelschap, het
American National Theater, op po
ten, maar toch sloten de deuren in
de Amerikaanse regeringsstad zich
om financiële of politieke redenen
voor hem.
Imitatie
„Ajax is een zwart stuk, dat ilj
een zwarte periode heb gemaakt",
glimlacht hij op zijn 'vraag-alsje-
blieft-niet-verder' manier. Nu gaat
h<?t weer goed met hem, zegt hij.
Dankzij de gezamenlijke steun van
de Muntschouwburg, de Wiener
Festwochen, het Stuttgartse Thea
ter der Welt, en het Holland Festi
val krijgt 'Ajax', zijn laatste Was-
hingtonse regie, en tweede Euro
pese kans.
Met een vrijwel nieuwe bezetting
- 'acteurs worden veel te snel be
roemd. ik verlies ze aan de film' -
repeteerde hij de afgelopen weken
in een Brussels buurttheater. Na
afloop van lange en zware repeti
tiedag praten we, gezeten op een
bankje in een nabij gelegen stukje
stadsgroen. Van vermoeidheid
geen spoor.
„Het Amerikaanse toneel kent
nog maar twee soorten publiek:
mensen, die uit gewoonte naar het
theater gaan, zonder te weten wat
ze daar eigenlijk nog te zoeken
hebben en een kleine groep die
nog wèl weet waarvoor het naar to
neel gaat. maar het daar niet vindt,
omdat het toneel een imitatie van
zichzelf of van de televisie en film
is geworden. Het aantal theaterbe
zoekers loopt terug. Producenten
durven minder risico's aan, waar
door jonge theatermakers in toene
mende mate in de alles dood druk
kende armen van de film of de tele
visie worden gedreven".
Een neerwaartse spiraal, die vol
gens Sellars maar op één manier
valt te keren: toneeLmoet naar dat
zoeken, wat televisie mist: impact.
„De hele dag staat in Amerika de
televisie aan", vertel hij, „Het
nieuws over een bloedbad is nog
niet geweest, of een stem prijs op
eenzelfde ernstige toon de winst
punten van vernieuwde honden-
brokken. Verschil in presentatie is
er niet, of het zou moeten zijn dat
de reclameboodschap met meer
kracht - als nóg belangrijker - in
de ether wordt geslingerd. Is het
dan gek dat woorden hun geloof
waardigheid kwijt raken? Er komt
zoveel taal op ons af, dat wij woor
den als behang zijn gaan ervaren.
Niet-luistern is een tweede natuur
geworden. Je moet wel: anders
raak je volstrekt gek.
Leugenachtig
„Met de beeldtaal wordt helaas
net zo armoedig omgesprongen.
Hoe kunnen we iets zo kort, sim
pel, en sensationeel mogelijk op de
buis krijgen? Dat is het doel. Voor
de meest ingewikkelde onderwer
pen is niet meer tijd dan een recla
meboodschap. Televisie vertekent
de werkelijkeid. Eigenlijk alles is
leugenachtig aan dit medium, tot
de nieuwslezer aan toe, die een ern
stige blik opzet, terwijl hetgene
wat hij voorleest nauwelijk tot hem
doordringt".
Waarachtigheid - 'ik haat theater
dat doet alsof - is één van de wa
pens waarmee Sellars de televisie
cultuur te lijf wil, de andere twee
zijn: 'saaiheid' en 'chaos'.
„Hoe zorg je ervoor dat je voor
stelling niet als de zoveelste met-
een-weer-vergeten televisieserie
ervaren wordt? Er is maar één ant
woord: shockeren! En om dat te
bereiken, moet je doen, wat de tele
visie niet doet. Wordt op de buis
alles zo helder en overzichtelijk
mogelijk gebracht? Goed, dan zal
ik het publiek overladen met een
verwarrende stroom van informa
tie. Is 'beweging' een gouden wet
in televisieland? Prima, dan breng
ik het wapen van de saaiheid in
stelling: eindeloos lange voorstel
lingen, met en minimum aan actie
en beweging, (korte giechel)
„Wil je aandacht krijgen voor
wat je te zeggen hebt, dan moet je
met extremen, met uitersten,
werken. Welk ander antwoord valt
er op middelmaat te geven?. In
Ajax laat ik de hoofdpersoon bij
voorbeeld spelen door een dove ac
teur. Ik doe dat, omdat ik niet wil
dat zijn tekst als poëzie wordt erva
ren, als iets dat mooi klinkt, maar
wel van een grote afstand komt
Zijn dovetaal onderstreept de tekst
op een shockerende wijze; de
woorden kun je niet meer als bete
kenisloos van je af laten glijden".
Ajax, een minder bekende
Griekse tragedie van Sophocles,
verhaalt over een mythische veld
heer die uit razenij om een misge
lopen promotie een bloedbad on
der zijn tegenstanders aanricht.
Vervult van schaamte pleegt Ajax
halverwege het stuk zelfmoord.
Het drama spitst zich toe op de
vraag of Ajax, die voor zijn val wel
degelijk grote heldendaden ver
richtte, nu wel of geen behoorlijke
begrafenis moet krijgen.
Sophocles stelt in essentie twee
zaken aan de orde: hoogmoed
komt ten val (Ajax dacht het zon
der de steun van de goden te kun
nen) en hij houdt een pleidooi voor
zo iets als militaire eer: Ajax trekt
de consequenties uit zijn bloedige
misstap, en verdient daarom toch
een postuum respect van zijn vij
anden.
Peter Sellars: „In de hedendaag
se maatschappij is de mens zelf
god, of denkt dat te kunnen zijn.
Beslissingen, die in de Griekse sa
menleving alleen voor goden wa
ren voorbehouden, hebben we in
eigen hand genomen. Bestuurders
schrijven voor hoe anderen moe
ten leven. Artsen maken keuzes
tussen leven en dood. En - het
meest ingrijpende - we deinzen er
zelfs niet voor terug om de verant
woording van het voortbestaan
van de wereld op onze rug te ne
men. Ik denk natuurlijk aan de nu-
claire wapens en krachtcentrales.
Door die verandering is het belang
van Ajax groter dan ooit geworden.
De Griekse samenleving kon zich
vanuit een zekere naiviteit en on
schuld nog op hogere krachten dan
zijzelf beroepen. Wij hebben daar
het recht eigenlijk niet meer toe.
Daarvoor weten en kunnen we te
veel. De mens is voorgoed zijn on
schuld kwijt".
„En wat het verhaal van Sopho
cles betreft: Zoals je weet, gaat ook
in onze tijd zo af toe nog wel eens
een generaal uit zijn bol. Ik reageer
met mijn regie op wat ik het nieuw-
militarisme zou willen noemen. Je
ziet in Amerika dat het leger steeds
meer macht gaat krijgen. Bepaalde
'cellen' onttrekken zich met succes
aan de controle van het parlement.
Een bang makende ontwikkeling"
„Begrijp me goed, ik ben niet an
ti-leger. Wij kunnen niet zonder
verdediginsapparaat. Als je daar
voor gaat pleiten ontken je de men
selijke natuur. Sophocles schreef
bepaald geen anti-leger stuk. Hij
benadert het vraagstuk van militai
re ethiek vanuit het gezichtspunt
van een generaal. Op welk punt
wordt een militaire handeling im
moreel? Ik vind dat een belangrij
ke vraag. Intelligente geesten heb
ben ze nog steeds veel te weinig
over het vraagstuk van de militaire
moraal gebogen. Verwacht van mij
geen antwoord. Ik wil alleen iets
los maken. Theater hoort net zo
complex als het leven zelf te zijn'
te reinigen en pleegt zelfmoord.
Ook zijn jonge zoontje, waarmee
hij steeds in de weer is, beli
chaamt die onschuld. Interes
sant is ook dat Ajax in het stuk
van Sellars. Indiaanse voorou
ders heeft. Hij heeft Siouxbloed
in de aderen. Ook hier komt weer
Ajax' dilemma tot uiting. Hij ver
tegenwoordigt een cultuur die
zegt de vrijheid te bevechten
maar tegelijkertijd zelf op onder
drukking is gebaseerd.
Het koor speelt fantastisch,
zingt (blues/gospel). bromt,
stampt en neuriet. Eén van de
koorleden neemt steeds de stem
van Ajax voor zijn rekening, die
zelf gebruik maakt van een geba
rentaal. Het dramatisch effect
van deze gebarentaal was vrij
snel uitgewerkt, waardoor Ajax
als personage nauwelijks uit de
verf kwam. Menelaus, Agamem
non en Odysseus worden ook
door negers gespeeld. Sellars
merkte hierover in De Balie op
dat hij het elke keer weer schitte
rend vindt de drie zwarte acteurs
in generaalspakken te zien rond
lopen, als vertegenwoordigers
van een land dat geen één zwarte
generaal kent. Maar wat is nu
precies het Amerikaanse van het
i uit de Ajax voorstelling van het American National Theater.
stuk? Dat is het melodrama, de
'all American family', belichaamt
door Ajax, zijn vrouw en kind en
toch ook door de weinig opmer
kelijke kritiek op 'America' - een
woord dat talloze malen valt -
die niet veel verder reikt dan wat
bijvoorbeeld populaire Vietnam-
RADBOUD ENGBERSEN
1(2) You want love - Mixed
Emotions
2(1) Crockett's theme - Jan
Hammer
3 9) I wanna dance with -
Whitney Houston
4 4) Big love - Fleetwood Mac
5(5) Lean on me - Club Nou-
6 6) To be with you again
Level 42
7 3) La isla bonita - Madon-
8 (17) Hond me now - Johnny
Logan
9 (12) Wild horses-GinoVanel-
li
10 (10) Right on track - Break
fast Club
11 7) Nothings gonna stop
Starship
12 (15) If you let me - Terence
Trent d'Arby
13 (21) Call me - Spagna
14 8) Sailin home - Piet Veer-
15 9) Don't dream it's - Crow
ded House
16 (23) Living in a box - Living
in a box
17 (13) Why can't I be you - The
Cure
18 (11) Let it be - Ferry Aid
19 (20) Midnight blue - Lou
Gramm
20 (18) Monica - Circus Custers
21 (37) SOS Mozambique
Dutch Artists
22 (14) With or without you - U2
23 (35) Watchdogs - UB 40
24 (26) Strange love - Depeche
Mode
25 (29) High society medley -
David Ray
26 (24) Wanted dead or alive -
Bon Jovi
27 (30) Breathless - Viktor Lazlo
28 (16) Kleine jodeljongen
Manke Nelis
29 Can't be with you - Judy
Boucher
30 Nooduitgang - Goede
Doel
31 (38) Blue hotel - Chris Isaak
32 Lass die sonne in dein -
Wind
33 (27) Let's hang on - Nancy
Boyd
34 (31) Meet el presidente - Du-
ran Duran
35 (25) Temptation - Richenel
36 (39) Bet that's what you say -
Mai Tai
37 Don't let the music - MC
Miker G
38 Diamond --Herb Alpert
39 Just around the corner -
Cock Robin
40 If I was your girlfriend -
Prince
BRUSSEL (GPD) - Sla het
hoofdstukje cultuur in een
betere toeristische reisgids
voor de USA op en goede
kans dat zijn naam al ver
meld staat: Peter Sellars
'boy wonder' van het Ame
rikaanse theater.
De spraakmakende reputatie
en de indrukwekkende loop
baan (professioneel debuut als
tienjarige bij poppentheater,
pakweg twintig opera- en thea
terregies) die de 28-jarige bij
zijn Europese debuut vooruit
waren gesneld, bestempelen
zijn bewerking van Sophocles
'Ajax' al tot dè theatergebeur
tenis van het gisteren begon
nen Holland Festival.
door
Eric v.d. Velden
Luisteren
Maar hoe zit het met de plannen
voor Europese operaregies? „Dat
ligt anders", zo vervolgt Sellars
voorzichtig, „Opera kent in elk ge
val geen taalprobleem. Muziek is
de taal. Ik doe graag opera. Het eni
ge watje hoeft te doen is goed luis
teren: de componist en de libretto
schrijver hebben alles al voor je
uitgedacht. Bij toneel sta je veel
verder van de oorspronkelijke be
doelingen van een schrijver af. Je
hebt alleen de woorden, wat die
woorden verbindt moet je zelf uit
vinden. En dat betekent weer dat
je eerst met veel geweld een opvoe
ringstraditie van clichés en imita
tie moet gaan weghakken, met de
hoop dat tussen het gruis de ware
kern te voorschijn komt. Bij Mo
zart is geen geweld nodig. Hij helpt
je, hij zet je hoogstpersoonlijk op
het regiespoor".
Een innemende glimlach ont
neemt alle journalistieke lust tot
verder aandringen. Sellars is aar
dig. Werkelijk aardig. Zonder eni
ge pretentie, met een meeslepend
enthousiasme, ontvouwt hij een
soort actieplan om toneel een her
nieuwd bestaansrecht te geven. Hij
wil de 'televisiecultuur' te lijf. En
dat dit geen eenvoudige zaak is,
blijkt uit zijn eigen (voorlopig?)
verloren strijd in Washington. In
nog geen drie jaar tijd zette hij in
het cultuurbolwerk Kennedv Cen
