Graf opent ogen prehistorici
Vondst in Wassenaar werpt ander licht op leven in bronstijd
^DAG 23 ME11987
E XTRA
BUMG^/AJUJEmiDSW^
PAGINA 21
Op de plek waar de
nieuwste woonwijk
van Wassenaars moet
verrijzen, werd
onlangs een
opzienbarende vondst
gedaan. De
ontdekking van een
'massagraf met
twaalf skeletten uit de
vroege bronstijd,
wierp een ander licht
op het leven van de
oudste bewoners van
het gebied. Hun tijd
was bepaald niet zo
vredig als tot nu toe
werd aangenomen. De
prehistorici zullen
hun theorieën dan ook
moeten herzien.
Althans, volgens de
Leidse professor
Louwe Kooijmans die
de supervisie had over
het onderzoek. In
bijgaand artikel
graaft hij verder naar
de betekenis van de
vondst. "We moeten
die tijd met andere
ogen gaan bekijken.
Dat zal wel
weerstanden
Gehuld in zijn oudste kloffie
haalde de professor dinsdag de
laatste skeletten uit het minstens
3500 jaar oud graf in de Wasse-
naarse Weteringpolder. Een dag
later, terwijl bouwlieden vele ku
bieke meters zand over de histo
rische plek schuiven, kijkt de
Leidse hoogleraar L.P. Louwe
Kooijmans terug op een opzien
barende vondst. "Het was een re
delijk schok voor de prehistori
ci", zegt hij in zijn sobere werk
kamer op de zolderverdieping
van het instituut.
door Paul van der Kooij
Hadden hij en zijn collega's altijd
aangenomen dat de vroege bronstijd
een vredige tijd was, veel van de
twaalf gevonden skeletten bevatten
sporen van een massale vechtpartij.
In een van de borstkassen zat een
pijlpunt en vier of vijf van de aange
troffen schedels lijken ingeslagen
met een scherp voorwerp, vermoede
lijk een bronzen bijl.
Na deze confrontatie werden de
slachtoffers, nog voor de verstijving
intrad, ruwweg in een kuil gegooid en
met zand bedekt. Geen individuele
grafheuvel, geen gewone kleine kuil
en zelfs geen apart hoekje achter een
struik. Dat hadden archeologen niet
eerder gezien en het zet theorieën op
de tocht: "Het schudt je wakker,
opent je ogen".
Ook internationaal kan de vondst
van belang zijn. Artikelen in vaktijd
schriften, lezingen op congressen en
uitvoerige betogen in leerboeken: dit
alles ligt in het verschiet. De Leidse
professor verwacht echter ook dat
zijn kruistocht veel weerstand zal op
roepen: "Ik denk dat men zal probe
ren ons onderuit te halen en onze ar
gumenten op hardheid gaat testen".
Via open gesprekken wil hij zijn ge
lijk bewijzen en nieuwe lijnen voor
de studie prehistorie uitzetten. "Ik
schrik er nu eenmaal niet gauw voor
terug om de knuppel in het hoender
hok te gooien", zegt de hoogleraar
strijdlustig.
Conflicten
Hij vindt dat prehistorici voortaan
bewust moeten kijken naar het ont
staan van conflicten in de bronstijd.
"Je kunt daarbij grafvelden nader be
schouwen en brandsporen bij de ne
derzettingen met andere ogen bekij
ken. Misschien was er wel vaker spra
ke van opzettelijke vernieling, in
plaats van een ongelukje of de gewo
ne herbouw van een boerderij".
Het zal geen eenvoudige opgave
zijn. "Omdat je spanning vaak moei
lijk kunt zien: Als ik jou bijvoorbeeld
hier in elkaar sla en ik laat je door
raven opeten, ben je weg. Het nage
slacht vindt niets van jou", aldus
Louwe Kooijmans. Aan de andere
kant worstelen archeologen met in
terpretaties. Zo vragen zij zich al tij
den af of grafheuvels een signaal ge
ven als: tot hier en niet verder.
Nederland mocht destijds dan vol
doende grond hebben gehad voor de
weinige bewoners, favoriete lapjes
zijn er altijd geweest. Zo is bekend
dat West-Friesland in de bronstijd he
lemaal werd gebruikt. De vele vond
sten wijzen daar althans sterk op.
Wassenaar lag in de bronstijd midden
in een vier kilometer brede kust
strook, vol lange duinruggen en klei
ne topjes. Op de ruggen en stippen
stonden woningen, zo ook in de toen
malige versie van het Weteringpark.
Tussen de ruggen groeide gras, scho
ten duindoorns wortel en er waren
bossen. Achter de ruggen lag een on
herbergzaam moeras- en veengebied.
Lieflijk
Was het allemaal wat te krap en
moest er af en toe worden geknokt
om de eigendomsverhoudingen eens
flink om te gooien? Louwe Kooij
mans heeft nooit een aanwijzing in,
die richting gezien. "Sterker nog: als
iemand drie weken geleden tegen mij
zou hebben gezegd dat burgers el
kaar in die tijd naar het leven ston
den, elkaar in de pan hakten, had ik
gezegd: kom nou even".
Vondst na vondst werd juist duide
lijker hoe lieflijk en vreedzaam de
mensen in de Nederlandse bronstijd
hadden geleefd. Ze woonden in boer
derijen van ongeveer 6 bij 20 meter,
die uit twee delen bestonden: een
woonruimte en een stalruimte. Een
opslagplaats stond ernaast. De hele
familie hielp in het bedrijf: kinderen
hoedden varkens en later vee, vrou
wen hielden zich vooral bezig met de
gewassen en mannen werkten voor
namelijk met de ploeg en de runde
ren. De meeste boeren hadden zo'n
twintig koeien. In de winter stonden
ze op stal, in de zomer graasden ze in
de wei.
De boeren kenden onderling een
vrij sterke band. Ze plaatsten hun
boerderijen in de buurt van andere en
verleenden burenhulp in het buurt
schap. Ze hielpen elkaar bij ziekte en
bij de bouw van een nieuwe boerde
rij, die uit hout werd opgetrokken en
met leem werd besmeerd.
Samen konden de bewoners van
het buurtschap behoorlijk in hun ei
gen levensonderhoud voorzien, al
moesten ze voor brons en maalstenen
soms een stukje reizen langs de
kaarsrechte wegen. Die reis werd lo
pend ondernomen omdat het paard
pas later rijdier werd. Ook bruiden en
bruidegom men kwamen van verre:
bronstijdbewoners vonden dat kan
didaten uit een groot aantal streekge
noten moesten kunnen kiezen.
Ander beeld
Als de hoeveelheid koeien als norm
wordt genomen voor rijkdom waren
er maar weinig verschillen tussen de
bronstijdbewoners. Hiërarchie zou er
amper zijn geweest, terwijl maar wei
nigen zich specialiseerden: de brons-
bewerking was vaak in handen van
een agrariër die dat er "even bij
deed".
De graven uit de bronstijd geven
echter een ander beeld. Sommige be
woners - mannen én vrouwen - zijn
apart begraven in een grafheuvel,
met een krans van palen rond hun li
chaam. De stoffelijke resten van an
deren verdwenen in een eenvoudige
kuil. Het is dus best mogelijk dat de
bewoners van de bronstijd minder
gelijk waren dan nu wordt aangeno
men en gevonden nederzettingen
geen goed beeld geven.
Legers waren er in de bronstijd
niet, denken de onderzoekers. Er wa
ren wel weerbare mannen die een wa
pen konden dragen. "Maar echte
veldheren ontbraken. Als het moest
nam in een groep iemand de leiding.
En als een kwestie escaleerde gingen
meer groepen zich ermee bemoeien",
aldus Louwe Kooijmans. Ook in het
Wassenaarse graf wijst niets er op dat
er echt oorlog zou zijn gevoerd. De
hoogleraar: "Dan zouden alleen man
nen zijn gesneuveld. Hier liggen ook
twee kinderen van onder de 10, een
baby en mogelijk een vrouw. Ik denk
eerder dat er twee partijen van 12 per
sonen tegenover elkaar stonden".
"Door het beperkte aantal bronnen
is het beeld echter niet compleet", re
lativeert de onderzoeker zijn woor
den onmiddelijk. Vooral uit de vroe
ge bronstijd, waar het bij de Wasse
naarse vondst om gaat, is weinig ma
teriaal voorhanden. En in dat geval is
iedere nieuwe invalshoek heel erg
welkom. De vondst in Wassenaar is
dat. Vraag is alleen: gaat het om een
bijzonder geval of zijn er meer van dit
soort graven? Volgens de Leidse pre-
historicus is dat moeilijk bepalen.
Een gemiddelde onderzoeker stuit nu
eenmaal eerder op een grafheuvel
dan op een diep weggestopt bronsde
pot of een slecht aangegeven graf
kuil.
Speurzin
Het feit dat topjes van toen onder
het maaiveld van nu liggen, doet daar
niets aan af. Het is aan de speurzin
van enige Leidse studenten te dan
ken dat het graf in Wassenaar begin
mei werd blootgelegd, twee weken
nadat een uitvoerder enige aarde-
werkscherven en stukken vuursteen
had gevonden. De Stichting Histo
risch Centrum Wassenaar, die het cir
ca 4000 jaar oude klokbeker- en wik
keldraad-aardewerk had gevonden
en hard meehielp met het bergen van
het prehistorische vuil, had net de
pers uitgenodigd toen studenten iets
lager een grondspoor vonden naar de
verderop gelegen grafkuil.
Aanvankelijk lag deze kuil nog half
verborgen onder het maaiveld, vlak
bij een slootje, en zagen de journalis
ten slechts vier skeletten liggen. Bo
ven het graf was niets te vinden: geen
afdrukken van paalsporen en geen
geen zaadjes van prehistorisch graan.
Wind en water hebben hun vernieti
gende werk gedaan.
Dergelijke teleurstellingen zijn aan
de orde van de dag in het leven van
een archeoloog. Louwe Kooijmans:
"Negen van de tien keer levert het
weinig op. Een paar scherven van
potten en bekers, en daar blijft het
dan bij". Ook de Wassenaarse vondst
zag er aanvankelijk weinig schok
kend uit. Louwe Kooijmans stond
dan ook niet te trappelen toen hij als
grote deskundige werd gecharterd
door de provinciaal archeoloog Halle-
was. "Ik voelde me hooguit een
beetje verplicht om aan de slag te
gaan. Daar sta je nu eenmaal voor als
prehistoricus".
Maatregelen
De onverwachte vondst van het on
gekend massale en ruwe graf, zette de
opgravers flink onder druk. Omdat
journalisten zich massaal op het unie
ke graf stortten en steeds meer be
langstellenden de bagger trotseer
den, werden de onderzoekers ge
dwongen om maatregelen te treffen.
Tijdens 'spitsuren' fungeerden ze zo
ongeveer als politieagenten en 's
nachts sliepen de twee leiders in een
tentje, vlak achter de vindplaats die
steeds meer werd ingebouwd door
werklieden.
Douchen schoot erbij in en de
maaltijden van de afhaalchinees kwa
men de twee op een gegeven moment
de neus uit. Ze bleven echter door
werken, samen met drie tot vier me
destudenten: zeven dagen per week
van half negen 's morgens tot zeven.
En dat tweeëneenhalve week lang.
Gemiddeld hebben de studenten 100
uur in het grafproject gestopt, de lei
ders kwamen ruim boven dat aantal.
Zij gingen door tot het donker werd,
waarna ze verhuisden naar de geleen
de bouwkeet. Bij het licht van een
gasbrander werkten ze dan het dag
rapport bij en bekeken ze de tekenin
gen: alles werd vastgelegd, ook foto
grafisch.
Een groot deel van het dagelijks
werk bestond uit vermoeiende pre-
ciesieklusjes. Knielend of liggend
schrapten de studenten met lepels,
messen en houten spatels de vochtige
aarde van de natte botten. Wel experi
menteerden ze met kwastjes, maar
die bevielen niet erg. "Met droge
kwastjes veegde je de botten weer
vuil en voor natte kwastjes waren de
botten niet hard genoeg: je moest ge
woon uitkijken dat ze niet oplosten",
zegt student Jungerius, een van de
twee projectleiders.
Dergelijke zaken zijn van tevoren
ook moeilijk te taxeren. "Standaard
methodes zijn er nauwelijks in de ar
cheologie", aldus Jungerius. "Het is
een zeer pragmatische wetenschap".
Ook de verhuizing van de skeletten
naar Leiden vereiste een op maat ge
sneden oplossing. Moest er een mam
moetplaat onder het drie bij drie me
ter grote graf worden geschoven en
diende het hele graf in een keer te
worden overgebracht naar het prehis
torisch centrum aan de Witte Singel?
Na overleg met deskundige colle
ga's besloot de hoogleraar het niet zó
te doen. Dat zou te veel tijd en geld
kosten en het risico was groot dat er
iets mis zou gaan met de plaat en zijn
vele steunpunten. Bovendien waren
de onderzoekers zich er terdege van
bewust dat een dergelijk groot object
moeilijk ergens zo naar binnengedra
gen of tentoongesteld kan worden en
kunnen de botten alleen geconser
veerd worden wanneer ze stuk voor
stuk aardevrij zijn.
Vandaar de ingrijpende beslissing
om de dwars over en in elkaar ge
schoven skeletten in 'partjes op te de
len', deze partjes op handzame stuk
ken hout te leggen en in de kofferbak
van de oude Saab van de professor te
vervoeren. Hiertoe moesten sommige
botten worden gebroken, maar dan
wel op plaatsen waar dat geen kwalij
ke gevolgen heeft voor het verdere
onderzoek.
Zo kon een enkel dijbeen best in
stukken, omdat de fysisch antropolo
ge Smits die 'in het veld' al had on
derzocht. Andere lichaamsdelen zijn
belangrijk voor microscopische en
chemische onderzoeken: in het labo
ratorium kan het geslacht feilloos
worden bepaald en kan de ouderdom
van de skelleten tot op de eeuw
nauwkeurig worden vastgesteld. Te
vens kan met een marge van vijf jaar
worden geschat hoe oud de gevonden
personen waren toen ze overleden.
Door de vondst van de pijlpunt we
ten de onderzoekers voorlopig nog
niet meer dan dat de skeletten stam
men uit 1500 en 2000 jaar voor Chris
tus. Dat de begrafenis rond 1900 voor
Christus heeft plaatsgevonden is niet
meer dan een vermoeden.
Wanneer de botten eenmaal zijn ge
conserveerd is van de breuken nog
maar weinig te zien. "Daar zie je met
het blote oog geen barst van", zegt
Louwe Kooijmans. Bij een goede
breuk verbrijzelt er namelijk weinig
bot en blijven de twee helften passen.
Netjes
Terugkijkend zegt hij dat de ver
huizing goed is verlopen. De twaalf
skeletten zijn feilloos overgebracht in
drie dagen. De stukken draaghout
bogen maar een paar millimeter door.
"En mijn auto veert goed. Daar kan
geen bestelbus tegenop. Het zag er
wat rotzooiig uit, maar het was in fei
te zeer netjes. Het is nu eenmaal niet
altijd receptietijd bij zo'n opgraving.
Alleen op de dag dat de overzichtsfo
to's werden gemaakt, zag alles eruit
als een spiegel".
Onsamenhangend was de operatie
nooit. Over het algemeen wisten de
studenten wat hen te wachten stond
en voor belangrijke beslissingen was
de professor er. De man die normali
ter op tien plaatsen tegelijk is, was
eind vorige en begin deze week voor
al in Wassenaar te vinden. Hij was het
die aangaf dat de studenten eerst het
graf grofweg moeten schoonmaken
en dat ze daarna gedetailleerd aan de
slag konden. En toen de vraag rees of
de botten heel of gebroken naar Lei
den moesten, vond hij dat zijn jon
gens dat niet zelf konden uitzoeken:
"Als prehistorisch instituut heb je nu
eenmaal de verantwoordelijkheid de
operatie goed uit te voeren".
Daarnaast voelde hij zich verplicht
niet het onderste uit de kan te halen
op de bouwplaats aan de Leidse kant
van Wassenaar. "Als zo'n uitvoerder
voor jou zijn bestek aanpast, moet je
ook zorgen datje op tijd bent. Slechte
ervaringen hier komen de archeolo
gie elders niet ten goede". Gelukkig
ging alles in goede harmonie. In de
weekeinden kwam de uitvoerder met
zijn vrouw langs en als de onderzoe
kers een heftruck nodig hadden,
hoefden ze maar een kik te geven:
voor 80 gulden per uur stond de ma
chine tot hun beschikking.
Subsidie
Ze hoefden het apparaat maar een
paar uur te huren en ook op andere
fronten joegen ze de universiteit niet
op kosten: de onderzoekers aten 'af
haalchinees', maakten weinig reis
kosten en kochten een goedkope
doorzichtige graftent. De tekenaar
die het graf op ware grootte vastleg
de, was naar verhouding nog het
duurst. Louwe Kooijmans: "Het is
dan ook een vrij kleinschalig onder
zoek geweest, een noodopgraving".
Het conserveren wordt wél kost
baar, te kostbaar voor het instituut in
elk geval. Volgens de hoogleraar is er
slechts geld om de werkloze conser
vator één maand te betalen, voor de
overige twee of drie maanden is 10 tot
15.000 gulden nodig. Hij wil een be
roep doen op het archeologisch nood
fonds van de provincie en wil aan
kloppen bij de gemeente Wassenaar.
Wachten is onmogelijk omdat de bot
ten na drie weken 'weg zijn'. "Ze ver
drogen en vergruizen. Dat gaat heel
snel".
De Leidse hoogleraar L.P. Louwe Kooijmans draagt een zeker 3500 jaar oude schedel uit de opgravinqstent in het Wassenaarse Weteringpark: "Ik ben gaarne bereid de knuppel
in het hoenderhok te gooien". (foto Loek zuyderduin)
