Wertalers zijn een soort uitvoerend kunstenaars'
Ik heb mijn neef
zelf doodgeschoten'
Leidse slavisten Maija Wiebes en Yolanda Bloemen zijn blij met Alida Schotprijs voor 'Goedenacht'
Afghaanse verzetsstrijders ontzien niemand
DONDERDAG 14 MEI 1987
EXTRA
PAGINA 9
Leeg en gehuldigd kwam hij
thuis/vermenigvuldigd tot een muis'. Woorden die
Roland Holst schreef nadat hij de Prijs der
Nederlandse Letteren in ontvangst had genomen.
Een van de vele prijzen die hij kreeg. Schrijvers
overkomt zoiets dan ook geregeld. Vertalers
vallen niet vaak in de prijzen. Lopen de zinnen
goed, dan wordt de schrijver lof toegezwaaid. Zijn
ze kreupel, dan valt de verdenking meteen op hun
'tweede stem'. De iaatste beroepsgroep werd
onlangs toch weer eens in het zonnetje gezet: de
Leidse slavisten Marja Wiebes en Yolanda
Bloemen ontvingen voor hun vertaling van Andrej
Sinjavski's roman 'Goedenacht' de Aleida
Schotprijs, een prijs die om de twee jaar wordt
uitgereikt voor de beste vertaling van een in een
Slavische taal geschreven werk.
De Russische schrijver Sinjavski,
die tegenwoordig in Parijs woont,
kreeg in 1965 in Moskou zeven jaar
strafkamp aan zijn broek toen de
Russische autoriteiten er achter
kwamen dat hij onder het pseudo
niem Abram Terts enkele verhalen
in het Westen had laten verschijnen
waarin het Sowjetsyteem werd ge
hekeld.
door Cees van Hoore
Zijn ervaringen tijdens die 'verban
ning' heeft hij verwerkt in 'Goedenacht',
een boek waarin de auteur met 'kange-
roesprongen' door zijn leven heen
schiet. Een moeilijk boek, een dikke pil,
in uiteenlopende stijlen geschreven.
Maija Wiebes en Yolanda Bloemen de
den er ruim negen maanden over om het
te vertalen. Negen maanden, waarin
woede werd afgewisseld door vreugde
om schitterende vondsten.
Marja Wiebes: "Wij hebben de tekst
eerlijk samen gedeeld. Ieder de "helft.
Hadden we een bepaald stuk af, dan
kwamen we bijeen om het aan elkaar
voor te lezen. Je haalt de onvolkomenhe
den en fouten er op die manier vrij snel
uit. Wij schreven bijvoorbeeld ergens
dat iets 'geleidelijk en beslist' verliep.
Zoiets is mogelijk. Maar - als je het de
ander laat voorlezen, weet je bijna ogen
blikkelijk dat het 'langzaam maar zeker'
moet zijn. Zo waren er voortdurend van
die kleine vondsten. Nog steeds ben ik
aangenaam verrast dat de vertaling zo
goed is geworden. Misschien komt dat
ook wel doordat wij dezelfde opvattin
gen hebben over vertalen. Zo was het
heel gek om te merken dat wij onafhan
kelijk van elkaar een zeker Russisch
woord met 'zieleroerselen' vertaalden,
terwijl er veel meer mogelijkheden wa-
Variatie
Sinjavski's taalgebruik in de roman
varieert enorm. Hij schrijft plechtig, ob
sceen en maakt soms met opzet lange,
moeilijke zinnen met een voor de ogen
van de lezer magnetisch begin. Kortom:
hij schrijft zoals zijn pet staat. En - hij
gebruikt zo af en toe nogal wat ruwe taal,
kampjargon. Nu zijn scheldwoorden ty
pisch landgebonden. Vaak is daar geen
Nederlands equivalent voor. Een woord
als 'boerelul' bijvoorbeeld, bestaat dat in
het Russisch?
Yolanda Bloemen:"Nee. Niet echt, let
terlijk stond er ook iets anders. Het man
nelijk geslachtsdeel was wel aanwezig.
We hebben dat 'boere-' er zelf aan vast
geplakt, daarbij rekening houdend met
de ritmische manier waarop de auteur
vaak scheldt. Trouwens, de Russen vloe
ken over het algemeen erg ritmisch.
Vooral ook met veel geslachtsdelen en
vreemde seksuele handelingen erin.
'Naai je moeder' bijvoorbeeld. Hoe moet
je dat hier vertalen? 'Motherfucker' in
het Engels, ja, maar in het Nederlands?
'Loop naar je ouwe moer' misschien?
Nee, dat kan niet. 'Hoerenzoon' dan?
Ook niet. Dan ga je zelf puzzelen. Je
moet dat overigens allemaal op gevoel
doen. In Russische woordenboeken zul
je die vloeken niet tegenkomen. Een
woord als 'poep' is daar al taboe".
"Het gekke is nu weer, dat godslaste
ringen in de spreektaal niet voorkomen.
Nee, dat komt niet omdat ze God heb
ben verbannen. In boeken komt de
naam 'God' zeker nog wel voor. Maar de
Russen schelden gewoon niet op hem.
Zo simpel ligt dat".
Uitdaging
Gezamenlijk vertaalden Bloemen en
Wiebes zo'n tien boeken uit het Rus
sisch. Ze begonnen daarmee voor De Ar
beiderspers, met een boek van Trotski.
Ze kregen die opdracht pas nadat een
andere vertaler was verdwaald in het la
byrint van Trotski's zinnen. Met 'Goede
nacht' ging het ongeveer hetzelfde. Drie
vertalers waren gestopt met het boek.
Het was hen te weerbarstig, te moeilijk.
Voor Wiebes en Bloemen, leerlingen van
de nuchtere Karei van het Reve, had dat
wel iets van een uitdaging.
In de rede die werd uitgesproken ter
gelegenheid van de uitreiking van de
Aleida Schotprijs, wijst J. van der Eng
op de grote inventiviteit van de vertaal
sters. Hoewel zij zich nauw aan de tekst
hebben gehouden, zijn er ook vrije ver
Marka Wiebes rechts) en Yolanda Bloemen: de tekst eerlijk samen gedeeld.
talingen waarin het Nederlands rijker
bleek dan het Russisch. Ergens in 'Goe
denacht' vertelt Sinjavski's vader, die
wordt verdacht van Amerikaanse sym
pathieën, over de griezelige experimen
ten die de staatspolitie met hem uit
voert. Hij doet dat met een behoorlijke
dosis zelfspot. "Zoals hijzelf treurige
grapjes maakte", zo schrijft Sinjavski.
Wiebes en Bloemen hebben dit vertaald
met "zoals hij zelf met galgehumor ze".
Het is een voorbeeld van de soepele ma
nier waarop dit tweetal met de taal weet
om te springen.
Wiebes: "Je moet bij dat vertalen ook
zeer goed de tijd waarin het boek speelt
in de gaten houden. De vertaler Timmer
bijvoorbeeld gebruikt naar mijn mening
een te ouderwets aandoend Nederlands.
Dat doet zijn vertalingen geen goed. Je
kunt over een auto tegenwoordig niet
meer zeggen dat hij 'in zijn vrijloop'
staat. En 'flessetrekker' schrijven als er
in het Russisch gewoon 'oplichter' staat
- ja, ieder zijn meug, maar mij bevalt dat
tweede woord dan toch beter. Het is
minder kneuterig".
Nuchter
De vertaalsters zijn voortgekomen uit
de Leidse school van slavisten-vertalers.
Er heerst daar een vrij nuchtere opvat
ting van vertalen die erop neerkomt dat
men moet vertalen wat er staat. In som
mige gevallen is dat echter niet moge
lijk. Bij uitdrukkingen bijvoorbeeld. Zo
vindt het tweetal dat 'my sami s usami'
onmogelijk kan worden vertaald met:
'wij hebben zelf een snor', al staat het er
in het Russisch wel. Dan moet worden
gekozen voor 'wij zijn ook niet van giste
ren'. Wie goed over deze oplossing na
denkt, zal beseffen hoeveel tijd daar in
gaat zitten.
Wiebes: "Of er ook Russische woor
den bestaan die in het Nederlands on
vertaalbaar zijn? Jazeker, die zijn er. Met
gebaren heb je dat nogal eens. Voor het
bekende wegwerpgebaar hebben de
Russen bijvoorbeeld een apart werk
woord. Bij ons is dat er niet. Hoe moetje
zoiets dan vertalen? 'Wegwerpgebaarde
hij?' Dat kan natuurlijk niet. Dan moet
je gaan omschrijven. Het is een aardig
bewijs van het feit dat wij minder met
onze handen spreken dan de Russen".
Zetfouten zijn voor de vertaalsters een
gruwel. Ook in 'Goedenacht' komen ze
voor. 'Blank materiaal' in plaats van
'blank metaal', 'vol troost' in plaats van
'vol trots'. Nog erger was dat men er ach
ter kwam dat er een pagina ontbrak toen
het boek al in druk was verschenen. De
moeder van Yolanda Bloemen ontdekte
het. Zelf hadden de vertaalsters er nog
geen erg in gehad. Een erg vrolijke me
dedeling was dat niet voor uitgeverij
Meulenhoff. Men moest het boek uit de
handel nemen en opnieuw laten druk
ken. Wieben: "De jury van de Aleida
Schotprijs heeft het volledige boek gele
zen. Dat zou een mooie grap zijn ge
weest".
Volledig
Het notenapparaat achter in het boek
van Sinjavski dwingt bewondering af
door de volledigheid. Kort en kernachtig
zijn de Russische begrippen en per
soonsnamen onder woorden gebracht.
Het was af en toe erg lastig om aan de
gegevens over sommige mensen te ko
men. Wanneer iemand in Rusland uit de
gratie is, verdwijnt hij al snel uit de en
cyclopedieën. Zo was Trotski bijvoor
beeld nergens meer te vinden. Wel het
'trotskisme' gek genoeg. Bloemen: "Dat
Trotski ontbrak in die naslagwerken
was niet zo'n probleem. Maar met min
der bekende figuren was dat lastiger
Dan zocht je je wezenloos. Toen ons
boek tegen Kerstmis uitkwam, was net
Molotov gestorven. Pech, we hadden al
leen zijn geboortedatum. Want als je aan
die noten bezig bent, wil je graag up to
date zijn. Wij hadden hem op papier dan
ook best een dag of wat eerder dood wil
len laten gaan".
Wiebes en Bloemen zijn zelf meerdere
keren in Rusland geweest. Zulke bezoe
ken zijn natuurlijk onmisbaar voor ver
talers. Wat hen er opviel was de grote
liefde voor de eigen literatuur onder de
bevolking, en dan niet alleen in kringen
van intellectuelen. Er was bijna nie
mand die niet enkele regels van Poesj-
kin uit zijn hoofd kende. Daar mocht je
ook niks oneerbiedigs over zeggen. Sin
javski doet dat in zijn roman wel. Als een
van zijn ondervragers hem met 'Poe-
..poe' helpt om op de naam van deze
schrijver te komen, antwoordt Sinjavski
'Poedeltje'.
Bloemen. "Of wij in Rusland moeilijk
heden zouden ondervinden door het ver
talen van een dissidente auteur als Sin
javski? Nee. Niet echt. Het wordt daar
de laatste tijd aanzienlijk soepeler. Boe
ken die enkele jaren geleden nog taboe
waren, liggen nu gewoon in boekhandel
en bibliotheek. Je moet als vertaler al
leen wat langer op je visum wachten,
want kijk, al staat het niet in je paspoort,
ze weten het natuurlijk wel".
"Wat ik echt eng vind in Rusland, is
dat er voor alles cijfers worden gegeven.
Wanneer een conciërge bijvoorbeeld een
gebouw in het hart van Moskou niet
goed beheert, kan het gebeuren dat hij
een slecht cijfer krijgt en naar de een of
andere verre buitenwijk wordt verban-
Geen contact
Sinjavski is de eerste, nog levende au
teur die door het duo is vertaald. Contact
met hem over hun vertaling hebben ze
echter niet gehad. Hij was er telkens
niet, of moest net weg. En daarbij - hij
leidt een nogal teruggetrokken leven in
Parijs. Maar goed, veel commentaar had
de Rus waarschijnlijk toch niet kunnen
leveren op de kwaliteit van de vertaling.
Anderen hebben dat gedaan met de toe
kenning van de prijs.
Wiebes: "Leuk? Jazeker. Wij zijn im
mers toch een soort uitvoerend kunste
naars. Neem een pianist. Als die een
prachtige vertolking van een pianocon
cert van Mozart ten beste heeft gegeven
zegt men toch ook niet: 'God, wat heeft
Mozart weer mooi gespeeld!' Nee, men
heeft het over de kwaliteiten van de pia
nist, over zijn inlevingsvermogen. Wel
nu, die Aleida Schotprijs is voor óns de
beloning".
Gebrek aan wapens, medicijnen,
kleding en vooral gebrek aan
erkenning van het westen voor
hun strijd tegen de Russische
bezetter. Het is een refrein dat met
beklemmende eenstemmigheid
terugkeert in vrijwel elk gesprek
met Afghaanse verzetsstrijders.
Maar in deze, overigens terechte
klaagzangen worden de niet
minder ernstige problemen waar
de Mujahedin mee kampen,
omzeild: de verdeeldheid in de
eigen gelederen en, daarmee direct
samenhangend, de afwezigheid
van doeltreffende 'public
relations'.
door Peter van Nuysenburg
Een goede publiciteitscampagne is hard
nodig. De schaduw van de Iraanse leider
Khomeini strekt zich uit tot het Af
ghaanse verzet. De onverzettelijkheid
waarmee de Afghanen hun ongelijke
strijd voeren tegen het Sowjet-leger
roept ongewild associaties op met het fa
natisme dat in Iran het dagelijkse leven
beheerst. En, er valt niet aan te ontko
men, er zijn verzetsstrijders die geen
kans voorbij laten gaan om de voor het
islamitisch fundamentalisme huiveren
de Europeanen in het gelijk te stellen.
Tronie
De vier fundamentalistische partijen
hebben bovendien een grotere aanhang
en vertonen meer samenhang dan hun
drie gematigde concurrenten. De meeste
Afghanen mogen het eeuwige geharre
war tussen de partijen meer dan beu
zijn, dat neemt niet weg dat de funda
mentalisten met het meeste effect aan de
weg timmeren. Het Afghaanse verzet
heeft een Januskop, waarvan vooral de
fundamentalistische tronie zichtbaar is.
Het redelijke gezicht wordt daardoor
aan het oog ontrokken.
In gesprekken met twee vertegen
woordigers van deze stromingen kwa
men de verschillen in opvattingen haar
scherp aan het licht. 'Ahmed' was com
mandant van een fundamentalistische
verzetsgroep. Hij werkt sinds hij zwaar
gewond raakte in de jihad, de heilige
oorlog, als kok bij een van de internatio
nale hulporganisaties. Uit angst voor re
presailles jegens zijn familie in Afgha
nistan mag zijn ware naam niet vermeld
worden. Om die zelfde reden wil hij ook
niet op de foto. Mohammed Sadiq was in
Afghanistan landbouwkundig ingenieur
en is nu projectleider bij een van de
hulporganisaties. Hij is lid van een ge
matigde partij.
Ahmed
Ahmed (27) vertelt zijn geschiedenis in
het huis van zijn werkgever, die het ver
haal eveneens voor het eerst hoort.
Diens mond valt geregeld open van ver
bazing. Ahmed is een tengere, bijna
schriele verschijning. Zijn doorgroefde
gezicht maakt hem ouder dan hij in
werkelijkheid is. Tijdens zijn monotoon
vertelde verhaal kijkt hij meestal in eend
onbekende verte. Soms richt hij zijn blik
op zijn gesprekspartner, wiens aandeel
in'de dialoog beperkt blijft tot een zwak
gemompel, door Ahmed vermoedelijk
uitgelegd als uiting van instemming. Het
gezoem van talrijke vliegen zorgt voor
een passend achtergrondgeluid.
„Broeder, het gaat in de oorlog met de
Russen en hun Afghaanse handlangers
hard tegen hard. Oog om oog, tand om
tand. Zij ontzien niemand, wij ontzien
niemand. Een neef van mij was commu
nist. Toen we hem grepen, hebben we
hem voor de keus gesteld. Het afzweren
van het communisme of de dood. Hij
was een aardige jongen. En konsekwent.
Hij zei dat hij voor het communisme had
gekozen en dat nu niet kon verlooche
nen. Daar had ik respect voor, begrijp je.
broeder. Dus bonden we hem aan een
boom. Ik heb hem zelf doodgeschoten.
Met een mortier. Boom weg, neef weg".
„Ik heb in Kaboel ook aanslagen ge
pleegd op belangrijke collaborateurs.
We wachtten hen op, als ze hun huis of
hun kantoor uitkwamen. Ik zat achterop
een motor en schoot hen dood. Vervol
gens scheurden we keihard weg. Dat
was leuk, broeder, echt leuk".
„Een paar Saoedi's wilden mee naar
de jihad. Slappelingen, broeder, zonder
ruggegraat. Waren overal bang voor. Ze
zeiden dat ze goede moslims waren.
Toen een losgeraakte bladzijde uit de
Heilige Koran op de grond viel, ging een
van hen er op staan. Dat is het ergste wat
een moslim ooit kan doen, begrijp je,
broeder. Mijn ondercommandant heeft
hem toen bewusteloos geslagen".
„Ik ben gevangen genomen nadat ik
een warenhuis waar Russen vaak hun
inkopen deden, had opgeblazen. Ze heb
ben me gemarteld, broeder, me ver
hoord met een pistool tegen de slaap. We
wisten na een jaar te ontsnappen door
met een zelf gemaakte bom de gevange
nismuur op te blazen. Tijdens de vlucht
ben ik van uit een Russische helikopter
in mijn been geschoten. Daarom kan ik
nu niet meer naar de jihad".
„Islam is het belangrijkste wat er is.
Belangrijker dan bezit en mijn eigen le
ven. We moeten doen wat in de Heilige
Koran staat. Mijn vrouw mag zonder mij
of haar broers of vader niet de straat op.
Een vrouw hoort thuis, begrijp je, broe
der. Ik heb drie dochters. Ze mogen naar
school tot ze tien jaar zijn. Daarna niet
meer. Thuis kunnen ze leren wat nodig
is, uit de Heilige Koran".
Als de Pakistanen zeggen dat we weg
moeten, gaan we terug naar Afghanis
tan. Met de vrouwen en kinderen de ber
gen in. Maar we blijven doorvechten.
Tot de laatste vrouw en tot het laatste
kind, want dat is het bevel van Allah".
Sadiq
Na zijn avondgebed in de tuin van het
gastenverblijf voegt Mohammed Sadiq
zich bij de verslaggever. „Ik stoor toch
niet"? Hij biedt mierzoete oploskoffie
aan. Tijdens het gesprek roert hij vele
malen in zijn mok, alsof hij zo zijn door
korte denkpauzes onderbroken woor
denstroom weer wil activeren. Op de
achtergrond luisteren enkele collega's
mee. Ze blijken er radicalere opvattin
gen op na te houden. Wanneer hij het in
hun*ogen te bont maakt, dat wil zeggen
te redelijk is, wordt er luidruchtig gerea
geerd.
„Islam en democratie zoals jullie die
kennen, laten zich moeilijk verenigen.
Democratische tradities zijn onbekend.
Daarom moet men zich in het westen
geen illusies maken over het politieke
systeem in Afghanistan, wanneer de
Russen ooit verdwijnen. De fundamen
talistische partijen zijn niet democra
tisch. Zij willen de Islam dwingend op
leggen aan de bevolking. Bovendien, po
litieke partijen in westerse zin hebben
we niet. Hier kies je niet voor een pro
gramma, maar uit loyaliteit, omdat een
politiek leider tot je eigen stam of ge
meenschap behoort"
„De fundamentalisten zien ook geen
rol weggelegd voor koning Zahir (de
laatste Afghaanse koning, red.). Hij zou
als verzoener kunnen optreden in een
overgangsregering, en volgens mij wil
len de meeste Afghanen dat wel. Maar
de fundamentalisten lusten hem niet,
omdat hij de loper voor de Russen zou
hebben uitgelegd. Daar is geen sprake
van". Luid protest op de achtergrond.
„De politieke strijd zou kunnen ont
aarden in een Baskuziwedstnjd (de rui
ge Afghaanse variant op het Engelse po
lo, met het lijk van een geit in plaats van
een bal). Met het Afghaanse volk als
geit". (Hilariteit). „Als dat gebeurt, zou
den de Russen zich gerechtigd kunnen
voelen opnieuw in te grijpen. En dan
zijn we nog verder van huis".
Zeepfabriek
„Wat we moeten doen met de collabo
rateurs als de Russen zijn vertrokken?
De leiders moeten we berechten, en die
zullen hun gerechte straf niet ontlopen.
Maar de kleine meelopers kunnen we
beter ongemoeid laten, tenzij ze echte
misdaden op hun kerfstok hebben. Een
bijltjesdag moet voorkomen worden,
want een bloedbad zou het klimaat in
Afghanistan voor jaren vergiftigen".
Deze uitspraak is goed voor de nodige
opschudding. Een collega van Sadiq
kondigt aan zijn folteraar tot het einde
van de wereld te achtervolgen. Een an
der ziet nog maar één toekomst voor de
collaborateurs, groot en klein. Als
grondstof voor een door hem te stichten
zeepfabriek. Na dit intermezzo lijkt het
Sadiq beter het gesprek in onschuldiger
banen te leiden. De gast uit Nederland
zou eens een vreemde indruk kunnen
krijgen. De rest van de avond wordt ge
vuld met bespiegelingen over islam en
christendom. Mooie religies allebei,
maar de islam is natuurlijk een tikje be
ter.
De boven beschreven tegenstellingen
dompelen vele Afghanen in diepe som
berheid. De verdeeldheid verhindert het
verzet slagvaardig te reageren op de vre
desinitiatieven van de Sowjet-Unie en
het regime in Kaboel. Al jaren wordt ge
twist over hechtere samenwerking en
een gezamenlijke strategie. Sinds mei
1985 werken de zeven partijen formeel
samen. Maar bij de minste tegenwind
fladderen de partijen alle kanten uit.
Hun geloofwaardigheid bij de miljoenen
vluchtelingen is onderhand tot het nul
punt gedaald.
Dit is het tweede en laatste artikel over de
vluchtelingen en het verzet in Afghanistan.
Afghaanse verzetsstrijders: verdeeld in eigen gelederen.
GPD)
