'Goed' en 'fout'op de planken
Grote yerschillen
in toepassing en
gebruik van textiel
Expositie's
Concerten
Leiden
Den Haag
Amsterdam
Rotterdam
VRIJDAG 1 MEI 1987
KUNST
PAGINA 29
Toneel en cabaret tussen 1933 en 1945
Fred Sterneberg
was in 1939 één
van de onderteke-
Eduard Verka
de was één van
die Nederlanders
die zijn handteke
ning weigerde te
plaatsen, (foto anp>
AMSTERDAM (GPD) -
Begrippen als ,goed' en ,fout'
zoals die in de oorlogsjaren
werden gehanteerd om
vaderlandslievende en met de
vijand heulende Nederlanders
van elkaar te onderscheiden,
hebben in de loop der jaren
soms tot vervelende situaties
geleid. Zo ook in onze
theaterwereld. Een onderzoek
door Chris Keulen,
samensteller van de
tentoonstellingToneel en
Cabaret, 1933-1945', die vanaf
deze week in het
Verzetsmuseum in de
hoofdstad te zien is, toont dat
nog eens nadrukkelijk aan.
door
Piet Teeling
„Er zijn kunstenaars geweest die
lid werden van de beruchte nazi
uitvinding „Kultuurkamer",
maar", aldus Keulen, „die tevens al
dan niet joodse onderduikers ver
borgen. Hun lidmaatschap van de
KK was een soort bescherming te
gen al te nieuwsgierige nazi-ogen.
Soms wisten of vermoedden hun
collega's die ,goed' waren, dat ook
wel. Maar het is toch heel plezierig
en heel bemoedigend dat er ook
Nederlandse acteurs en cabaretiers
zijn geweest, die én ,goed' waren
én niet .tekenden' én op een of an
dere wijze verzetswerk deden. Die
er een sport van maakten op te tre
den op .Zwarte Avonden', ook al
was het alleen maar om in leven te
blijven".
Die Zwarte Avonden' worden
op de tentoonstelling in de voor
malig liberaal-joodse synagoge aan
de Lekstraat - sinds anderhalf jaar
het onderkomen van het Verzets
museum - nader toegelicht.
De expositie .Toneel en Cabaret
in Nederland (1933-1945)' begint in
1933, volgens de samenstellers een
jaar, dat niet bij toeval als begin
punt is gekozen. Het is het jaar
waarin Hitier aan de macht werd
geholpen en de terreur tegen de jo
den frontaal begon. De initiatiefne
mers (naast Van Keulen, conserva
tor Erik Habold en zijn medewerk
ster van de educatieve afdeling
Wilma van Leur) knopen aan bij de
grote manifestatie .Berlijn-Amster-
dam 1920-1940', die enkele jaren
geleden te zien was in de hoofd
stad.
Ook gaat de tentoonstelling
naast de clandestiene huiskamer
voorstellingen in op exil-kunste-
naars uit het .Derde Rijk', van wie
er verscheidenen als artiesten op
het gebied van de kleinkunst en de
film werkzaam waren; voorts op de
joodse cabaretiers en acteurs, die
zij volgen tot in Westerbork, één
van de vernietigingskampen van
de Duitsers, waar zij gedwongen
werden op te treden, tot en met een
Nelson-Revue aan toe.
Affiches, orginele documenten,
pamfletten, een gereconstrueerde
huiskamer, toneelkostuums, talrij
ke foto's en op video opgenomen
interviews met toneelspelers ma
ken deel uit van deze tentoonstel
ling, die een bijdrage wil leveren
aan de positie van acteurs en actri
ces in de oorlogsjaren.
Die huiskamer is een kopie van
de huiskamer van Eduard Verkade
en is samengesteld aan de hand
van correspondentie van hem. In
één van zijn brieven geeft hij pre
cies aan hoe hij de „schuifdeuren"
gehad wilde hebben. „Een enkel
maal is er een nazi-inval geweest
op zo'n avond. Maar dat liep won
derwel met een sisser af. De Duit
sers vonden mij kennelijk niet zo
belangrijk", luidt één van die docu
menten.
Verkade was één van die Neder
landers, die zijn handtekening wei
gerde te plaatsen waardoor hij
geen lid werd van de .Kultuurka
mer'. Slechts hij of zij die tekende,
mocht doorspelen; niet tekenen
hield in dat men moest stoppen.
Anderen tekenden wel, soms
omdat men aan het begin van een
carrière stond, vaak ook omdat
werk doorgaans eten betekende.
Voorbeelden daarvan zijn er legio:
de pas beginnende Toon Hermans,
Ko van Dijk, Guus Oster, Mary
Dresselhuys, Conny Stuart, Wim
Sonneveld.
Weer anderen speelden een ac
tieve rol in het verzet, zoals de to
neelschrijver Eduard Veterman.
Op de tentoonstelling in het Ver
zetsmuseum wordt overigens aan
die verzetsdaden van Veterman
nauwelijks aandacht besteed. Of
zoals Keulen verklaart: „Het was
moedig verzet, dat Veterman
pleegde en dat hem na de Bevrij
ding het leven en dat van zijn
vrouw heef gekost, maar het maak
te geen deel uit van het „toneel-
verzet".
Bevrijding
In dat verband is het verzet, dat
Hans van Meerten pleegde, interes
santer. Hetzelfde geldt voor de on
langs overleden Fred Sterneberg,
die in 1939 één van de onderteke
naars van het anti-censuur-mani-
fest was. Ook de rol van Albert van
Dalsum daarin wordt belicht. Van
Dalsum was samen met Defresne
en Sternheim één van de initiatief
nemers van de onvergetelijke to
neel-manifestatie in de zomer van
1945: ,Vrij Volk' in de Stads
schouwburg, waar zij gedrieën na
de bevrijding gezamelijk de leiding
kregen van het Amsterdams To
neel Gezelschap.
„We hebben bewust een onder
scheid gemaakt tussen ,goed' en
,fout' in de oorlog", stelt Keulen.
„Niet zozeer om mensen aan de
schandpaal te nagelen of een heilg-
kransje te geven, maar gewoon om
het verschil duidelijk te maken.
Vandaar ook dat we op deze ten
toonstelling naast ,de goeden' ook
een paneel hebben ingericht voor
de .fouten'.
Die foute kant komt tot uitdruk
king in het .Zondagmiddagcaba
ret' van Paulus de Ruiter, Keuvel
en Klessebes. Daar zijn ook opna
men van te horen en het Noord-
Hollandsch Toneel van Jan C. de
Vos jr bv.
Bijzondere aandacht wordt gege
ven aan voordrachtskunstenares
Nel Oosthout. De inmiddels 85-ja-
rige Nel Oosthout kreeg vooral be
kendheid met voorstellingen, die
zij vele .Zwarte avonden' als prici-
pieel anti-fasciste heeft gegeven"
en waar zij „Saint Joan" vertolkte
van Shaw. Die opvoering is op vi
deo opgenomen en ook in het Ver
zetsmuseum te zien.
De tentoonstelling in het Ver
zetsmuseum (Lekstraat 63, Am
sterdam-Zuid) is te zien tot 6 sep
tember. Openingstijden: dinsdag
tot en met vrijdag van 10 tot 17 uur;
zaterdag 13 tot 17 uur. Entreeprijs:
f3,50; Houders pas 65-plus f 1.75.
LEIDEN - Een catalogus ge
drukt op een katoenen schouder
tas is geheel in stijl met het on
derwerp van de onlangs geopen
de tentoonstelling "Kunst van
stof' in de Leidse Lakenhal. Stof
of textiel is makkelijker in ver
band te brengen met kleding of
gebruiksvoorwerpen dan met
kunst, of het moeten vormen van
textielkunst zijn zoals macramé
en patchwork.
De expositie "Kunst van stof'
wil juist een heel andere kant be
lichten, door, naast de geschiede
nis van textiel in een notedop en
voorbeelden van materialen en
technieken, verschillende toe
passingen door kunstenaars in
binnen- en buitenland, zowel
mannen als vrouwen, te laten
zien.
De organisatoren van deze ten
toonstelling beogen hiermee het
traditionele beeld van het
werken met stof als typisch vrou
welijk, ambachtelijk handwerk,
te doorbreken, met behulp van
zeer uiteenlopende voorbeelden
van gebruik van textiel in de
ruimste zin van het woord: na
tuurlijke en synthetische stoffen
maar ook kunststof (plastic) en
ijzerdraad treft men hier aan.
Bij het eerste gedeelte van de
expositie ligt de nadruk op de
documentatie. Feiten over
grondstoffen en technieken zijn
op een aantrekkelijke manier ge
presenteerd en het gebruik van
Ingepakte stoel van de kunstenaar Christo. De man die vorig jaar in
Parijs voor spektakel zorgde door de Pont Neufin te pakken (fotopn
Een zeer elementaire vorm
wordt belicht door het werk van
Marijke de Goey. Behalve een
blinddruk, een afdruk van bor-
duurzijde op papier, is hier een
serie van vier vierkanten te zien,
waar de afdruk in de vorm van
een vierkant contrasteert met de
soepele buiging van de verscho
ven draden. Ingewikkelder
structuren en technieken volgen
hierop. Stof wordt geperst, be
drukt of gelijmd. Heel mooi is
het stuk van gelijmd katoen van
de Japanse Naomi Kabayashi,
evenals de gezeefdrukte stukken
van Nanda Laas.
Aan het einde van de tentoon
stelling moet het werk van be
kende buitenlandse kunstenaars
als Jannis Kounellis, Richard
Tuttle en Luciano Fabro concur
reren tegen het object van de
Amerikaan Claes Oldenburg, een
driewegstekker van immense af
metingen. Niettemin kan Fabro's
fraaie regenboogkleurige werk,
getiteld 'Arcobaleno', in deze op
stelling indruk maken.
De informatieve kant en het
kijkgenot zijn goed in evenwicht
gehouden. Leergierige scholie
ren (lesmateriaal voor scholen is
beschikbaar) en geïnteresseerde
bezoekers kunnen hier terecht.
Door goed te kijken valt veel ver
rassends te ontdekken op deze
tentoonstelling, die door de zeer
doordachte details voorbeeldig
genoemd kan worden.
Tot slot is het aardig te vermel
den dat dit weekeinde een Fries
melkschaap met haar lammeren
de expositie 'Kunst en stof extra
luister bij zal zetten.
NANCY STOOP
Expositie over stoffen in Lakenhal
textiel door de eeuwen heen is
aan de hand van voorwerpen, bij
voorbeeld een 17de eeuws tapijt,
en fotomateriaal verduidelijkt.
In kort bestek worden de ont
wikkelingen vanaf de Oudheid,
via de Middeleeuwen tot aan de
19de en 20ste eeuw geschetst. In
de vorige eeuw hielden kunste
naars als Walter Crane en Wil
liam Morris in Engeland zich in
tensief bezig met het ontwerpen
van stoffen, meubels en dergelij
ke. Zij benadrukten vooral het
belang van het ambachtelijke
handwerk, dit als reactie op de
mechanisering. Aan het begin
van deze eeuw richtten onder
meer de kunstenaars van het
Bauhaus in Duitsland zich juist
op vormgeving van machinaal te
vervaardigen produkten.
Vanaf 1950 zijn er steeds meer
voorbeelden van kunstenaars die
ook op het terrein van de kunst
nijverheid actief waren. Op de
tentoonstelling vindt men prach
tige modestoffen, ontworpen
door Picasso, Appel en Léger
maar ook sieraden en kleine ob
jecten van textiel. Dit werk van
bekende en minder bekende
kunstenaars geeft aan dat 'Kunst
van stof in deze periode een zelf
standige plaats heeft veroverd.
Het gebruik van materialen sluit
sterk aan bij ideeën van de ver
schillende kunstenaars; de archi
tect Le Corbusier ontwierp een
wandkleed, dat duidelijk be
doeld was als onderdeel van de
architectonische ruimte. De
"Packed Armchair" van Christo,
een assemblage met touw en
plastic, stamt uit de tijd dat deze
kunstenaar tamelijk kleinschali
ge objecten inpakte.
Textiel als materiaal biedt on
gekend vele mogelijkheden in de
moderne kunst, zoals blijkt uit
het tweede deel van 'Kunst van
stof in de grote expositiezaal.
Een selectie van werken laat gro
te verschillen in opvatting zien.
Het gaat hier niet alleen om werk
van kunstenaars die zich alleen
op textiel toegelegd hebben
maar ook om werk waarin dit
materiaal een onderdeel vormt.
De bezoekers kunnen nu met de
eerder opgedane kennis zelf
gaan kijken of ervaren waartoe
diverse toepassingen kunnen lei
den.
Rijksmuseum Boerhaave - Steen
straat, 'Balans van een eeuw', Neder
landse wetenschappen en geneeskun
de in de 19e eeuw. t/m midden '87; di.
t/m za. van 10-17 uur. zo. van 13-17
Rijksmuseum voor Volkenkunde -
Steenstraat, Moderne Japanse Kera
miek van Keiko Hasegawa, tot 21/6;
'De jaargetijden van de mens', tot 27/
9; di. t/m za. 10-17 uur, zo. 13-17 uur.
De Lakenhal - Oude Singel, 'Kunst
van stof, t/m 5/7; di. t/m za. 10-17 uur,
zo. 13-17 uur.
Galerie Fotomania - Koppenhink-
steeg, Henze Boekhout, foto's getiteld
'Ins Outs', 2/5 t/m 6/6; woe. t/m za.
13-17 uur.
Antiquariaat Van Paddenburgh -
Diefsteeg, Riet Schultheiss exposeert
grafiek naar enkele korte verhalen
van Frans Kafka en Nikolai Gogol, 1
m 31/5; woe. t/m vr. 13-18 uur, do. 19-
21 uur. za, 12-17 uur.
De Drie Haringen - Middelstegracht
61. etsen en gouaches van Marijke
Manners tot 15/5.
Kunstuitleen Leiden - Lammer
markt, W. Stevens, recente fotower
ken. t/m 18/5; woe. t/m za. 14-17 'uur,
do. avond 19-21 uur.
Lakgalerie - Cleveringaplaats, Ton de
Kroon tekeningen, tot 30/5; ma. t/m
vr. 10-17 uur, woe. t/m za. 20-23 uur,
zo. 15-17 uur.
't Huys Benee - Nieuwe Rijn 3, per
manente tentoonstelling van werk
van Leny Noyen, vr. 14-16 uur en za.
en zo. van 12-16 uur.
Caeciliastraat 18 - Tika Kauffman,
zeefdrukken, Alice Kunfman, portret
ten, Eve Pourquié, etsen en aquarel
len, Marianne Zwollo, gouaches, teke
ningen in kleur, pastels en acryl op
papier, tot 22/5; ma. en di. van 13-17
Warmond
Galerie De Pomp - Dorpsstraat,
'werkkamer in het groen', mei; di. 19-
21 uur, woe. 10-12 en 14-16 uur, do.,
za. en zo. 14-16 uur.
Alphen
Rhijnkade elf - Rijnkade 11, bodem
vondsten uit Alphen en Aarlander-
veen, t/m sept.; di. t/m za. 10-17.30
uur, vr. van 10-21 uur.
Galerie Alba - Kortsteekterweg, Al
fonso Ramón Torcal, schilderijen en
grafiek; Pieter van Heerden, klein-
plastiek in brons, t/m 10/5, vr., za., en
zo. van 10-20 uur.
Rijnsburg
Genootschap Oud Rijnsburg - Oude
Vlietweg 6, 'Rijnsburgers laten Rijns
burg zien' en de vaste collectie 'De
Andere Middeleeuwen', tot 5/9, vr.
19-21 uur, za. 10-16 uur.
Katwijk
Galerie De Witte Duif - Koninginne
weg, Peter Cox en J.C. v.d. Heijden,
olieverven; za. 11-13 en 14-17 uur.
Hillegom
Galerie Catharina - Meerstraatprom.,
Anton Buytendijk, olieverven en
aquarellen, tot 11/5; di. t/m vr. 10-18
uur, za. 10-17 uur.
Noorden
De Watergeus - Simon van Capelweg
10, etsen, aquarellen en olieverven
van José Calsina, t/m 24/5; di. t/m zo.
vanaf 12 uur.
Noordwijkerhout
Leeuwenhorst congrescentrum -
Langelaan 3, werk van grafisch ge
nootschap drukkerstroost, tot 15/6;
dag. 9-21 uur.
Nieuwveen
De Veenhoeve - Oude Nieuwveense-
weg, etsen van Reinder Homan, t/m
4/6, ma. t/m za. 10-17.30 uur, vr. tot 21
Rijnsaterwoude
Galerie De Barg - Woudsewijk, teke
ningen en schilderijen van Peter Flo-
rian Bogner, 3/5 t/m 24/5, vr., za. en zo.
14-17 uur.
Klassiek
De violiste Cato Wenten en de pianist
Jan Hoytink geven vanavond een
concert in de Kapelzaal van het K&O-
gebouw in Leiden. Het programma
bestaat uit composities van Bach,
Bethoven, Debussy, Brahms en Mo
zart. In het laatst genoemde werk
treedt niet alleen de violiste solistisch
op, maar eveneens de altvioliste Ma
rijke Smolders. Aanvang 20.15 uur.
Het herenkerkkoor St. Caecilia van
de Hartebrugkerk organiseert zondag
een concertin het kader van de Pero-
si-herdenking. Naast het herenkoor
werken aan dit concert ook mee de
Koninklijke Zangvereeniging 'Rot-
te's Mannenkoor', de bariton Bern-
hard Kruysen en de tenor Marten
Smeding. Jan Schmitz bespeelt het
orgel en dirigent René verhoeff heeft
de leiding. Uitgevoerd zullen worden
delen uit het Gregoriaans Requiem,
orgelkoralen, een aantal werken voor
mannenkoor en twee werken voor so
lo-zangstem. Het concert wordt beslo
ten met het integraal Requiem van
Perosi. Aanvang 15.00 uur in Harte
brugkerk, Haarlemmerstraat, Leiden.
Het studentenmuziekgezelschap
'Sempre Crescendo' houdt dp woens
dag 6 mei een vooijaarsconcert in de
Stadsgehoorzaal in leiden. De volgen
de werken zullen ten gehore worden
gebracht: Cantate Campanae van W.
Franken; hoboconcert van Albinoni;
Requiem van Fauré en de Vierde
Symphonie van Schumann. Het eer
ste stuk zal worden gedirigeerd door
koordirigent Piet Hulsbos en de drie
laatste stukken door Bastiaan Blom
hert. De soliste in het hoboconcert is
Mirella Overbeek. Aanvang 20.15 uur.
Pop
De rock&rollband The Vendetta's
treden vanavond op in het zoldercafé
van het LVC. The Vendetta's is een
beginnende band zonder pretenties
en complexen. Volgens de leden spe
len ze simpele en eerlijke rock&roll
met als doel het publiek te amuseren.
Aanvang 23.30 uur, Breestraat 66, Lei-
De band die in februari de BV Pop
Prijs uit handen van minister Brink
man kreeg, geeft morgen een concert
in het LVC. Claw Boys Claw zorgt
volgens het juryrapport dat bij deze
prijs hoorde voor gedreven live-con
certen. Op het Pinkpopfestival vorig
jaar gaf de groep ook een spectaculair
optreden ten beste. De single 'So
mean' kreeg veel aandacht in bmnen-
en buitenland. Aanvang 23.00 uur,
Breestraat 66, Leiden.
In Haarlem is er dinsdag het jaarlijks
terugkerende popfestival 'Bevrij
dingspop'. Het programma begint om
14.30 uur en heeft plaats op de Boter
markt. De presetatie is in handen van
Jack Spijkerman en Adelheid Roo-
sen. Er zijn optredens te verwachten
van: De gigantjes, Captain Coktail,
Richenel, Soulnight Special, Claw
Boys Claw, The Urban Dance Squad,
I've Got the Bullets. Na 22.30 uur
staat er een kroegentocht op het pro
gramma met film- pop- en cabaretacts
in alle Haarlemse cafés.
Schouwburg
Vr. 1, za. 2,20.15 uur. Toneelgroep De
Appel speelt 'Het Verjaardagsfeest'.
Zo. 3, 20.15 uur. Toneelgroep Baal
met 'Moeder Courage'.
Woe. 6,20.15 uur'. Concert Rob de Nijs
'Vrije Val'.
Do. 7, 20.15 uur. Kathak: Dansen uit
Laktheater
Vr. 1, za. 2, 20.30 uur. Lantaren Pro-
duktie: 'Echec'.
Zo. 3,15 uur. Poppenkast: 'Het Duin',
voor kinderen vanaf 6 jaar.
Woe. 6, 20.30 uur. Theaterschool-cir
cuit: 'The Gig' en 'Vade Mecum'.
Do. 7, 20.30 uur. Saint-Lazare: 'Le Pi-
que-Nique de Claretta'.
Koninklijke Schouwburg
Vr. 1, 20.15 uur. Toneelgroep Theater
met 'Angelo en Rosanna'.
Za. 2, 20.15 uur. Galas Karsenty-Her-
bert: 'Le Dindon'.
Zo. 3, 20.15 uur. Haagse Comedie
speelt 'Charing Cross Raod 84'.
Di. 5, 20.15 uur. Tournee Dancing
America: 'Rosalm Newman and Dan-
Circustheater
Vr. 1, za. 2, 20.15 uur. Nederlands
Danstheater: 'The Unsung' en 'l'His-
toire du Soldat'.
Zo. 3, 20.00 uur. Jubileumvoorstelling
van de operastudio van het Conserva
torium Maastricht: 'A Quiet Place'.
Do. 7. 20.15 uur. Het Nationale Ballet,
Nederlands Choreografen-program-
ma: 'Before Nightfall', 'Corps' en '7e
Symfonie'.
Vr. 8, 20.15 uur. Jazz in the Circus:
Ann Burton. The Queen of Ballads en
Mark Murphy in concert.
Appeltheater
Vr 1, za. 2, 20.15 uur Toneelgroep De
Appel: 'Amphitryon'.
Nederlands Congresgebouw
Za. 2, 20.15 uur. De Hofspelers: 'Cyra
no de Bergerac'.
Diligentia
Za. 2, 20.15 uur. Toneelgroep Haag:
'De anti-acteershow'.
Theater aan de Haven
Vr. 1, 20.30 uur. Shusaku: 'Cube Nu',
Cadance, Festival Moderne Dans.
Za. 2, 20.30 uur. Angela Linsen en An
de Smet: 'Salon Mousselien', Cadan
ce, Festival Moderne Dans.
Carré
Za. 2, zo. 3, 20.15 uur. Rosalind New
man and Dancers.
Di. 5 t/m za. 16, 20.15 uur. Koninklijk
Ballet van Vlaanderen: 'Evita'.
Concertgebouw
Za. 2, 20.15 uur. Amsterdamsche
Tram-Harmonie o.l.v. Wyb Schoon
m.m.v. Amsterdams Operakoor.
Zo. 3, woe. 6, 20.15 uur. Nederlands
Philharmonisch Orkest o.l.v. Antoni-
Ros-Marba'.
Do. 7, 20.15 uur. Concertgebouwor
kest o.l.v. Michael Tilson Thomas,
Cultureel Centrum Amstelveen
Vr. 1, 20.15 uur. Jan Blaser met 'Wie
spaart wie?'.
Di. 5, 20.15 uur. Cabaretgroep Purper.
Woe. 6, 20.15 uur. Joke Bruijs en Sa
lonorkest Pluche 'Hemelsbreed'.
Nieuwe De La Mar Theater
T/m za. 23, beh. zo./ma./di., 20.15 uur.
Martine Bijl in 'Byl'.
Zo. 3, di. 5, 20.15 uur. ma. 4 21.00 uur.
Linda van Dyck, Henny Om en Ma-
rie-Louise Stheins in 'Agnes van
God'.
Muziektheater
T/m zo. 3, 20.15 uur. Het Nationale
Ballet: 'Assepoester', m.m.v. Neder
lands Balletorkest o.l.v. Adam Gate-
Woe. 6, 20.15 uur. Carolyn Carlson:
'Still Waters'.
Do. 7, 20.15 uur. Première, De Neder
landse Opera: 'Madame Butterfly'
van Puccini.
Stadsschouwburg
Vr. 1, za. 2, 20.15 uur. Het Publiek-
stheater 'Het wijde land'.
De Doelen
Vr. 1, di. 5, 20.15 uur. Rotterdams
Philharmonisch Orkest o.l.v. Edo de
Waart.
Luxortheater
Za. 2, zo. 3, 20.15 uur. 'Drie is teveel',
met o.a. Joop Doderer.
Di. 5,20.15 uur. Het Nederlands Dans
theater Junioren.
Theater Zuidplein
Di. 5, 20.15 uur. Toneelgroep Theater
met 'Angelo en Rosanna'.
Rob de Nijs geeft woensdag het
concert 'Vrije Val' in de Leidse
schouwburg. (fotopri
