De balans van Tsjernobyl
Tbekomstig dodental valt ook een jaar na dato niet te schatten
Kerncentrales blijven de
gemoederen bezig houden
ZATERDAG 25 APRIL 1987
EXTRA
PAGINA 31
Morgen is het een jaar
geleden dat inde
Oekraiense stad
Tsjernobyl een
kernreactor ontplofte.
In eerste instantie
eiste de ramp 31
mensenlevens, maar
duizenden anderen
zijn met radioactieve
straling in contact
geweest en zullen daar
in de komende jaren
vrijwel zeker de
wrange vruchten van
plukken. De
ANP-redacteuren Bert
Lanting, Piet Nicoiai
en Caret Wieraers
doen een poging de
gevolgen van deze
letterlijk ongekende
calamiteit in kaart te
brengen.
Op reactor 4 na is de kerncentrale in Tsjernobyl weer normaal in bedrijf. Deze foto toont het controlepaneel van reactor 1.
Op de avond van 25 april 1986 be
gonnen technici van het kernreac
torcomplex Pripjat bij de plaats
Tsjernobyl aan een experiment in
reactor 4, een van de vier reactors
op het complex die met een geza
menlijke opwekkingscapaciteit van
4000 megawatt 10 procent van de
energiebehoefte van de Oekraïne le
verden.
Bij de proef waren maar weinig reac
tordeskundigen aanwezig. Later bleek
dat hij hoofdzakelijk werd uitgevoerd
door werknemers van een elektrotech
nisch bedrijf. Het gebeurde op een mo
ment dat de reactor zou worden stilge-
legd in verband met periodiek onder-
j houd.
Het plan was eerst te onderzoeken hoe
lang de generatoren nog zouden blijven
'freewheelen' en of zij dan nog voldoen
de stroom leverden om in noodgevallen
de reactor te kunnen uitschakelen. Het
personeel was optimistisch, want een
dergelijk experiment, dat juist bedoeld
was om de veiligheid te vergroten, had
men elders al eens eerder gedaan en dat
was toen goed gegaan.
Ditmaal liep het anders. Het personeel
negeerde alle veiligheidsvoorschriften
en stapelde de ene blunder op de andere
totdat men uiteindelijk de zaak niet
meer in de hand kon houden. De druk in
de reactor werd zo groot dat de gloeiend
hete splijtstofstaven barstten en stuk
ken ervan in het koelwater terechtkwa
men, dat onmiddellijk in stoom veran
derde. De buizen van het koelsysteem
konden die druk niet houden en barst
ten. Er volgden waterstofexplosies die
het duizenden kilo's zware dak van het
gebouw bliezen. Brandende brokstuk
ken vlogen door de lucht. De naast reac
tor 4 staande reactor 3 werd erdoor ge
troffen en er ontstond een begin van
brand. De klok wees 01.23 uur aan, in
Tsjernobyl was de 26ste april nog jong.
Radioactieve stoffen uit de vernielde
reactor 4, waaronder het levensbedreig-
dende cesium 137 en strontium 90, spo
ten tot grote hoogte de atmosfeer in. In
West-Europa, waar het twee uur vroeger
was, wist men nog van niets.
Moskou zwijgt
Tsjernobyl en wijde omgeving werden
sterk radioactief besmet en zuidelijke
winden dreven de radioactieve deeltjes
naar Finland en Zweden, waar men het
eerst alarm sloeg toen daar een radioac
tieve belasting was gemeten die twee
tot vijfmaal zo hoog was als normaal.
Aanvankelijk dachten de Zweden aan
de eigen kerncentrales, maar toen daar
mee niets mis bleek te zijn viel de ver
denking op de Sowjet-Unie.
Moskou zweeg echter nog in alle talen
en op maandag 28 april verklaarde het
Sowjetbureau voor Kernenergie dat
daar niets van een ongeluk bekend was
en dat men het zeker zou hebben gewe
ten als zich zoiets had voorgedaan. Later
op de dag maakte het Sowjetpersbureau
Tass kort melding van een incident in
Tsjernobyl waarbij slachtoffers waren
gevallen.
Toen de wind naar het oosten was ge
draaid kregen ook landen in Oost-, West
en Midden-Europa hun portie radioacti
viteit. Met name Polen, Italië en het
zuiden van West-Duitsland werden
zwaar getroffen. Op 2 mei bereikte de
radioactieve wolk Nederland.
Verscheidene landen troffen maatre
gelen om hun bevolking te beschermen.
Koeien werden op stal gezet, het consu
meren van verse melk, verse bladgroen
ten en vlees ontraden. De EG kondigde
een importverbod van vlees, vis, groen
ten, fruit en zuivelprodukten uit Oost-
Europa af. Nederland stelde een graas
verbod voor melkkoeien in, de boeren
moesten hun koeien uit de wei halen,
een maatregel die pas op 7 mei werd op
geheven. De verkoop van verse spinazie
werd verboden, hetgeen een run op con
serven veroorzaakte omdat de bevolking
ook andere verse groenten liet liggen.
Schade
De economische en materiële schade
van de ramp in Tsjernobyl is enorm.
Eind vorig jaar schatte de Sowjetminis-
ter van Financiën, Boris Goestev, die
voor zijn land op acht miljard gulden, in
clusief de directe schade aan de ram
preactor zelf, de evacuatie en herhuis
vesting van de circa 100.000 bewoners
van het gevarengebied, het verlies aan
elektrisch vermogen en de verminderde
produktie in landbouw en industrie.
De reactor is inmiddels in een enorme
mantel van beton verborgen en volgens
de Sowjet-autoriteiten lekt hij niet meer.
Maar ook buiten de Sowjet-Unie was, af
gezien van de medische kant van de me
daille, de economische schade aanzien
lijk. In de landen van de Europese Ge
meenschap hoeven de boeren niet te re
kenen op de EG-kas, dat moet eventueel
nationaal geregeld worden, zei de Euro
pese landbouwcommissaris Frans And-
riessen in mei. Gedacht is nog aan scha
devergoeding eisen van de Sowjet-Unie.
Dat zou in de miljarden guldens gaan lo
pen. Het land heeft echter te kennen ge
geven dat het dergelijke eisen zal afwij
zen en noemde de door diverse landen
genomen veiligheidsmaatregelen 'over
dreven'. Naar de mening van juristen
buiten de Sowvjet-Unie biedt het vol
kenrecht degenen die door de kernramp
schade hebben geleden weinig of geen
soulaas.
De gevolgen op medisch gebied zijn
nog veel ernstiger, hoewel de deskundi
gen bij hun inschattingen over de om
vang van mening verschillen. De schat
tingen lopen uiteen van 1.000 tot 35.000
mensen, die de komende tientallen jaren
als gevolg van de extra opgelopen stra
ling zullen overlijden aan een of andere
vorm van kanker. Er is zelfs gesproken
van een half miljoen doden. Het juiste
cijfer zullen wij nooit weten, want hoe
zal men in de toekomst de 'normale'
sterfgevallen kunnen onderscheiden
van 'Tsjernobyl-gevallen'. Medische spe
cialisten vrezen voor hersenbeschadi
gingen bij kinderen van moeders die
zwanger waren toen de ramp gebeurde,
vooral bij vrouwen die in of bij Tsjerno
byl woonden.
Rapporten
Een rapport van de Britse National
Radiological Protection Board sprak on
langs van ongeveer 1.000 Europeanen,
die in de komende 50 jaar kanker zullen
krijgen als gevolg van de ramp. In die
zelfde periode zullen in de Europese Ge
meenschap zo'n 30 miljoen mensen aan
.natuurlijke' kankerziekten bezwijken,
zodat het onmogelijk wordt te bepalen
welke gevallen toegeschreven moeten
worden aan Tsjernobyl.
In een publikatie van de Amerikaanse
regering wordt het aantal sterfgevallen
aan kanker ten gevolge van de over Eu
ropa uitgewaaierde straling geschat op
10.000 in de Sowjet-Unie en 4.000 in de
rest van Euopa. De Commissie voor
Kernenergie van de Verenigde Staten
vergelijkt deze aantallen met de 70 mil
joen mensen die in het door de radioac
tieve wolk van Tsjernobyl getroffen ge
bied de komende 70 jaar 'normaal' aan
kanker zullen overlijden. De ramp
slachtoffers vallen daarbij dan in het
niet.
Nederlandse onderzoekers zijn het
evenmin met elkaar eens over de dode
lijke gevolgen van de straling uit de ver
ongelukte reactor. Ir. W. de Ruiter, bij
voorbeeld, fysicus aan de Technische
Universiteit in Eindhoven en schrijver
van het boek 'De nucleaire erfenis', heeft
het over minimaal 5.000 doden en maxi
maal 35.000 slachtoffers in Europa.
Professor dr. G. Barendsen van het
Radiobiologisch Instituut TNO in Rijs
wijk denkt dat het niet zo'n vaart zal lo
pen. Op grond van de extra straling die
Nederland in de eerste weken van mei
ontving, heeft hij berekend dat op de 14
miljoen mensen in ons land zich de ko
mende tientallen jaren negen extra kan
kergevallen zullen voordoen, waarvan
het grootste gedeelte te genezen zal zijn.
Als men dit aantal vergelijkt met de on
geveer vijf miljoen tumoren die in de
loop van de komende 70 tot 80 jaar vol
gens Barendsen 'spontaan' in de huidige
bevolking zullen ontstaan, is niet meer
vast te stellen welk geval aan Tsjernobyl
is te wijten.
Ir. de Ruiter schat dat 3 tot 24 Neder
landers kanker zullen krijgen als gevolg
van de verhoogde straling. Dat is wel
licht meer dan de TNO-stralingsdeskun-
dige heeft berekend, maar ook de na
tuurkundige uit Eindhoven moet toege
ven dat dit altijd nog een heel klein per
centage is van de natuurlijke kankerge
vallen. De Tsjernobyl-slachtoffers blij
ven daardoor volkomen onzichtbaar.
Lof
De Sowjet-Unie oogstte veel lof met
het openhartige Tsjernobyl-rapport dat
zij vorig jaar september aan de Interna
tionale Organisatie voor Atoomenergie
(IAEA) voorlegde. Volgens het rapport
was het ongeluk te wijten aan een reeks
grove fouten van het personeel. Hoewel
alle deskundigen het erover eens waren
dat het personeel geblunderd had - een
Amerikaanse geleerde vergeleek de lei
ding van de centrale met de Marx Bro
thers - betwijfelden sommige westerse
specialisten toch of het rapport wel een
staaltje van 'glasnost' genoemd kon wor
den. Volgens hen legde het rapport te
veel nadruk op menselijke fouten terwijl
het de gebreken in het ontwerp en het
veiligheidssysteem van de centrale ver
doezelde. Zo betoogden sommige des
kundigen dat reactors van Jiet RBMK-
type, zoals in Tsjernobyl, zelfs voor zeer
ervaren personeel erg moeilijk te bedie
nen zijn.
Vooral de eerste weken na de ramp
werd de berichtgeving in de Sowjet-me-
dia gekenmerkt door een onveranderlijk
optimistische toon. De Sowjet-pers con
centreerde zich op de heldhaftigheid
van de brandweerlieden en de opoffe
ringsgezindheid van de 135.000 geëva
cueerde bewoners van de veiligheidszo
ne rond Tsjernobyl, maar liet de scha
duwzijde buiten beschouwing. Pas veel
later begonnen berichten door te sijpe
len waaruit bleek dat de evacuatie niet
geheel vlekkeloos was verlopen - de ont
ruiming van de stad Tsjernobyl liet een
week op zich wachten - en dat het ge
brek aan voorlichting hier endaar tot pa
niek had geleid.
De partijkrant Pravda berichtte ver
ontwaardigd over de stormloop op de
treinen uit Kiev, waarbij treinkaartjes
vaak voor honderden roebels werden
doorverkocht. Verder moesten veel
mensen met vergiftigingsverschijnselen
worden opgenomen nadat zij lukraak
hun medicijnkastje hadden geleegd, ter
wijl anderen in de mening bleken te ver
keren dat zij zich tegen de negatieve ge
volgen van de straling konden wapenen
door flinke hoeveelheden wodka naar
binnen te slaan. Bovendien bleken
groenten uit het besmette gebied aan
vankelijk ongehinderd hun weg te vin
den naar de kolchoz-markten.
Ook de opvang van de geëvacueerden
en de tienduizenden arbeiders die bij de
gevaarlijke ontsmettingswerkzaamhe
den rond de centrale werden ingezet,
vormde herhaaldelijk het mikpunt van
kritiek in de pers. Volgens het Oekraien
se vakbondsblad 'Robitnytsja Hazeta'
ontbrak het de arbeiders aan bescher
mende kleding en moesten veel van hen
(foto's Tassl
het ook zonder verwarming en douches
stellen.
De laan uit
Ondanks de soms scherpe kritiek op
het optreden van de autoriteiten heeft de
kernramp in Tsjernobyl vrijwel geen po
litieke gevolgen gehad. Wel moesten de
voorzitter van het Veiligheidscomité
voor Kernenergie en de onderminister
van Energie en Elektrificatie het veld
ruimen, terwijl ook de hoofdingenieur
en de directeur van de Tsjernobyl-cen-
trale de laan uit werden gestuurd. Maar
de partij bleef vrijwel geheel buiten
schot.
Meteen na de ramp voorspelden veel
waarnemers de val van de Oekraiense
partijleider Vladimir Sjtsjerbitski, die
als een vertegenwoordiger van de 'oude
garde' van de vroegere partijleider Leo
nid Brezjnev te boek staat en sinds het
aantreden van Gorbatsjov steeds meer
kritiek te verduren had gekregen.
'Kremlin-tuurders' verwachtten dan ook
siat Gorbatsjov het ongeluk zou aangrij
pen om zich van Sjtsjerbitski te ont
doen. Maar Sjtsjerbitski slaagde er won
derwel in zich van de ramp te distantië
ren en lijkt een jaar na Tsjernobyl nog
steeds stevig in het zadel te zitten.
De kernramp heeft evenmin invloed
gehad op het kernenergieprogramma
van de Sowjet-Unie, zoals alleen al blijkt
uit het feit dat twee van de reactoren van
de Tsjernobyl-centrale weer in gebruik
zijn genomen. Na het (veel minder ern
stige) ongeluk in de Three Mile Island-
kerncentrale bij Harrisburg in 1979
drukte het partijorgaan 'Kommoenist'
nog een artikel af waarin kritiek werd
geleverd op de ligging van een aantal
centrales dicht bij grote steden, maar
Tsjernobyl lokte geen enkele discussie
over de voors en tegens van kernenergie
uit.
Al meteen na de ramp zeiden de Sow
jet-autoriteiten dat het kernenergiepro
gramma normaal voortgang zou vinden.
Volgens de bestaande plannen wil Mos
kou het aandeel van de kernenergie in
de totale elektriciteitsvoorziening tot
1990 opvoeren van 11 tot 21 procent.
Daarbij gaat het Moskou er vooral om
het gebruik van olie (de voornaamste de-
viezenbron voor de Sowjet-Unie) terug
te dringen.
Vertraging
Deskundigen betwijfelen echter of
Moskou erin zal slagen dit streefcijfer te
halen. Na de kernramp werden 16 kern
centrales van het RBMK-type tijdelijk
buiten bedrijf gesteld voor controle. Bo
vendien heeft de bouw van een aantal
nieuwe centrales vertraging opgelopen
doordat het ontwerp nog eens onder de
loep moest werden genomen en veel ar
beiders naar Tsjernobyl werden ge
stuurd om de verwoeste centrale te her
stellen. Verder zagen de autoriteiten af
van uitbreiding van de omstreden Igna-
lina-kerncentrale in Litouwen.
In augustus vorig jaar maakte de Sow-
jet-minister van financiën bekend dat de
kernramp de Sowjet-Unie 2 miljard roe
bel (ruim 7 miljard gulden) had gekost,
inclusief de schadevergoedingen aan de
bewoners van de veiligheidszone, die
vaak al hun bezittingen moesten achter
laten. Alleen het verlies van de verwoes
te vierde reactoreenheid en de bouw van
de 'sarcofaag' - het betonnen omhulsel
rond de reactor - kwam de Sowjet-Unie
al op 400 miljoen roebel te staan.
Volgens waarnemers zullen de uitein
delijke kosten van de ramp veel hoger
uitvallen. Een leger van 50.000 bouwvak
kers uit alle windstreken van de Sowjet-
Unie is al maanden bezig nieuwe steden
uit de grond te stampen die in de plaats
moeten komen van inderhaast opgetrok
ken nederzettingen waar de 135.000 geë
vacueerden uit het gebied rond Tsjerno-
byl werden ondergebracht. Zo moet de
stad Slavoetitsj. die op 45 kilometer ten
oosten van de centrale wordt gebouwd,
over twee jaar onderdak bieden aan
45.000 mensen.
Verder blijkt ook de schoonmaakope-
ratie een veel lastiger karwei dan de
Sowjet-media aanvankelijk berichtten.
In grote delen van de veiligheidszone,
moest de grond tot op een halve meter
worden afgegraven, terwijl de besmette
aarde naar opslagplaatsen in afgelegen
streken in de Sowjet-Unie moest wor
den vervoerd. De afgelopen maanden
zijn rond het waterbekken bij Tsjerno
byl kilometers lange dammen opgewor
pen om te voorkomen dat het reservoir,
en de Dnjepr, die een belangrijke rol
speelt in de watervoorziening voor Kiev,
besmet zouden raken door smeltwater
uit de veiligheidszone. Bovendien zijn er
pijpleidingen aangelegd waardoor water
uit de zuidelijk gelegen rivier de Desna
naar de Oekraiense hoofdstad wordt ge
pompt.
Ontsmet
In januari meldden de Sowjet-autori
teiten dat een groot deel van de veilig
heidszone al was ontsmet. In totaal zou
den 60.000 gebouwen al .behandeld' zijn,
terwijl de schoonmaak van de land
bouwgronden ook al een eind gevorderd
zou zijn. „Verder worden maatregelen
genomen om de voorwaarden te schep
pen voor de hervatting van de land-
bouwproduktie, waarbij rekening wordt
gehouden met de bijzondere kenmerken
van de bodem in het gebied", zo stond in
een verklaring van de Sowjet-regering te
lezen. Daarentegen menen veel westerse
deskundigen dat het ontsmetten van de
streek rond Tsjernobyl nog jaren zal ver
gen en dat vooral de bossen, die hoge
concentraties radioactiviteit opnemen,
nog lange tijd de sporen van de de ramp
zullen dragen. Daarbij wijzen zij er op
dat de autoriteiten in Kiev in het najaar
opdracht gaven alle bladeren in plastic
zakken verzamelen nadat in bomen ho
ge doses radioactiviteit waren aangetrof
fen.
Ook over de medische gevolgen van
de ramp lopen de westerse ramingen en
die van de Sowjet-autoriteiten sterk uit
een. Volgens de officiële Sowjet-gege-
vens heeft de ramp tot nu toe aan 31
mensen het leven gekost en zijn vrijwel
alle stralingsslachtoffers die na de kern
ramp moesten worden opgenomen in
middels uit het ziekenhuis ontslagen.
Over de mogelijke gevolgen voor de
tienduizenden mensen die bij het onge
luk aan straling werden blootgesteld zijn
de Sowjet-autoriteiten steeds zeer terug
houdend geweest. Vorige maand ver
klaarde de Oekraiense minister van ge
zondheid, Nikolaj Romanenko, echter
dat ten hoogste 200 tot 600 mensen aan'
de gevolgen van de opgelopen straling
zullen sterven, veel minder dan de door
westerse specialisten genoemde aantal
len.
Westerse deskundigen hebben de
vrees uitgesproken dat tienduizenden
mensen aan kanker zullen sterven ten
gevolge van de kernramp. Volgens som
mige deskundigen concentreert de Sow
jet-Unie zich uitsluitend op de mensen
die bij de ramp zelf aan straling bloot
stonden en houdt zij te weinig rekening
met de gevolgen voor de tienduizenden
arbeiders en dienstplichtigen die vaak
maandenlang in de zwaar besmette zone
hebben gewerkt.
Onder dwang
Dissidenten hebben de regering ervan
beschuldigd dat sommige vrijwilligers'
in feite onder dwang in de veiligheidszo
ne werken. Volgens hen zouden ver
scheidene recruten, van wie een groot
aantal uit de Baltisché republieken af
komstig is, inmiddels aan stralingsziek
te zijn bezweken. De autoriteiten heb
ben deze berichten steeds met klem te
gengesproken.
Volgens sommige waarnemers valt de:
geringe aandacht die de gezondheids
problemen tot nog toe in de Sowjet-pers
hebben gekregen niet alleen te verkla- -
ren als een blijk van piëteit tegenover de
tienduizenden mensen die weten dat zij
aan straling hebben blootgestaan, maar
speelt de bezorgdheid van Moskou over!
de toekomst van het kernenergiepro
gramma ook een rol. In elk geval zal de
kwestie van de medische gevolgen van
het kernongeluk in Tsjernobyl voorlopig
een zeer gevoelig onderwerp blijven en
het .glasnost-beleid' van Gorbatsjov
zwaar op de proef stellen.
De ramp in Tsjernobyl, de zwaar
ste in de geschiedenis, heeft tot
nadenken gestemd over de vei
ligheid van kerncentrales en de al
bestaande verdeling in kampen
van voor- en tegenstanders nog
scherper omlijnd.
Wijzend op eerdere ongelukken,
weliswaar minder ernstig, zeggen de
tegenstanders dat men de methode
van nucleaire energie-opwekking
moet laten varen. De voorstanders
zeggen dat er geen weg terug meer is.
Het 'point of no return' is reeds lang
gepasseerd. Hun mening is dat het
voldoet om de veiligheidsmaatrege
len tot het uiterste op te
Op een bijeenkomst in Wenen van
vertegenwoordigers van het Interna
tionale Bureau voor Atoomenergie
(IAEO), waar de Sowjet-Unie min of
meer verantwoording kwam afleggen
over hoe het allemaal kon gebeuren,
trachtte men het publiek gerust te
stellen met het argument dat kern
centrales in het Westen veel veiliger
zijn dan die in de Sowjet-Unie, omdat
in dat land gebruik wordt gemaakt
van grafxetmantels, een type dat in
het Westen als onveilig wordt be
schouwd en daar niet wordt toege
past. Al die geruststellende verklarin
gen, afspraken en lange lijsten met
punten die de veiligheid zouden moe
ten vergroten, konden echter niet
verhinderen dat in bijna alle Westerse
landen de discussie over kernenergie
en de opslag van radioactief afval op
nieuw oplaaide. Dat geldt met name
voor landen als Nederland, Oosten
rijk, de Bondsrepubliek, Zwitserland
en Zweden. Vooral over Kalkar en
Gorleben in West-Duitsland, Doel in
België, Dodewaard en Borssele in
Nederland en de voortdurend lek
kende Franse installaties in Pierrelat
te en Creys-Malville lopen de discus
sies hoog op.
In de Sowjet-Unie draaien de kern
centrales inmiddels weer op volle
toeren, ook in Tsjernobyl, uiteraard
zonder de vernielde reactor 4. Som
migen bij het IAEO haalden hierover
hun schouders op, maar anderen
noemden het 'onverantwoord'. Pro
fessor Legasov van de Russische
staatscommissie voor kernenergie
legde uit waarom zijn land zo'n haast
maakt. "De centrale is absoluut on
misbaar voor de energievoorziening
in de Oekraïne. Wij kunnen onmoge
lijk op andere wijze in de behoefte
Maar de Pravda schreef deze
maand dat de opleiding van deskun
dig personeel voor kerncentrales
sinds de ramp nauwelijks is verbe
terd. 'In tegenstelling tot elders in de
wereld beschikt ons land over slechts
één simulator waarmee het personeel
kan oefenen voordat het in echte
kerncentrales achter de schakelbor
den wordt gezet', aldus het partijblad.
Kerncentrales - in totaal 350 en 245
zijn er in aanbouw - leveren meer dan
15 procent van de wereldstroompro-
duktie. Zij hebben niet het eeuwige
leven. In de komende 25 jaar zullen
over de hele wereld omstreeks 229
kerncentrales wegens veroudering
buiten werking gesteld moeten wor
den. Dat kan niet zomaar, want ont
manteling is in verband met radioac
tiviteitsproblemen ingewikkeld en
kostbaar. Tot andere oplossingen dan
'verbrijzelen en diep begraven' zijn
de deskundigen nog niet gekomen.
In augustus 1985 meldde het
jaarverslag van het Internationale
Bureau voor Atoomenergie nog trots
dat na 3.470 'reactorjaren' de veilig
heid van kerncentrales opnieuw be
wezen was, omdat zich in het afgelo
pen jaar geen gevaarlijke incidenten
hadden voorgedaan. Acht maanden
later zou Tsjernobyl het tegendeel be
wijzen.
