Dubbel-ik' maakte
van nazi-dokter
massamoordenaar
Prof. dr.J. Bastiaans: 'Zewarenindebanvaneen afschuwelijke massapsychose'
ZATERDAG 25 APRIL 1987
EXTRA
i^^b(^^bijlag^AMET^EIDSCH/ALPHEN^AGBLAD
PAGINA 19
Hoe is het mogelijk
geweest dat degelijk
opgeleide artsen de
meest cynische
massamoordenaars
werden? De
Amerikaanse arts en
psychiater pror. Robert
Jay Lifton poogt op die
vraag antwoord te geven
in het boek 'Nazi-dokters'
dat volgende week in een
Nederlandse vertaling
verschijnt. Op deze
pagina de voorpublicatie
van gedeelten uit een
zeer kenmerkend
hoofdstuk, waarin Lifton
de 'splitsing'van
persoonlijkheden
beschrijft die nodig was
om tot een akkoord met
de duivel te komen. Prof.
dr. Bastiaans licht het
boek van Lifton toe.
„Dit boek is een van de meest
indrukwekkende werken van deze
tijd". Met deze zin begint prof. dr. Jan
Bastiaans, de psychiater die in de
Jelgersma-kliniek in Oegstgeest vele
honderden lijders aan het
concentratiekamp-syndroom heeft
geholpen, zijn voorwoord tot het boek
'Nazi-dokters' van de Amerikaanse
arts en psychiater prof. Robert Jay
Lifton die eerder bekendheid
kreeg door zijn psychologische
analyses in boekvorm van de
overlevenden van de eerste
atoomaanval op Hiroshima en van de
soldaten die in Vietnam hebben
gevochten. In dit nieuwe boek
onderzoekt hij hoe het mogelijk is
geweest dat Duitse artsen, die met de
eed van Hippocrates hebben
gezworen het leven te zullen
verdedigen, toch leiding zijn gaan
geven aan de vernietigingsindustrie,
van de nazi's. Hoe kwam het dat
geneesheren massamoordenaars
werden?
Prof. Bastiaans: „Wij kunnen slechts
de grootste bewondering hebben voor
de joodse arts en psychiater Lifton,
dat hij de moed heeft gehad een
uitgebreid research-project uit te
voeren, waarbij hij niet alleen
persoonlijke interviews had met
overlevenden van de
concentratiekampen maar ook met
nazi-beulen en -artsen die deelnamen
aan de systematische vernietiging
van medemensen, in het bijzonder
joodse mensen. Uitvoerig heeft hij
beschreven wat deze arbeid voor
hemzelf en zijn medewerkers heeft
betekend. Pas als men het gehele boek
heeft gelezen kan men begrijpen dat
de hoofdvraag voor Lifton geweest
moet zijn: Hoe kunnen wij 'nog erger'
voorkomen? Hoe kunnen wij
voorkomen dat door een
systematische kernoorlog de gehele
wereld kapot wordt gemaakt? De
'ideologie van het leven' tegenover de
'ideologie van de dood'.
Uit het werk van Lifton wordt
duidelijk hoe bepaalde culturele en
pseudo-culturele ontwikkelingen in
Duitsland tot het nazi-systeem
hebben geleid, een systeem waarbij
de joden, maar niet uitsluitend de
joden, de zondebok waren. Te weinig
heeft de wereld na de Duitse
nederlaag in de Eerste Wereldoorlog
beseft hoe er juist in Duitsland
moord- en wraakimpulsen bleven
bestaan waarvoor een uitweg moest
worden gevonden. De oplosssing
kwam er in de vorm van een
bio-racistische ideologie: het
'kweken' van een superieur ras. Deze
ideologie gaf in Duitsland houvast en
bood een ventiel voor de meest
destructieve impulsen.
Lifton heeft beschreven hoe men in
Duitsland in de dertiger jaren op
grote schaal is begonnen met het
steriliseren van psychiatrische
patiënten en personen met z.g.
congenitale aangeboren)
afwijkingen. De artsen en medische
studenten werden geheel in deze
denkrichting geïndoctrineerd. Vanaf
1933 stond het vast dat de joden
vernietigd moesten worden.
Onwaardig leven moest verdwijnen.
Nauwkeurig wordt beschreven hoe
het eerste concentratiekamp Dachau
in 1933 tot stand kwam. In juni 1940
werd in Polen Auschwitz uitgekozen
als de plaats waar de joden
systematisch vermoord moesten
worden. Juist aan Auschwitz heeft
Lifton de grootste aandacht besteed,
zeker ook omdat daar artsen het
meest systematisch hun ideologie van
genocide, de rasssenmoord, ten
uitvoer brachten.
Belangrijk is hoe Lifton in zijn
beschouwingen aandacht geeft aan de
processen van 'splitsing' en
'verdubbeling' van de
persoonlijkheid. Degenen die de
massamoorden begingen, waren
zeker geen persoonlijkheden van wie
gesteld kon worden dat zij vanuit een
humaan ideaal reageerden. Zij waren
geen harmonische persoonlijkheden,
ook al pretendeerden zij doorgaans
hoog ontwikkelde wetenschappers en
artsen te zijn. Zij realiseerden zich
niet hoe zij in de ban waren van de
meest afschuwelijke massapsychose
van hun tijd.
Met zijn beschrijving van deze
processen van splisting en
verdubbeling van de persoonlijkheid
heeft Lifton aangegeven hoe de
moordende ideologie er met mensen -
en ook met artsen, die ook mensen
zijn en produkten van een bepaald
opvoedingssysteem - vandoor kan
gaan en wel zo, dat men in de
concentratiekampen de medemens
rustig kan doden terwijl men
daarnaast, in de vrije tijd, vrolijk
thuis kan zijn en dan kan doen alsof er
niets gebeurd is. Ook daarvoor heeft
Lifton juist in zijn gesprekken met de
beulen en de ex-nazi-dokters de meest
overtuigende aanwijzingen
gekregen", aldus prof. Bastiaans.
Prof. Bastiaans: De ideologie
van een superieur ras was een
ventiel voor de meest destructie
ve impulsen". (fotoGPD)
ir Robert Jay Lifton.
De sleutel om te kunnen begrijpen
hoe nazi-dokters tot hun daden in
Auschwitz kwamen, is het psycho
logische principe dat ik hier 'dub
belrol' of 'verdubbeling' heb ge
noemd: de splitsing van de eigen
persoonlijkheid in twee (of meer)
onafhankelijk van elkaar functione
rende persoonlijkheden.
door Robert Jay Lifton
Door middel van een dergelijke 'ver
dubbeling' kon een Auschwitz-dokter
niet alleen moorden of zijn medewer
king aan moord verlenen, maar kon hij
tevens ten behoeve van dat duivelse pro
ject ongemerkt een totale zelfstructuur
(zelfproces) ontwikkelen waarin nage
noeg alle aspecten van zijn gedrag lagen
opgesloten.
Verdubbeling was dus het psychologi
sche medium voor het akkoord gaan van
de nazi-dokter met zijn duivelse omge
ving, in ruil voor zijn medewerking aan
het moorden. Hij keeg verscheidene
psychologische en materiële voordelen
aangeboden ten behoeve van een be
voorrechte aanpassing. Behalve in
Auschwitz kregen ook de Duitse dokters
in het algemeen te maken met die dui
velse verleiding, maar dan in bredere
zin: zij mochten de theoretici en uitvoer
ders worden van een kosmisch project
tot raszuivering door middel van vernie
tiging en massamoord.
Tijdens het verdubbelingspröces 'ver
stoot' een deel van de persoonlijkheid
een ander deel. De nazi-dokter besefte
dat hij selecties uitvoerde, maar hij in
terpreteerde die selecties niet als moord.
Enerzijds zorgde de verstoting er dus
voor dat de Auschwitz-persoonlijkheid
de betekenis van moord veranderde en
anderzijds dat het oorspronkelijke ik al
les verloochende wat de Auschwitz-per
soonlijkheid deed. Vanaf het moment
van haar ontstaan deed de Auschwitz-
persoonlijkheid het vroegere ik van de
nazi-dokter zodanig geweld aan dat een
min of meer permanente verstoting
noodzakelijk werd. Verstoting was dan
ook het levenssap van de Auschwitz-
persoonlijkheid.
Iedere individuele nazi-dokter in
Auschwitz ontwikkelde een dubbel-ik,
zij het op verschillende manieren. Ernst
B., een van de artsen in Auschwitz bij
voorbeeld, beperkte het proces: door se
lecties te vermijden belemmerde hij de
volle ontwikkeling van een Auschwitz-
persoonlijkheid. Niettemin vormde zijn
bewuste verlangen zich aan te passen
aan Auschwitz een toegang voor de be
perkte ontwikkeling van een dubbel-ik:
hij was uiteindelijk degene die zei dat 'je
je alleen de eerste uren in Auschwitz als
een normaal mens kon gedragen' en dat
je daarna 'verstrikt raakte en in de pas
moest lopen', met als gevolg dat je een
tweede persoonlijkheid moest ontwik
kelen.
Zijn eigen 'verdubbeling' kwam dui
delijk naar voren in zijn sympathie voor
Mengele en - althans tot op zekere hoog
te - voor de extreemste uitingen van het
nazi-ethos (de nazi's te zien als 'een ze
gen voor de wereld' en de joden als 'het
fundamentele kwaad' in die wereld).
Hoewel hij zijn dubbel-ik niet ten volle
ontplooide, behield hij tot op heden be
paalde aspecten van zijn Auschwitz-per
soonlijkheid die tot uiting kwamen in de
manier waarop hij Auschwitz-gedrag
beoordeelde.
Mengele daarentegen wekte door zijn
aanvaarding van de Auschwitz-persoon
lijkheid de indruk zich snel te willen
aanpassen, waardoor zelfs de vraag naar
boven komt of de ontwikkeling van een
dubbel-ik bij hem wel nodig was. Maar
'verdubbeling' was beslist nodig voor
een man die een hechte vriendschap
sloot met kinderen en vervolgens een
aantal van hen persoonlijk naar de gas
kamer reed,.of voor een man die zich zo
'collegiaal' opstelde tegenover gevange-
nendokters en niettemin meedogenloos
optrad bij selecties. Hoe ook zijn affini
teit met Auschwitz was, een man die on
der normale omstandigheden werd afge
schilderd als 'een enigszins sadistische
Duitse professor' moest een nieuwe per
soonlijkheid creëren om een fervente
moordenaar te worden.
Actief gebleven
Het belangrijkst bij Mengeles 'verdub
beling' was dat zijn oorspronkelijke ik
gemakkelijk werd geabsorbeerd door de
Auschwitz-persoonlijkheid. En zijn on
afgebroken loyaliteit ten opzichte van de
nazi-ideologie en het nazi-project stelde
zijn Auschwitz-persoonlijkheid, meer
dan bij andere nazi-dokters het geval
was, in staat om na de Tweede Wereld
oorlog door de jaren heen actief te blij-
De verdubbeling van de stafarts in
Auschwitz, Wirth, was noch beperkt (zo
als bij dr. B.) noch harmonieus (zoals bij
Mengele): het proces ontwikkelde zich
heftig en conflictueus. We zien de staf
dokter van Auschwitz als een 'gespleten
persoonlijkheid' omdat de beide per
soonlijkheden hun macht behielden.
Maar gezien het Auschwitz-instituut en
het nazi-project kan zijn 'verdubbeling'
als de succesvolste worden beschouwd.
Zelfs zijn zelfmoord was een kenmerk
van dat succes: hoewel hij door de ne
derlaag van de nazi's zijn Auschwitz-per
soonlijkheid beter kon identificeren met
het kwaad, bleef hij die Auschwitz-per
soonlijkheid voldoende verantwoorde
lijk achten om innerlijk verdeeld te blij
ven en niet in staat te zijn een oplossing
en een nieuw begin te bedenken - noch
legaal, noch moreel, noch psychisch.
Binnen de Auschwitz-structuur bete
kende de ontwikkeling van een tweede
persoonlijkheid ook de mogelijkheid
van toekomstplannen en zelfs van ver
wachtingen. De wijze waarop een dub
bel-ik tot stand kwam varieerde omdat
iedere nazi-dokter zijn Auschwitz-per
soonlijkheid creëerde uit zijn oorspron
kelijke ik met zijn kenmerkende verle
den en zijn eigen psychologische mecha
nismen. Bij alle nazi-dokters waren de
oorspronkelijke persoonlijkheid en de
Auschwitz-persoonlijkheid echter nauw
verbonden met het algemene nazi-ethos
en de autoriteit van het regime. Onder
hen was de ontwikkeling van een dub
bel-ik een gemeenschappelijk gegeven.
Wreedheden
Auschwitz als instituut - als een gru
welen producerende situatie - draaide in
feite op de processen van 'verdubbe
ling'. Een wreedheid producerende si
tuatie is uiterlijk zodanig gestructu
reerd, dat het gemiddelde individu dat
erin terechtkomt (hier als onderdeel van
het Duitse gezag) wreedheden zal be-
Een gevangene uit Dachau die in een drukkamer is blootgesteld aan een
onderdrukproef en daaraan is overleden, deze proeven werden geleid door
dr. Rascher.
gaan of daarbij betrokken zal raken. Een
belangrijk aspect van een dergelijke si
tuatie is, dat het personen psychologisch
kan motiveren aan wreedheden deel te
In een zo machtig instituut als Ausch
witz kon de externe omgeving de toon
aangeven voor een groot deel van het 'in
terne milieu' van een individuele nazi
dokter. Het vereiste van een dubbel-ik
was onderdeel van de milieuboodschap
die nazi-dokters onmiddellijk oppakten,
het onuitgesproken bevel een persoon
lijkheid te ontwikkelen die zich kon aan
passen aan het moorden zonder dat de
betrokkene zich een moordenaar voelde.
'Verdubbeling' werd niet slechts een in
dividuele kwestie maar een gemeen
schappelijk psychologisch proces vol
gens de groepsnorm en als onderdeel
van het Auschwitz-milieu. Dat
groepsproces werd versterkt door het al
gemene besef dat Auschwitz het groot
ste technische centrum van de Endlö
sung was, ongeacht de situaties in ande
re kampen. Het ontwikkelen van een
tweede persoonlijkheid was nodig om te
voorkomen dat leven en werk van het
individu werd verstoord door de lijken
die mede door zijn toedoen werden ge
produceerd of door de 'levende doden'
die hem alom omringden.
Het was onvermijdelijk dat de Ausch-
witz-dwang tot 'verdubbeling' zich ook
uitstrekte tot gevangenendokters; de
duidelijkste voorbeelden daarvan waren
degenen die uiteindelijk nauw samen
werkten met de nazi's zoals Dering,
Zenkteller, Adam T. en Samuel. Zelfs de
gevangenendokters die krachtig vast
hielden aan hun genezingsethos, onder
gingen een minimale vorm van 'verdub
beling' en stimuleerden onwillekeurig
het verdubbelingsproces bij nazi-dok
ters doordat ze noodgedwongen met hen
samenwerkten en daardoor de Ausch
witz-persoonlijkheid van een nazi-dok
ter tot op zekere hoogte bevestigden.
Zo moeilijk
Prof dr. Karl Gebhardt, de lijfarts
van Himmler, die experimenteerde
in het kamp Ravensbrück.
Dr. Josef Mengele: door zijn onaf
gebroken loyaliteit aan de nazi's
kon hij nog jarenlang actief blijven.
De verwoestingsmachine meedogenloos in beeld: gevangenen als vee in
treinen op weg naar het concentratiekamp Auschwitz, waar de dokters zich
in hun daden verplaatsten van het normale naar het duivelse.
Verdubbeling kwam ongetwijfeld ook
op grote schaal voor bij niet-medisch
Auschwitz-pérsoneel. Rudolf Höss ver
telde hoe onderofficieren die regelmatig
waren betrokken bij selecties, hun hart
bij hem uitstortten over het feit dat ze
hun werk zo moeiUjk vonden (hier sprak
hun oorspronkelijke persoonlijkheid)...
maar ze gingen niettemin door met dat
werk (gedrag dat door hun Auschwitz-
persoonlijkheid wordt geëist).
Höss omschreef de Auschwitz-keus
als volgt: 'Een mens werd daar wreed en
meedogenloos en verloor het respect
voor het menselijk leven (in dat geval
ontwikkelde hij een uiterst functionele
Auschwitz-persoonlijkheid) of hij ver
zwakte en kreeg een zenuwinzinking (hij
hield dus vast aan zijn oorspronkelijke
persoonlijkheid, die in Auschwitz niet
kon functioneren).
Maar bij de nazi-dokter was het ver
dubbelingsproces zo sterk dat een oor
spronkelijk genezende persoonlijkheid
overging in een moordende persoonlijk
heid die in directe tegenstelling zou
moeten zijn, maar dat functioneel niet
was. En zoals dat in iedere wreedheid
producerende situatie gebruikelijk is,
bevonden nazi-dokters zich in een psy
chologisch klimaat waar ze nauwelijks
anders konden dan kiezen voor het
kwaad, zodat ze dus in feite werden aan
gezet tot moord.
Behalve Auschwitz bevatte de nazi-be
weging veel elementen die het vormen
van een tweede persoonlijkheid stimu
leerde. Het algemene nazi-project, boor
devol van wreedheden, vereiste voort
durend een dubbel-ik om die wreedhe
den te kunnen uitvoeren. Die 'verdubbe
ling' kwam vaak tot stand via een gelei
delijk proces van gevaarlijke compro
missen: de langzame uitwas van een
functionele 'nazi-persoonlijkheid' via
een reeks van destructieve daden die
aanvankelijk met tegenzin werden uit
gevoerd, en aansluitend daarop taken
die telkens wreder, zo niet moorddadi
ger waren dan de voorgaande.
Ontvankelijker
Dokters zijn als groep wellicht ontvan
kelijker voor 'verdubbeling' dan ande
ren. Een voormalige nazi-dokter bijvoor
beeld beweerde dat de ongevoeligheid
van de anatoom ten opzichte van skelet
ten en lijken was te wijten aan de bizarre
'antropologische' collectie van joodse
schedels die zijn vriend Hirt erop na
hield. Hoewel dit nauwelijks een bevre
digende verklaring was, verwees deze
dokter hiermee naar een onvervalst pa
troon van niet alleen de ontwikkeling
van emotionele ongevoeligheid, maar
ook van een medisch dubbel-ik.
Een dergelijke 'verdubbeling' begint
vermoedelijk op het moment dat de stu
dent voor het eerst wordt geconfron
teerd met een lijk dat hij of zij moet ont
leden, vaak al op de eerste dag van een
medische studie. Het wordt dan als
noodzakelijk ervaren een 'medische per
soonlijkheid' te ontwikkelen die de be
trokkene in staat stelt zich in redelijke
mate te harden tegen de dood en tegelij
kertijd vrij efficiënt te functioneren met
betrekking tot de veelzijdige eisen van
de werkzaamheden.
De ideale arts blijft zonder enige twij
fel een warm en menselijk persoon door
die 'verdubbeling' tot een minimum te
rug te brengen. Maar er zijn slechts wei
nig artsen die aan deze ideale maatstaf
voldoen. Aangezien onderzoek heeft
aangetoond dat aan de keuze van een
medisch beroep vaak de psychologische
motivatie ten grondslag ligt om een ab
normale angst voor de dood te overwin
nen, is het mogelijk dat deze angst art
sen tot 'verdubbeling' drijft als ze wor
den geconfronteerd met een moord
zuchtige omgeving.
Dokters die werden aangetrokken tot
de nazi-beweging in het algemeen en tot
de SS- of concentratiekampgeneeskun-
de in het bijzonder, waren naar alle
waarschijnlijkheid degenen die daar
voor het meest intens een proces van
medische 'verdubbeling' hadden onder
gaan. Maar zelfs dokters zonder opval
lende nazi-sympathieën konden een der
gelijk proces op een bepaalde manier
ondergaan en de neiging vertonen tot
verdere manifestaties daarvan.
Overmoed
De neiging om een tweede persoon
lijkheid te ontwikkelen was vooral bij
nazi-dokters sterk aanwezig. Gezien het
visioen van heldhaftigheid dat hun werd
voorgehouden - als behoeders van de
genen en als artsen voor het Volk, en
ook als gemilitariseerde genezers met de
macht .over leven en dood die zowel de
medicijnman als de generaal was gege
ven - werd iedere wreedheid die ze mo
gelijk zouden uitvoeren maar al te ge
makkelijk ondergedompeld in over
moed. En hun medische overmoed werd
nog eens versterkt door hun rol in de ste
rilisatie- en 'euthanasie'-projecten met
als visioen het noordse ras en het Duitse
volk te genezen van het kwaad.
We komen dus als vanzelf terug bij de
erkenning dat de meeste daden van nazi
dokters gebeurden binnen de potentiële
bekwaamheid - althans onder bepaalde
omstandigheden - van de meeste artsen
en van de meeste mensen. Maar als zich
in Auschwitz eenmaal een tweede per
soonlijkheid ontwikkelde, scheidde een
nazi-dokter zich inderdaad af van andere
artsen en van andere mensen. 'Verdub
beling' was het mechanisme waardoor
een dokter zich in zijn daden verplaatste
van het normale naar het duivelse.
