Science fiction wordt
langzaam werkelijkheid
De nieuwe
generatie
kan zien,
voelen,
horen
en praten
DINSDAG 24 MAART 1987
EXTRA
PAGINA 17
Veel ouder dan drie jaar kan het ventje
niet zijn. Als hij op z'n tenen staat, kan
hij net bij de knop, die ferm wordt inge
drukt. Dat had hij beter niet kunnen
doen, want in de ruimte achter de knop
komt een robotarm langzaam in bewe
ging.
Stijf van schrik kijkt het jongetje toe
hoe de arm omhoog gaat en hoe de
klauw aan het uiteinde zijn kant op
draait. Dan rent hij in paniek weg. „Ma
ma! Mama! H-hij leeft!".
door Henk Dam
Klein voorval op de tentoonstelling
'Robots en daarna', die op dit moment in
het Museum voor Wetenschap in Boston
is te zien en daarna nog tot eind 1989
een tournee langs tal van andere Ameri
kaanse steden gaat maken.
De expositie heeft in Boston al alle re
cords gebroken en op goede gronden
ook, want nooit eerder is er zo'n volledig
overzicht geweest van wat robots alle
maal kunnen.
Voor degenen die zich door science
fictionliteratuur ervan hebben laten
overtuigen, dat robots eens zo superieur
zullen worden dat ze de boel van ons
gaan overnemen, biedt 'Robots en daar
na' huiveringwekkend materiaal.
Want robots kunnen niet langer alleen
wat voortschuifelen, de ogen laten op
lichten en nu en dan een metalige 'bliep'
ten beste geven. Zelfs de fabrieksrobot
die hele auto's in elkaar zet begint tech
nisch gezien al 'ouderwets' te worden.
De nieuwe generaties robots hebben
gevoel, kunnen lezen, praten, vertalen,
lesgeven, ramen zemen, componeren,
orgel spelen en zelf hersenoperaties uit
voeren. En wat nog het meest verontrus
tend is: ze kunnen steeds beter echt den
ken.
Beeld
Van oudsher heeft de mensheid slecht
de verleiding kunnen weerstaan om de
Schepper te evenaren toen deze, getuige
Genesis 1 vers 26, besloot: „Laat Ons
mensen maken naar Ons eigen beeld".
Schilderijen en beeldhouwwerken wa
ren al gauw niet genoeg. Het moest ech
ter. Het moest levend lijken.
In de 13e eeuw behoorden Roger Ba
con en Albertus Magnus tot de Westeu
ropeanen die de eerste eenvoudige 'an-
droiden'[mensachtigen) maakten. Bacon
maakte een soort pratend hoofd en Mag
nus verbijsterde de menigte met zijn 'ij
zeren man'.
Een p?ar eeuwen later bereikte de
Zwitserse klokkenmaker Pierre Jaquet-
Droz nieuwe hoogten met zijn mensach
tige machines die handelingen konden
verrichten als tekenen of een muziekin
strument bespelen.
Eén van zijn creaties, 'De Schrijver',
bestond uit een pop die zo kon worden
geprogrammeerd dat hij stukken tekst
van maximaal 40 letters lang kon schrij
ven. 'Cogito ergo sum' ('Ik denk, dus ik
ben') was het stukje tekst waarmee hij
het snelst de handen op elkaar kreeg.
Rond diezelfde tijd ontwierp de Duit
se baron Wolfgang von Kempelen 'De
Schaakspeler', een levensgroot beeld
van een Turk die voor een schaakbord
zat. Tegenover hem konden mensen
gaan zitten en dan was het schaken ge
blazen.
De Turk beantwoordde elke zet met
zijn eigen tegenzet en won menigmaal.
Een echte robot? Nee hoor, veel later
werd ontdekt dat Von Wempelen een
dwerg in zijn schaakspeler verstopt
hield die met hendeltjes de arm van de
Turk in beweging kon brengen.
Slaaf
Deze eeuw aanschouwde de geboorte
van robots zoals we die nu kennen en
trouwens ook van het woord 'robot' zelf.
Het is afgeleid van het Tsjechische 'ro-
bota' dat zoiets als slaaf betekent. We
hebben het te danken aan de schrijver
Karei Capek.
Hij schreef in 1920 een toneelstuk dat
R.U.R. heette, eën afkorting voor 'Ros-
sum's Universele Robots'. Het gaat over
een fabriekseigenaar die mensachtige
machines maakt die fantastisch hard
kunnen werken.
In wat zou uitgroeien tot een veelvul
dig nageaapt thema, beschrijft Capek
hoe de robots steeds meer fabrieken be
volken, beter en beter worden, en uitein
delijk zelfleren denken. Die laatste kwa
liteit gebruiken ze al snel om tot de con
clusie te komen dat ze hun menselijke
meesters eigenlijk kunnen missen als
roestplekken, waarna de onvermijdelij
ke opstand volgt.
Radius, de opperrobot in het toneel
stuk, legt het publiek later uit wat er is
gebeurd: „De macht van de mens is ge
broken. Door de fabriek over te nemen,
zijn wij de meesters van alles geworden.
Een nieuwe tijd is aangebroken, de tijd
van de robots".
Klinkt bekend, nietwaar, deze tekst?
Tal van boeken en films dichten robots
dezelfde onprettige eigenschappen toe,
waaronder een cinematografisch mees
terwerkje als 'Zombies uit de strato
sfeer' uit 1952.
Om nog even bij de film te blijven: pas
in 'Star Wars', een film uit 1977, zijn er
ook vriendelijke robots te zien. Wie her
innert zich niet de zwakke, en dus door-
en-door menselijke "R2D2, wie niet z'n
maatje C3PO?
Computer
De robots en andere mensachtigen
van hierboven zijn natuurlijk allemaal
speelgoed, amusement. De ontwikke
ling van de computer zorgde ervoor, dat
vanaf het eind van de jaren vijftig robots
konden worden gemaakt die ook echt
praktische toepassingen hadden.
De eerste echte industriële robot werd
in 1958 vervaardigd door de Amerikanen
Devol en Engelberger. Het is misschien
goed eerst een definitie van 'robot' te ge
ven, want de Amerikaanse uitvinding
had op het eerste oog niets van doen met
bijvoorbeeld Capek's blikken man.
De definitie luidt: 'Robots zijnpro
grammeerbare machines die hetzij in
optreden hetzij uiterlijk op mannen en
vrouwen lijken'. De robot van Devol en
Geen toe
komstbeeld,
maar realiteit.
De Japanse ro
bot Wabot II
kan muziek ma
ken lezen en
elektronisch or
gel spelen.
(foto GPD)
We zijn eraan gewend geraakt dat
computers veel sneller en accurater dan
hun scheppers strikt logische taken als
berekeningen kunnen uitvoeren. Maar
de nieuwe generaties computerpro
gramma's kunnen veel meer.
De zogenaamde 'expert-systemen' zijn
ingewikkelde programma's die bij het
oplossen van vraagstukken op hun ter
rein niet alleen gebruik maken van ken
nis en logische stappen, maar ook van
vuistregels en zelfs van iets dat intuïtie
benadert.
Deze systemen, die onder meer in de
medische wetenschap worden gebruikt,
geven dus niet de enig logische benade
ring van een probleem, maar desnoods
de meest waarschijnlijke. Meer en meer
gaat het om systemen die kunnen
werken met gewone taal.
Ze leren ook. Sommige schaakcompu
ters bijvoorbeeld worden beter naarma
te ze meer schaken, omdat ze van hun
fouten leren. En bij het doen van zetten
'weet' de computer dat sommige stuk
ken voor hem waardevoller zijn in het
centrum dan aan de rand van het bord.
Van die 'vuistregel' maakt hij ook ge
bruik.
Het vermogen om te leren neemt dra
matisch toe bij wat de Vijfde Generatie
computers wordt genoemd, computers
die nu volop in ontwikkeling zijn. Het
zijn computers die het menselijk brein
als direct voorbeeld gebruiken.
Want: de computers zoals we die nu
kennen maken al hun berekeningen
achter elkaar. Bij menselijke hersens
werken veel zenuwcellen tegelijk en de
nieuwste computers proberen dat te imi
teren. In jargon:" het verwerken van ge
gevens gebeurt niet langer lineair, maar
parallel.
Dat levert frappante resultaten op. Dit
soort computers kan associatief denken,
werkelijk leren en zelfs, aldus een recent
artikel van Erik Larson in het Ameri
kaanse tijdschrift 'Omni', leren om zich
zelf tot op zeker hoogte te programme-
Realiteit
Zo wordt science fiction langzaam rea
liteit. Wat wij tot voor kort als exclusief
menselijke trekjes beschouwden, wordt
in robots steeds overtuigender geïmi
teerd. Zoals gezegd: robots kunnen zien,
voelen, horen, lezen, spelen, werken,
praten en - beter en beter - denken.
Waar dat toe leidt? Een soort luilek
kerland waarin niemand meer iets hoeft
te doen omdat de robots alles voor hun
rekening nemen? Of - het andere scena
rio in veel science fiction-boeken - de
opstand van machine tegen mens, een
'Menschheitsdammerung', om een
woord van de Duitse dichter Kurt Pin-
thus te stelen?
De vermaarde science fictionschrijver
Isaac Asimov lijkt haast op die laatste
mogelijkheid te hopen, getuige deze
woorden in zijn boek 'Robots' (New
York, 1985): „Als uiteindelijk robots
worden ontworpen die beter zijn dan
mensen, met krachtiger lichamen en in
telligenter hersens en een beter gevoel
voor sociale plichten, waarom zouden ze
ons dan niet vervangen, zoals ooit zoog
dieren de minder intelligente reptielen
hebben vervangen als dominerende le-
„Misschien móeten we wel vervangen
worden door denkende machines die ra
tioneler en fatsoenlijker dan wij zijn. En
als we dat met waardigheid doen, dan
zullen robot-historici in de toekomst
over ons schrijven dat niets aan onze le
vensvorm ons zo sierde als de manier
waarop we verdwenen".
Engelberger bestond uit een metalen
arm die met behulp van een computer
kon worden opgedragen allerhande ta
ken uit te voeren.
Nog steeds lijken veel industriële ro
bots op de geesteskinderen van Devol
en Engelberger. Vaak gaat het om arm-
achtige machines die kunnen lassen,
solderen, verven, schroeven aandraaien,
inpakken of opstapelen.
Jan de Arbeider is geen concurrent
voor Trallfa TR-4000, of Dainichi-Sykes
DAROS PT300V. Een beetje industriële
robot doet in 1,5 minuut iets waarvoor
een mens 40 minuten nodig heeft. De ro
bot heeft een accuratessegraad van 98
procent, zijn concurrent van vlees en
bloed van slechts 65 procent.
Robots staan bij indiensttreding niet
op gunstige randvoorwaarden, vragen
niet om opslag, hoeven nooit naar de wc,
willen best alle diensten in een 24-uurs
ploegendienst draaien en verdoen hun
tijd niet met beuzelen of lunchen. Kort
om, het zijn ideale werknemers.
Geen wonder dus, dat ze steeds meer
worden toegepast. In Amerika bijvoor
beeld waren in 1974 1200 industriële ro
bots te vinden, in 1978 2500,6250 in 1982,
13.000 in 1984 en 20.000 nu. En dat is nog
weinig vergeleken bij Japan waar er mo
menteel meer dan 80.000 'rondlopen'.
Wereldwijd draaien, zoemen, lassen en
verven nu zeker 130.000 robots, een aan
tal dat per jaar met 25 tot 30 procent toe
neemt. Volgens sommige futurologen
zal er vanaf 1990 met een uitbreiding van
100.000 robots per jaar rekening moeten
worden gehouden.
Onbemand
De gevolgen van deze tweede indus
triële revolutie zijn vanzelfsprekend
enorm. De onbemande fabriek is in aan
tocht en in sommige autofabrieken is nu
al heel aardig te zien, hoe dat eruit ziet.
Het zal allemaal nog ingrijpender wor
den, naarmate robots meer kunnen. Zo
genaamde 'smart robots' (knappe ro
bots) zijn nu in verschillende stadia van
ontwikkeling.
Het gaat daarbij om robots die kunnen
zien en voelen met computerprogram
ma's. Er wordt hard gewerkt aan mobili
teit aan het vermogen gesproken beve
len op te volgen, aan het vermogen zelf
De mens heeft altijd maar slecht
de verleiding kunnen weerstaan
om de Schepper te evenaren,
toen Hij besloot: "Laat ons men
sen maken naar ons eigen
beeld". Schilderijen en beeld
houwwerken waren al snel niet
meer voldoende om die zucht te
bevredigen. Het moest echter.
Het moest 'leven'.
Door de eeuwen heen heeft de
drang om een evenbeeld te
scheppen de mens voortge-
stuurd op de weg van uitvindin
gen op dat gebied. Aanvankelijk
bleef het bij een 'pratend hoofd',
maar via een geprogrammeerde
pop die kon schrijven, werd de
robot ontdekt. Diens ontwikke
ling verloopt de laatste jaren
huiveringwekkend snel.
Robots kunnen niet langer al
leen wat voortschuifelen,
ogen laten oplichten en nu en
dan 'bliep' roepen, nee, de 'slaaf
heeft tegenwoordig ook gevoel.
Hij kan lezen, praten, vertalen,
lesgeven, ramen zemen en zelfs
hersenoperaties uitvoeren. En
het meest verontrustende van
alles is dat de robot steeds beter
zelf gaat denken.
De 'programmeerbare machi
nes die hetzij in optreden, hetzij
uiterlijk op mannen en vrouwen
lijken', gaan steeds meer func
ties vervullen. En de grenzen
worden al maar verder verlegd.
De tentoonstelling 'Robots en
daarna', die op dit moment in
een museum in Boston te zien is,
laat zien hoe ver. De science fic
tion wordt langzaam realiteit.
En waar dat toe leidt? Een soort
luilekkerland waarin niemand
meer iets hoeft te doen, of de
opstand van de machine tegen
de mens?
TM
de eigen fouten te corrigeren en aan vei
ligheid.
Dat laatste is geen kleinigheid. Ook de
knapste industriële robot blijft tenslotte
een dommekracht die doet wat hem
wordt opgedragen en daarvan wil wel
eens een toevallige passant het slachtof
fer worden.
Daarover zijn gruwelijke verhalen te
vertellen. Het eerste echte slachtoffer
van een industriële robot was een mon
teur in de Japanse onderneming Kawa
saki. Hij probeerde in 1982 een kapotte
robot te repareren. Het ding deed het in
eens en sloeg - boink voor dank - de
man dood.
Uit Japan zijn zo in de loop de jaren
nog zeker vijf berichten onder de kop
'Robot doodt man' verschenen. De 34-
jarige Harry Allen werd op 21 juli 1984
het dusver enige Amerikaanse slachtof
fer toen hij in de weg van een vlijtig
werkende robot ging staan en zonder
veel omhaal werd doodgedrukt.
Ruimte
Robots zijn veel meer dan beweeglijke
armen die in fabriekshallen zonder kla
gen hun slavenarbeid verrichten. Het
onderzoek van de ruimte bijvoorbeeld
was zonder robots nergens geweest -
denk in dit verband maar aan het NASA-
karretje dat op Mars foto's maakte en bo
demmonsters analyseerde.
Robots worden ook ingeschakeld bij
reparatiewerkzaamheden op de zeebo
dem en bij onderhoudswerk in kern
reactoren. Kortom, ze gaan naar die
plaatsen waar mensen liever niet ko
men, of domweg niet kunnen komen.
Ook het op afstand bedienbare wagen
tje dat door de Britten in Noord-Ierland
wordt gebruikt voor het onderzoeken en
onschadelijk maken van mogelijke IRA-
bommen geldt als een robot.
In Californië is zelfs een 'robot-hersen-
chirurg' ontwikkeld die door zijn mense
lijke collega zo kan worden geprogram
meerd dat hij met door mensenhanden
niet haalbare precisie een tumor kan
verwijderen.
Naast al die serieuze toepassingen,
wordt robot-technologie ook meer en
meer gebruikt voor wat we maar leer
zaam speelgoed zullen noemen. De ma
nipulatie van mini-robotarmen met be
hulp van een computerprogramma is
een apart specialisme voor de liefheb
bers van home computers geworden.
Sommigen gaan verder en maken zelf
een robot. Bij de Amerikaanse Robot
Vereniging bijvoorbeeld staan meer dan
200 mensen ingeschreven die op zolder
kamertjes, in garages en werkplaatsen
hun eigen robot hebben gebouwd.
1 In de winkels zijn produkten als And-
ropot's Topo en Tomy's Omnibot te
koop. Het zijn de voorlopers van wat
eens echt nuttige huisrobots zullen zijn,
machientjes die je drankjes kunnen ko
men brengen. Elektronische butlers
dus.
In de sector 'amusement' vallen ook
computers die kunnen componeren,
schilderen en de ongelooflijke Japanse
robot die muziek kan lezen en die mu
ziek op een elektronisch orgel ook kan
uitvoeren.
Huid
En de grenzen worden al maar verder
verlegd. De tentoonstelling in Boston
laat zien hoe ver. Zo is daar het prototy
pe van een robot met een 'huid' waar
mee het machien kan voelen. Het gaat
daarbij om speciaal geprepareerd plastic
dat, wanneer ingedrukt, een elektrisch
signaal geeft.
Jores (l), die handen schudt en met
(foto GPD)
Ook dat is nog slechts een kwestie van
tijd.
Brein
Mogen deze vorderingen in de robot
technologie elk voor zich al indrukwek
kend genoeg zijn, het verhaal wordt pas
echt opvallend waar het gaat om het
brein van de robot, zijn vermogen om te
denken.
Bezoekers aan de tentoonstelling 'Robots en daarna', worden begroet dc
klapperende stalen kaken praat.
Raak je de huid zachtjes aan, dan zegt
de robot: „Oeh, ik voel dat je me aan
raakt". Wie op de plastic huid tikt, hoort:
„He, schei daar mee uit! Wie denk je wel
datje bent? Een specht?" Andere varia
ties leveren andere reacties op.
Een speeltje? O, nee. Robots met ge
voel kunnen een fantastisch groot aantal
toepassingen gaan krijgen. Gewerkt
wordt al aan een robothand die met het
materiaal is bedekt en die je dus de
meest delicate werkjes kunt laten doen.
Robots kunnen tegenwoordig ook ho
ren. Al een paar jaar zijn machines op de
markt die gesproken tekst kunnen ver
staan. In veel gevallen kan de robot
daarbij niet meer dan enkele tientallen
instructies begrijpen, zoals „Kom!",
„Ga!" of „Linksaf'.
mobiele robot in staat obstakels te
beoordelen en te vermijden.
„Zien" kan ook de 'leesmachine' van
de in robots gespecialiseerde Ameri
kaanse Kurzweil Stichting. Je legt een
getypt stuk tekst op een glasplaat en een
niet eens zo onprettige robotstem leest
je voor wat er staat. Handschrift lezen,
aldus de stichting, gaat nog niet, maar
Maar bij het Thomas J. Watson re
search-centrum van IBM in New York is
nu het prototype van een computerpro
gramma klaar waarmee 5000 woorden
kunnen worden verstaan. Het gaat om
niet meer dan twee kaartjes vol chips die
in een personal computer kunnen wor
den bevestigd.
Het systeem is nog niet foutloos, maar
elke maand brengt nieuwe verbeterin
gen. En dus nadert de dag dat secreta
resses overbodig worden. Brieven wor
den dan gewoon gedicteerd aan een per
sonal computer, die alles op het scherm
zet en uitprint.
Robots kunnen steeds beter zien. Er
wordt hard gewerkt aan systemen waar
bij een computer analyseert wat bijvoor
beeld een cameralens ziet. Dat stelt een
Hero 2000 geeft les.
