Nederlanders zijn 'ongelovigen'
'Kloof van caricaturen' tussen moslims en christenen
PAGINA 2
GEESTELIJK LEVEN
ZATERDAG 7 MAART 1987
In brede lagen van de islamitische bevol
king in Nederland bestaat een weinig
rooskleurig beeld van de kerken en een ge
ringe openheid naar christenen. Dat heeft
ook met leerstellige onverdraagzaamheid te
maken. Men vindt die niet alleen bij strijd
bare groepen, maar ook bij eenvoudige, con
servatieve moslims. Nederlanders worden
zonder meer als ongelovigen beschouwd.
Een meer genuanceerde benadering komt
zeker ook voor, maar is eerder uitzondering
dan regel.
Tot die conclusie komt Nico Landman in
zijn doctoraal scriptie (Vrije Universiteit Am
sterdam) over de vraag hoe moslims in Ne
derland denken over kerk en christenen.
Landman is al een aantal jaren lid van een
kerkelijke werkgroep in de Utrechtse wijk
Lombok die probeert contacten te leggen
Het ging Landman vooral om vra
gen als: welke voorstelling van
christenen hadden zij toen ze uit
Marokko, Turkije of een ander
land naar hier kwamen; is dat
beeld veranderd door hun verblijf
hier; hoe beoordelen zij christenen
die ze hier tegenkomen, en wat vin
den ze van de kerken; ziet men
christenen als bondgenoten in het
overeind houden van religieuze
waarden of als tegenstanders in
een gevecht om meer invloed; is
dat geloof een respectabele zaak,
eventueel verwant met de eigen
overtuiging, of kijkt men er met af
grijzen naar en laat het christen
dom hen koud; zijn ze geïnteres
seerd in gesprek met christenen?
Geen hoge dunk
Veel Marokkanen maken nauwe
lijks onderscheid tussen christe
nen en andere Nederlanders, tus
sen kerk en samenleving. Ze zijn
hier in een 'christelijk land' komen
werken en alle indrukken die ze
opdoen zijn automatisch indruk
ken van het christendom. Hun
voorstelling wordt mee bepaald
door hun contacten met Nederlan
ders - doet er niet toe wie -, de tv
(van VPRO tot EO), ervaringen van
discriminatie op straat of in de
winkel, het luxe leefpatroon van de
westerse samenleving en - niet te
vergeten - de Jehovah Getuigen
aan de deur.
Landman: "Eigenlijk hebben de
ze Marokkanen geen beeld van de
christenen als afzonderlijke groep.
Een gesprek met een ongelovige
kan voedsel geven aan de gedachte
dat veel christenen niet eens in het
bestaan van God geloven".
Van het religieuze en morele ge
halte van onze samenleving heb
ben moslims niet zo'n hoge dunk.
"Regelmatig word ik door Ma
rokkaanse vrienden gewezen op de
ongelovigheid van veel Nederlan
ders. Het bestaan van de Schepper
is immers zo vanzelfsprekend voor
hen. Nee, ze vinden de botte ont-
kennning van Gods bestaan onbe
grijpelijk én afkeurenswaardig.
Eten, drinken, egoïsme, dat ken
merkt voor hen de Nederlanders
en dus ook hun godsdienst".
"Ook de vrije seksuele moraal en
het geringe respect voor gezag
wordt nogal eens aangevoerd in
deze kritiek. En ten slotte: de into-
met Marokkanen om hen met raad en daad
bij te staan, onder meer door hun taalles te
geven, wegwijs te maken in de ambtelijke
wereld en sociale activiteiten te organiseren.
In de loop der jaren is een min of meer vaste
groep van ongeveer 100 Marokkanen ont
staan die regelmatig meedoet aan allerlei acti
viteiten. Zelfheeft Landman vooral te maken
met de mannen en jongens onder hen. Het
onderzoek dat nodig was voor zijn scriptie
sloot hij begin vorig jaar af.
Hij putte zijn gegevens uit islamitische tijd
schriften en brochures, enkele studies van
niet-moslims, eigen interviews met vooraan
staande en minder vooraanstaande moslims
en zijn ervaringen als vrijwilliger voor en met
Marokkanen. Voor het blad 'Begrip (tussen
moslims en christenen)' schreef hij een sa
menvatting van zijn studie.
Samenstelling
van deze pagina:
S.J. de Groot
Nico Landman
....grote kloof....
lerantie en islam-onvriendelijk-
heid van de christelijke, maat
schappij. Daartegenover stelt men
vaak de joden en christenen in Ma
rokko, die alle vrijheid krijgen om
hun godsdienst uit te oefenen en
beschermd worden door koning
Hassan zelf'.
Laatste oordeel
Beoordelingen van het christe
lijk geloof door moslims komen
meer uit hun religieuze opvoeding
dan uit hun eigen waarnemingen
in Nederland, denkt Landman.
Uitgangspunt is de onwrikbare ze
kerheid dat de islam de ware reli
gie is.
Hoe vandaaruit andere religies
worden bekeken, kan variëren van
radicale veroordeling van 'de' on
gelovigen tot een zekere waarde
ring voor bepaalde groepen. Radi
cale moslims vinden elke niet-mos-
lim goddeloos. "Sommigen waar
schuwen in hun bekeringsijver
voor het laatste oofdeel en doen
dan breedvoerig uit de doeken wat
er later zal gebeuren als je geen
moslim bent geweest. Vragen van
christenen over de islam worden
vrijwel altijd beschouwd als stap
pen in de goede richting, namelijk
naar het moslim-worden".
Maar soms hoor je ook opmer
kingen die op een minder afwijzen
de beoordeling van andersgelovi
gen duiden. "Zo wordt nogal eens
gezegd, dat christenen en moslims
toch in dezelfde God geloven. Voor
christenen is dat soms een vraag,
maar ik heb nog nooit een Marok
kaan ontmoet die daar een pro
bleem van maakte. Veel vanzelf
sprekender dan christenen aan
vaarden Marokkanen dat ieder zijn
eigen godsdienst heeft en dat we
elkaar daarin moeten vrijlaten".
Afkeer van zede
Onder de Turken in Nederland
zijn twee houdingen te bespeuren.
Landman: "Turken met een
agrarische achtergrond geven de
religie een centrale plaats in hun
leven. Onverkort houden zij vast
aan de traditionele normen en
waarden van het Turkse platte
land. Men schermt zich af tegen
een verderfelijke Nederlandse of
christelijke cultuur. Die afkeer
richt zich vooral op de zedelijke
kant: kleding van vrouwen, gezoen
op straat, alcoholgebruik en meer
van die dingen. Toch kunnen be
paalde religieuze gebruiken van
christenen soms spontane waarde
ring oproepen, zo bleek bij bezoe
ken van Turken aan kerken in de
Utrechtse wijk Lombok.
Hoger opgeleide Turken in de
steden passen zich in zekere mate
bij de Nederlandse gewoonten aan.
Zij reageren genuanceerder op on
ze samenleving. Religieuze ver
schillen worden minder beklem
toond en er is openheid voor ge
sprek met christenen, soms zelfs
een sterk gevoel van verwant
schap.
Dan is er nog de groep Suri
naamse moslims, wier aantal na
1970 sterk is toegenomen. Zij ko
men niet uit een islamitisch land
en waren al in hun eigen land een
religieuze minderheid. Sneller or
ganiseren zij zich in verenigingen
op religieuze grondslag en aan
vaarden ze de uitdaging om als
godsdienstige minderheid hier 'te
leven.
De betere beheersing van de taal
brengt mee, dat men meer weet
van de Nederlandse situatie en er
actiever op kan reageren. Kritische
uitspraken over Nederlandse
christenen zijn dan ook geen alge-
Moskee in Leidse Rembrandtstraat.
meen oordeel over 'de' westerse,
dus christelijke zedeloosheid. En
omgekeerd is men gevoelig voor
kritiek op de islam. Verontwaar
digd zijn deze Surinamers als ze
worden vergeleken met Khomeini-
aanhangers. Zij ontkennen, dat de
islam vrouw-vijandig is, in tegen
stelling tot wat altijd wordt be
weerd.
Surinaamse moslim-organisaties
proberen de nadelen van de Euro
pese samenleving onder moslims
zoveel mogelijk te beperken. Imam
Bechan Hoessein Ali Qadri ziet ei
genlijk geen verschil tussen mos
lims en christenen, éls de christe
nen maar de 'oorspronkelijke
boodschap van Jezus'* zouden be
waren en daarnaar leven. In dat ge
val zouden ze zich aansluiten bij de
laatste profeet: Mohammed. Jezus'
boodschap is, naar zijn visie, de
zelfde als die van de koran. "De
huidige bijbel wijkt daarvan af om
dat hij is gemoderniseerd".
Nico Landman: "Van het chris
tendom in Nederland vindt Be
chan, dat het bergafwaarts gaat. De
kerken lopen leeg en de jonge ge
neratie komt niet meer. Het wordt
de mensen te gemakkelijk ge
maakt; er is geen controle meer op
de Aaleving van religieuze plichten
en er wordt geen vrees meer bijge
bracht voor het laatste oordeel. Te
genover jongeren zijn de ouders te
toegevend".
Geen alternatief
De imam gaf in het gesprek met
Landman (opgenomen in diens
scriptie) toe, dat het ook voor de
islam niet meevalt het geloof door
te geven aan de volgende genera
tie, maar hij vindt wel dat de mos
lims het beter doen dan de kerken.
Voor de moslim-hindoestaan J.
Chandoe uit Suriname, die aan ver
schillende moslim-organisaties
verbonden is geweest en in de
scriptie van Landman ook aan het
woord komt, is de islam de voort
zetting van het ware christendom,
dat wil zeggen de leer van Jezus.
Het Nieuwe Testament wijkt van
die leer aanzienlijk af. Het is niet
meer dan een 'vervalsing'.
Bijvoorbeeld: Jezus als de zoon
van God. Als God Zijn enige zoon
naar het kruis laat voeren, dan zou
Hij geen goede vader zijn. En: ie
der is verantwoordelijk voor zijn
eigen daden. Hoe kan God dan
Zijn zoon aansprakelijk stellen
voor de daden die anderen hebben
bedreven?
In ethisch opzicht verwijt Chan
doe de hedendaagse christenen in
Nederland slapheid en onduide
lijkheid. Wat hem vooral hoog zit is
dat christenen meedoen aan het
'monddood maken van de islam',
bijvoorbeeld door zendtijd voor
moslims tegen te werken. Dat is,
volgens hem, je reinste onderdruk
king. Hij schrijft die houding toe
aan bangheid. "Want jullie hebben
zelf geen alternatief meer dat je de
Nederlanders künt voorleggen".
Barrières
Hoe kunnen christenen - die
veelal zelf ook worden gehinderd
door een onhelder zicht op ander
mans godsdienst - nu het best rea
geren op islamitische polemiek?
Landman verwacht geen heil
van gesprekken in een geest van
confrontatie. Openbare debatten
en pennestrijd kunnen tegenstel
lingen alleen maar opkloppen. Dat
zou de relatie met andere, minder
orthodoxe groepen moslims scha
den. Maar christenen hoeven zich
niet élles te laten zeggen. "Ook van
een polemist mag ten minste een
juiste weergave van feiten worden
gevraagd".
Met Marokkanen zijn plezierige
contacten op te bouwen, ervaart
Landman. Toch leggen hun opvat
tingen over de islam - de tweede
godsdienst in Nederland - en ande
re godsdiensten zekere beperkin
gen op.
"Zolang ik in de rol van belang
stellende toehoorder blijf is alles
prima, want men vertelt graag over
de islam. Maar van serieus nemen
van mijn overtuiging is meestal
geen sprake. De rotsvaste zeker
heid en de rechtlijnigheid van veel
traditioneel ingestelde moslims
lijkt begrip voor een andere geloof
sovertuiging in de weg te staan. Er
zijn barrières van vooroordeel,
wantrouwen en onwil".
Landman bespeurt onder chris
tenen de neiging om stekelige kan
ten van het gesprek met moslims
met de mantel der liefde te bedek
ken. "Men wil terugkomen van de
christelijke pretentie, dat men de
enige is die iets van God weet. In
een streven rtaar betere betrekkin
gen wil men vooroordelen tegen
over moslims bestrijden".
"Met kritiek moeten we inder
daad voorzichtig zijn, maar laten
we oppassen voor idealisering van
de werkelijkheid en mooie kerke
lijke verklaringen die een harmo
nie suggereren die er niet is en te
genstellingen toedekken. Het ge
vaar is, dat men die tegenstellingen
dan geheel overlaat aan groepen
die het gesprek minder welgezind
zijn, zodat deze de indruk wekken
dichter bij de praktijk te staan".
Klippen
De kerken moeten tussen twee
klippen doorvaren: aan de ene
kant het anti-islamisme, aan de an
dere kant 'goedkoop begrip*.
"De kloof', zegt Nico Landman,
"tussen moslims in Nederland en
de kerken is groot. Een kloof van
caricaturen over en weer. Maar de
taak van de kerken tegenover de
moslim-minderheid is niet uitslui
tend afhankelijk van wat moslims
van de kerken vinden. Als kerken
de navolging van Christus méér
willen laten zijn dan een paar
mooie woorden, dan zullen ze oog
moeten hebben voor de zwaksten,
voor de onderliggende groepen in
de samenleving. En daartoe beho
ren de moslims in Nederland over
duidelijk. Niet alleen sociaal-eco
nomisch. Ook het behoud van hun
culturele en religieuze waarden
staat onder zware druk".
Zijn kerkelijk werk voor en met
Marokkanen in Utrecht heeft
Landman in de overtuiging ge
sterkt dat de kerken waar nodig
zich voor hen moeten inzetten.
"Niet neerbuigend, maar in het be
sef dat er veel valt recht te zetten.
Dan komt er ook in de kloof van
caricaturen misschien enige bewe
ging".
Boete. Vijf kerkelijke functiona
rissen (rooms-katholiek en protes
tants) moeten elk tien dollar boete
betalen wegens ongeooorloofd bid
den in het Kapitool, de vergader
plaats van het Amerikaanse con
gres. Op Aswoensdag deze week
hadden zij daar een gebed uitge
sproken voor gerechtigheid en vre
de in Midden-Amerika en een ver
klaring voorgelezen waarin de
Amerikaanse politiek in dat gebied
als 'immoreel' werd aangeduid.
Maar demonstraties zijn in het
Kapitool verboden. Overtreders
kunnen maximaal tot een gevange
nisstraf van een jaar worden ver
oordeeld. De vijf bidders hadden
tot hun daad besloten omdat, naar
hun mening, aan kerkelijke protes
ten tot nu toe te weinig aandacht is
besteed.
Humanisme. Een federale
rechter in de Amerikaanse staat
Alabama bepaalde, dat het huma
nisme tot de godsdiensten moet
worden gerekend. Hij gaf daarom
opdracht tot verwijdering uit de
openbare scholen van 36 leerboe
ken, dit het humanisme zouden
propageren. Critici hebben deze
uitspraak een geval van 'juridische
boekverbranding' zonder prece
dent genoemd.
De zaak was aangespannen door
zeshonderd christenen - ouders en
leraren - volgens wie 46 leerboe
ken propaganda bevatten voor het
humanisme, 'een godsdienst zon
der God'. Zinnen als "Je ontwerpt
je leven zelf' en "Je bent de enige
die voor je leven verantwoordelijk
is" noemde ook de rechter huma
nistische propaganda.
Paus. In 1989 zou de paus
Scandinavië willen bezoeken. Hij
heeft de uitnodiging van de
'Noordse' bisschoppenconferentie
aanvaard.
Op een totale bevolking van 22
miljoen mensen wonen in deze lan
den niet meer dan 175.000 rooms-
katholieken. Denemarken toont
tot nu toe wel de grootste geestelij
ke afstand tot het voorgenomen
bezoek. Dat bezoek heeft voor de
staatskerk geen enkele betekenis,
hebben een paar lutherse bis
schoppen al verklaard. Eén zei in
het openbaar, dat de komst van de
paus hem absoluut niet interes
seert.
Natuurbehoud. Het Wereldna-
tuurfonds gaat een kwartaalblad in
kleur uitgeven om een verbinding
te leggen tussen mensen die zich
inzetten voor het behoud van het
milieu, en mensen die theologische
ideeën hebben over natuurbe
scherming. Vorig jaar herfst hield
het fonds in Assisi (Italië) een con
ferentie over natuurbehoud met
vertegenwoordigers van de ver
schillende wereldgodsdiensten.
Het blad wordt in het Engels ge
schreven en - zo is de bedoeling -
gratis verspreid. 'The New Road'
('De Nieuwe Weg') is de titel.
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Nauta; Marekerk 9.45 dr. Meijers, ha, 12
studentenekklesia, 5 ds. Hovius, Kat
wijk aan Zee; Maranathak. (L. Morsweg)
10 ds. Koolstra; Oecumenische geloofs
gemeenschap De Regenboog (Meren-
wijk) 9.30 en 11.15 H. J. van Casteren en
ds. De Mey-Meulendük; Bethlehem-
kerk (Driftstr.) 10 ds. Spruijt, A dam,
gez. opendeurdienst, mmv King's Com
bo Woubrugge; Bevrijdingsk. (Montgo-
merystr.) 10 ds. Jansen, 5 ds. Koolstra;
Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds. Rietveld;
Waalse kerk (Breestr.) 10.30 ds. Ribs.
Wijk 'Stevenshof zie na geref. kerk.
Acad. Ziekenhuis 9 rk. dienst, 10.15 ds.
Bovenberg. Diakonessenhuis elke zat.
10.30 rk. dienst, morgen 10.30 ds. v. 't
Hof. Endegeest zie Oegstgeest. Geref.
Kerk Vredeskerk zie herv. gem.; Petrak.
(Surinamestr.) zie Bethl.kerk; Oude
Vest 10 ds. Hemmes; Maranathak. zie
herv. gem.; Bevrijdingsk. zie herv. gem.;
bejaardenhuis Groenhoven 10 ds. Ver
doorn; Merenwijk zie herv. gem. Wijk
Stevenshof, gebouwtje 'Dijkhof (Rijn
dijk) 10 ds. Kramer. Geref. K. Vrijg. (He-
rengr.) 10 en 5 ds. Houtman, ha. Chr. Ge
ref. K. (Steenschuur) 11 ds. v. Sorge,
R.burg, 7 ds. Velema, Gouda. Geref.
Gem. (N. Rijn) 10 en 4.30 ds. Boogaard.
Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.30 ds. De
Clercq en ds. Mostert, gez. dienst met
doopsgez. en remonstr. Doopsgez.-Re-
monstr. Gem. (Lokhorstk. Pieters-
kerkstr.) zie evang.-luth. gem. Baptis-
tengem. (O. Rijn 3) 10 ds. Agtereek.
Evang. Gemeenschap (Middelstegr. 3) 9
evang. R. E. Sussenbach, 10.30 evang. L.
Sussenbach. Evangeliecentrum-Pink-
sterbew. (Bethlehemskerk Lammer
markt) zo. 10 evang. Zijlstra, wo. 8 ge
bedsdienst, do. 10 open dag. vr. 8 jeugd
dienst. Pinkstergeni. (O. Vest 13) 10 ds.
K. v. Twillert. Leger des Heils (hoek
Vestestr./Groenesteeg) 10 en 7. Nieuw-
Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30 en 4, wo.
8. Zevendedag-adventisten ('De Ont
moeting', Noordhofland V.schoten) elke
zat. 9.45 bijbelstudie, 10.45 predik
dienst. Christelijke Wetenschap
(Steensch. 6) 10.30. Kerk van J. Chr. v.d.
Heiligen der L. Dagen (Brahmsl.) 9.30,
10.30 en 11.20. Oud-Kath. K. (Zoeterw-
.singel) zat. 7.30 nam. gez. oud-kath.-
anglicaanse dienst. Rooms-Kath. K.
Haagweg zat. 7, zo. 11; Herensingel zat.
7. zo. 9.30 en 11; Rijndijk (Leiden-
V.schoten) zat. 7, zo. 9.30; Steenschuur
zat. 7, zo. 8.30,10.11.30, 6 en 7 (lof); Bos-
huizerkade zat. 7, zo. 9.30 en 11; Lam-
menschansweg zat. 7. zo. 9 en 10.30;
Haarl.straat zat. 7, zo. 9.30, 10.45 en
12.15; Merenwijk zie herv. gem.; H. Rijn
dijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 dienst.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10
ds. v. Driel, 7 ds. Ten Voorde, N.-Ven-
nep. Geref. Kerk 10 ds. Huisman,
H.woude, 6.30 ds. Fernhout. Chr. Geref.
Kerk 9-30 leesdienst, 2.30 ds. Roos,
Utrecht. Rk Kerk zat. 7. zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 10 ds. Jonkman, 6.30 ds.
Hoogendijk; Kruiskerk 10 vicaris mevr.
M. Lourens; Opstandingskerk 10 ds. v.
Achterberg, Leiden, 5 ds. Attema-Roos-
jen, Nieuwerbrug, jeugddienst; G. Her
derkerk 10 ds. Nieuwenhuis, 5 ds. Tase-
laar; De Bron 9.15 ds. Moll, 10.15 ds. Ta-
selaar. 6.30 ds. Mulder; Ashram (Mars
diep) 10 ds. Mulder. Avondmaal. Drie-
hoorne 7 nam. ds. Ouwendijk. Ouds-
hoornse kerk 10 ds. P. v.d. Laarse,
Soest; Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30 ds.
Ouwendijk, 6.30 ds. H. Veldhuizen,
R.dam. Geref. Kerk Mar.kerk 10 ds.
Fernhout, 6.30 ds. Wilschut; Salv.kerk
10 ds. Rijper, A.dam, 5 zie Opstkerk.
Geref. K. Vrijg. (aula school Bospark)
9.30 en 5 ds. Room. Ned. Geref. Kerk
(school Willemstr.) 9.30 ds. W. Louwer-
se, 4.30 ds. M. de Jong. Chr. Geref. Kerk
(Grijpensteinstr.) 9.30 en 4.30 en 11
maart 10 en 7.30 ds. v.d. Meij. Oud-Ge-
ref. Gem. (Hooftstr. 240) 9.30 en 4. Bapt-
.gem. (Molenwerfstr. 1) 10 en 6.30 ds.
Koekkoek. Bapt.gem. Noord (school
Kalkovenw. 62) 10 ds. C. de Jong, 6.30
hr. J. B. Klein Haneveld. Volle-evang-
.gem. ('De Ark', Pr. Hendrikstr. 54) 10
hr. A. v.d. Hoorn. Pinkstergem. (school
Batestein 16) 10. Christengemeente 'De
Hoeksteen' (geb. 'Bethel', hoek Emma-
laan) 10. Leger des H. (Zonneweg 3) 10
en 7. Remonstr. Kring (Van Manders-
loostr. 36) zie Zw.dam. Rk Kerk: Bonifa-
ciusk. zat. 7, zo. 9.45 en 11.30; Piusk. zat.
7, zo. 9 en 10.30; De Bron zat. 7, zo. 9 en
11.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Boer, 6 ds. Den Dikken, Oldebroek, 11
m. 7.30 ds. Boer. Geref./Herv. Gem.
(dorpshuis 'De Tas') 10.30 mevr. Rog-
Pronk, Den Haag. Geref. Gem. 9.30 en 6
leesdienst, 11 m. 9.30, 3 en 7.30 ds. v.
Aalst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. Radstake, Soest, 6.30 ds. Ge
luk, Baarn; Salv.kerk 10 ds. Wieman,
6.30 ds. IJtsma, R.dam-IJsselmonde;
Bethl.kerk (Nieuwerbrug) 10 en 6.30 ds.
v.d. Hoef. Geref. Kerk 10 en 6.30 ds. v.d.
Berg, ha. Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.)
9.30 en 4.30 ds. H. Scholte. Geref. Gem.
(Stationsweg 17) 10 en 6.30 ds. Bac.
Evang.-Luth. Gem. 9 mevr. ds. Hirsch,
Gouda.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. v.d. Pol, 6.30 ds. Stelwagen, Den
Haag, jeugddienst; De Stek 9.30 ds.
Vlasblom. Geref. Kerk 9.30 ds. G. de.
Jong. 5 ds. Hoogerwerf, Nieuwerkerk
a.d. IJssel. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 5 ds.
Wubs, Dordrecht. Geref. Gem. 9.30 lees
dienst. 3 ds. Bac.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds.
L. J. Geluk, Alphen a.d. Rijn, 6.30 ds. W.
Dekker, R.dam. Geref. Kerk 10 ds. Wil
schut, Alphen, 5 ds. Huisman. Rk Kerk:
dorp zat. 7, zo. 10 en 11.30; Anker zat. 7,
zo. 8.45 en 11.15; Rijndijk zat. 7. zo. 10.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds.
B. J. Roosjen. Rk Kerk Victork. zat. 7,
zo. 9 en 11; Jozefk. zat. 7, zo. 9 en 10.30;
De Zilk zat. 7. zo. 10 en 11.30.
luskerk 10 prof. dr. v. Gennep, Leiden;
Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 mevr.
ds. M. Driessen, Leiden, 7 ds. Vegter.
Geref. Kerk 10 ds. Plomp, doop en belij
denis. Geref. Kerk Vrijg. (aula Dr. Schil
derschool) 10.15 en 4.30 ds. Boxman,
Ede. Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum)
8.45 en 4 ds. De Lange. Van Wyckers-
looth 4 dr. v.d. Zwaan. Endegeest 10 pa-
Boshouwers. Volle-evangeliegem.
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 ds. De Korte. Geref. K.
9.30 mevr. H. Pasterkamp, A.dam, 5 hr.
A. v. Hilten, Uithoorn. Remonstr. Gem.
10 ds. Bloemendaal, Delft. Rk Kerk zat.
7, zo. 9.30 en 11.30.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 ds. Kris
pijn. Geref. Kerk ('Hoeksteen') 10 hr.
Brouwer, Katwijk, 5 ds. Rothfusz. Chr.
Geref. Kerk 10 en 5 ds. v. Langevelde.
Rk Kerk: Mart. zat. 7, zo. 9.30 en 11; Jo
zefk. zat. 7, zo. 10 en 11.30.
Belt Geref. Gem. (Remisestr.) 10 e._
Geref. Gem. in Ned. (Louwestr.) 10 en 5,
11 m. 10 en 5 (biddag). Volle-evang.gem.
(Voorstr. 48) 9.45. Onafh. baptistengem.
(Ambachtsweg 2) 10 ds. J. A. Visser.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. 10 ds. Lapré, 5 dr. Bade (gez. open-
deur-kinderdienst). Geref. Kerk 10 dr.
Bade.
11.
i 10.30; Engelbew. zat. 7, zo. 9.30 en zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv
Gem. Dorpsk. 10 hr. H. van Oostende, 6
ds. v. Niel; Ontm.kerk 10 ds. A. J. de
Jong, Leiden, 6.30 dr. Rebel, Amers
foort, jeugddienst. Herv. Gem. 'De
Rank' (P. Groen-college) zie Katwijk
aan Zee. Geref. Kerk 9.30 ds. Koster,
jeugddienst, 5 ds. v.d. Horst. Rk Kerk Rk Kerk zat. 7,
zat. 7, zo. 10.
LEIDERDORP Herv. Gem. en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 ds. v.d. Bom, 3 ds. Bo
venberg, Leiden, met gehandicapten,
6.30 ds. v.d. Bom; Hool'dstr. 10 ds. v.
Stegeman, ha. Leythenrode 10 ds. De
Leeuw. Elis.ziekenhuis 10 rector Vijftig-
schild. Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem, N.
Kerk 10 prof. dr. v.d. Beek, 6 ds. v.d.
Bergh, Barneveld; O. Kerk 10 ds. De
Jong, 6 ds. Sloof; Ichthusk. 10 ds. Ho
vius, 5 ds. Sjollema; Pnièlk. 9.30 ds.
Sloof, 6 ds. De Jong; Maranathakerk
(Rijnsoever) 10 ds. Vroegindewey. 6 ds.
Schuurman. Overduin 2.15. 'De Hoek
steen' (Burgersdijkstr.) 10 hr. P. C. v.d.
Bos, dovendienst. Herv. Gem. 'De
Rank' (aula P. Groen-college Pr. Frede-
rikdreef 15) 10 ds. Westera-Franke. Ge
ref. Kerk Vr.kerk 10 ds. v.d. Horst. 5 ds.
Kersten; Triumfatork. 10 ds. Kersten, 5
ds. Koster. Geref. K. Vrijg. 9-30 en 5.30
ds. Heida. Ned. Geref. K. (aula Beste-
vaer-mavo) 9.30 en 7 kand. F. Gerkema.
Chr. Geref. K. zo. 10 en 5 en 11 m. 3 en
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. v.d.
Kooi. Geref. Kerk 9.30 ds. Schilt, 7 kand.
G. Zijl, Oude Wetering. Rk Kerk zat. 7,
zo. 7.30, 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds. 't
Hooft, gezinsdienst; Pauluskerk 10 ds.
De Gelder. 7 ds. 't Hooft. Geref. Kerk 10
ds. Boswijk, 5 ds. Aalders, Woubrugge.
Geref. K. Vrijg. 9.30 en 4.30 leesdienst.
Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 9 ds. Brink.
Haarl.meer, 5.30 ds. De Lange, O.geest.
Chr. Geref. Kerk 10 en 4.30 ds. v. Dijken,
ha. Geref. Gem. zo. 10 en 4 en 11 m. 10 en
4 ds. Den Boer. Evangeliegemeente
(Heereweg 52a) 9.45. Rk Kerk: Agatha-
kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30; Poelpolder
zat. 7. z
ill.30; Mariakerk z
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Wegerif, 6.30 ds. Poot, Doeveren. Geref.
Kerk 9.30 ds. Moet, Woerden, 5 avond
gebed. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 6.30 ds.
Veenendaal, Barendrecht. Remonstr.
Gem. 10 streekdienst in Zw.dam.
Evang. gem. (Kruispunt, Kennedylaan
33) 9.30. Rk Kerk zat. 7. zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. De
Graaff, 6.30 ds. v.d. Kamp. Geref. Kerk
9.30 ds. Végh, Scheveningen, 7 ds. Moet.
Woerden. Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Ten Voorde, 7 ds. Alblas, A.dam-Water-
graafsmeer. Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds.
Rang, ha. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4.30
ds. Visser. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Geuze,
7 ds. v. Gorsel, Gouda. Geref. Kerk (W.
Verlaat) 10 ds. Hoogenraad, Zeist, 7 hr.
Kooten, Delft, 7 ds. v. 't Hof, Noord-
w.hout; Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Rothfusz,
H.gom; De Rank (Golfbaan) 10 ds. v.d.
Velden, Woerden. Sole Mio 9 ds. B. J
Roosjen. Geref. Kerk Buurtkerk
(Hoofdstr.) 10 ds. Elgersina, 5 ds. Kui
per; Vinkenl. (Binnen) 10 ds. Kuiper;
Stichtingskerk 11 ds. Bach, A.dam.
Ned. Prot. Bond (aula O.Zeew.) 10.30
mevr. I. Hoek, Leiden. Evangeliege
meente 'Shalom' (geb. 'Buitenzorg'.
Zeereep) 7 nam. Rk Kerk Zee zat. 7, zo.
10.30: Binnen zat. 7. zo. 10 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30
ds. v.d. Kamp, 7 ds. De Graaff, Nieuw-
veen. Chr. Geref. K. 9.30 leesdienst, 2.15
ds. Bouw.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 ds. v. Niel, 5 ds. Smaling; Be-
thelkerk 9.30 ds. Baayen. Geref. Kerk
Petrakerk 9.30 ds. Smaling, 5 ds. Czina,
Imm.kerk 9 en 10.30 ds. Ribberink, 5 ds.
T. Edelman, O.geest; Mar.kerk 9.30 ds.
Edelman, 5 ds. Ribberink. Geref. Kerk
Vrijg. 10 en 5.15 ds. Grutter, bidstond
gewas en arbeid. Chr. Geref. K. zo. 9.30
en 5 en 11 m. 3 en 7.30 ds. v. Sorge.
Evang. Christengem. (aula mavo) 10 br.
J. v. Duin, Noordwijk. Rk Kerk zo.
10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 10.30
ds. Germans, 7 ds. Aarnoudse, open
deurdienst, mmv Willibrordus-cantorij,
O.geest. Geref. Kerk 10 ds. Bras, 7 zie
herv. gemeente. Chr. Geref. K. 10 en 5
ds. Aarnoudse. Zie ook herv. gemeente.
Ned. Prot. Bond (Jul.laan 17) 10.30 hr. F.
H. Sachs, Noordw.hout. Rk Kerk zat. 7,
zo. 9.30 en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 ds. Stam,
6.30 ds. Smit, Hilversum. Geref. Kerk
9.30 ds. Den Heeten, 6.30 ds. Wattel, bei
den Hoofddorp. Rk Kerk Aardam zat. 7,
zo. 9 en 12; kerk Langeraar zat. 7, zo. 9.30
en 11.30.
ref. Kerk 9.30 en 6.30 ds. Oegema, ha.
Geref. K. Vrijg. 9.30 leesdienst, 4 ds.
Heida, 11 m. 6.30 bidstond.
VOORHOUT: Herv./Geref. Kerkge
meenschap 10 ds. W. Baas. Rk Kerk zat.
7, zo. 9.30 en 11.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. De Zeeuw, 7 ds. v.d. Schoot;
De Ontmoeting (Noordhofland) 10 ds.
De Zwart. Hulp en Heil (Schakenbosch)
10 dr. Verheule. Herv. evang. op geref.
grondslag (Lucas-college, Beeth.laan)
9.30 kand. J. de Jong, Werkendam, 4.30
ds. Muilwyk, Monster. Geref. Kerk 10
ds. v.d. Schoot. Geref. K. Vrijg. (Bach-
laan) 10 en 5 ds. v. Benthem. Rk Kerk
Laur.kerk zat. 7, zo. 11.30; M. Godskerk.
zat. 7, zo. 10. Kerk van Engeland (British
school in The Netherlands, J. v. Hoof-
laan 3) 10.15 anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk.
9.30 ds. Visser, Katwijk aan Zee, 5 ds.
De Boer, Bilthoven; Hoeksteen 9.30 ds.
Goossen, 6.30 ds. Vroegindewey, Eem-
nes; Bethelk. 9.30 ds. Kunz, 5 ds. Goos
sen; Imm.kerk 10 ds. Onstein, 5 ds. v.
Dok, Alphen. Geref. Kerk Kruisk. 10.30
en 5 ds. Kraan, Putten; Ontm.kerk 10 dr.
D. Bakker, O.geest. Geref. K. Vrijg.
(Kruiskerk) 8.30 en 2.45 ds. Verweij,
Blokzijl. Chr. Afgesch. Gem. 9.30 en 5
ds. v.d. Want. Oud-Geref. Gem. (Mercu-
ïiusweg 29) 10 en 6.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10
ds. Steenstra, 4.30 ds. Snoei, Scherpen-
zeel; Kievietk. ('Samen op weg') 10 hr.
W. J. Schot, O.geest, 3 bevestiging en in
trede mevr. ds. M. Janse de Jonge en ds.
J. Visser; Messiask. 10 ds. v.d. Woude.
gez. dienst; Dorpscentrum 9.30 kand. v.
Dis. Geref. Kerk Zijllaan 10 zie Messias-
kerk, 7 ds. v.d. Woude, zangdienst. Ned.
Prot. Bond (Kerkdam) 10.30 ds. Focke-
ma Andreae.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 ds. v. 't
Hof, 6.30 dr. Meijers, Leiden. Geref.
Kerk 9.30 ds. Aalders, 6.30 ds. Boswijk,
Lisse. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 en 7
hr. De Haan. Geref. Kerk 9.30 hr.
Schreuder, 7 ds. Rang, N.-Vennep.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 vica
ris A. Wijlhuizen (in 'Ons Huis'), 9.30 in
St. Jan oecum. dienst, pater Buil en ds.
Wolthaus. Rk Kerk St. Jan zat. 7.30, zo.
9.30 (oecum. dienst); Chr. Dienaark. zat.
7. zo. 10; Meerburgkerk H. Rijndijk zat.
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 10 ds.
Eijsenga, 6.30 hr. J. Baars, Dinxperloo,
gez. evangelisatiedienst. Geref. Kerk 10
ds. Scholten, Woerden, 6.30 zie herv. ge-
