Martha Graham: hogepriesteres moderne dans
liefdesparen van Letterie
en illustraties van Vegter
Twee voorstellingen van haar 'Company' in het Muziektheater
Scapino scoort met
Van Manen-programma
DONDERDAG 26 FEBRUARI 1987
PAGINA 21
AMSTERDAM - Na het
Bolshoi Ballet uit de Sow-
jet-Unie en het Engelse
Royal Ballet is de Martha
Graham Dance Company
vrijdag en zaterdag het der
de wereldberoemde dans
gezelschap in een jaar tijd
dat naar het Muziektheater
wordt gehaald. Het Ameri
kaanse gezelschap geeft
slechts twee voorstellingen,
waarvoor binnen de kortste
keren geen kaartjes meer te
krijgen waren.
door
Ariejan Korteweg
'Martha Graham? Maar die is toch
al lang dood'. Dat is een kenmer
kende reactie als haar naam ter
sprake komt. Geen wonder, want
ze werd geboren in 1894 in Pitts
burgh in de Verenigde Staten en is
dus inmiddels 93 jaar oud. In 1919
maakte ze haar debuut als danse
res. Pas vijftig jaar later, in 1969,
sloot ze haar podium-loopbaan af.
In die vijftig jaar is het gezicht
van de danskunst totaal veranderd
en Martha Graham behoort tot de
genen die daartoe het meest heb
ben bijgedragen. Toen ze in 1916
als aankomende danseres lessen
ging volgen bij de Denishawn
School in Los Angeles zag de dans-
wereld er nog tamelijk simpel uit
er was klassiek ballet en op folklo
re en etnische gebruiken geënte
dans. Graham bekwaamde zich in
uitheemse dans, maar zette al snel
haar eigen koers uit, waarbij het
hemelbestormende, opwaarts ge
richte van de klassieke dans werd
vervangen door een bewegen 'naar
Scapino Ballet met Hans van Ma
nen-programma. Gezien op 25 fe
bruari in de Leidse Schouwburg.
LEIDEN - Er kwam geen tutu
aan te pas gisteravond in de rede
lijk goed gevulde schouwburg.
Het Scapino Ballet, vlak na de
oorlog door Hans Snoek opge
richt met de bedoeling belang
stelling bij de jeugd op te wek
ken voor de danskunst, is be
wust op pad gegaan met een mo
dern programma in plaats van
met werk uit het klassiek-roman-
tische repertoire, waar hele jonge
meisjes nog wel eens bij weg wil
len dromen. Een modern pro
gramma, niet al te moeilijk en
met vele knipogen naar de hu
mor. Een programma dat vol
doende basis moest hebben om
een familievoorstelling te kun
nen dragen en daarmee niet al
leen de kinderen maar ook hun
ouders te boeien. Wie naar een
choreograaf zoekt wiens bewe
gingstaal ook zonder gebruikma
king van het verhalend anecdoti-
sche begrijpelijk is en ook nog
doortrokken is van subtiele spot,
komt al gauw bij Hans van Ma
nen uit. Dus heeft Scapino, na
het Nationale Ballet en het Ne
derlands Danstheater het be
kendste gezelschap van ons land,
werk van deze grootmeester van
de relativiteit ingestudeerd. Van
Manen bouwt spanningen op -
spanningen tussen mensen voor
al - om ze vervolgens met dat ge
voel voor ironie dat hem zo eigen
is weer af te breken. Neem alles
niet te nauw. zo lijkt hij in veel
van zijn werk als boodschap uit
te willen dragen. Van deze pro-
duktieve choreograaf werd zo
wel bekend als nieuw werk door
Scapino uitgevoerd In puur
technisch opzicht was niet alles
even adembenemend wat de
twaalf dansers en danseressen
lieten zien, maar dank zij de in
tensiteit, waarmee aan de vier
choreografieën gestalte werd ge
geven, werd Van Manen zeker
recht gedaan. Men zag in elk ge
val kans de aandacht van het pu
bliek, ook dat van het jonge volk
je, van begin tot eind vast te hou
den en dat is, hoeveel kracht er
ook van Van Manens werk zelf
uit mag gaan, al een compliment
waard.
ww wr
de aarde toe, een veelvuldig ge
bruik van de vloer, een dansen
vanuit het bekken en een snel af
wisselen van spanning en ontspan
ning.
Het duurde jaren voor de dansvi-
sie van Graham erkenning vond in
de Verenigde Staten. Over die be
ginjaren vertelde ze. toen ze acht
jaar geleden als pleitbezorgster van
alle Amerikaanse kunstenaars
voor een senaatscommissie een
toespraak hield: 'Het was niet ge
makkelijk voor mij om mijn ballet
ten aan het publiek te tonen en te
gelijk te voldoen aan de eisen die
ik aan het vak stel. Ik weet heel
goed wat het is om de vloeren van
mijn studio te schrobben en acht
uur per dag les te geven opdat ik
aan het einde van het seizoen één
professionele uitvoering op Broad
way zou kunnen geven. En dan
nog op zondag, toen de slappe
avond van de week. Ik heb aan die
periode zeker niet het gevoel over
gehouden dat armoede een deugd
zaam iets is'.
Vooral dansers en choreografen
uit de klassieke hoek ging haar stijl
werkelijk door merg en been. Heel
typerend is de reactie van de naar
de Verenigde Staten uitgeweken
Russische choreograaf Michel Fo-
kine, één van de grootmeesters van
het klassieke ballet, die in 1931 een
demonstratie van haar groep bij
woonde: 'De meisjes lagen, zaten,
liepen op hun blote voeten... en dat
was alles De uitdrukking was
bedroefd, en bijna steeds gemeen.
Gebalde vuisten. Een blafferige be
weging van torso en hoofd. De
blaffende meisjes!... Dit is niet al
leen de eredienst van het verdriet,
dit is de eredienst van het kwaad,
dacht ik. Ik had medelijden met de
meisjes, die hun lichamen mis
vormden en - wat veel erger is -
hun geest misvormden'.
Amerika gaf zich geleidelijk ge
wonnen voor de dans van Martha
Het programma opende met
'Snippers', een wat ouder werk
stuk, waarbij behalve van me
chanische repetitieve muziek
op speelse wijze gebruik wordt
gemaakt van knisperend papier,
waarvan het geluid nog eens ex
tra door een microfoon wordt
versterkt en een echo-effect
wordt bereikt. Er ontstaat een
leuke combinatie van beeld en
geluid, ook al door de vele grap
jes die door de dansers met het
papier worden uitgehaald.
Heel mathematisch ging het
vervolgens toe in 'Variomatic',
waarin de strakke bewegingen
worden afgewisseld door meer
vloeiende lijnen tegen de strenge
achtergrond van een zwart-wit
geblokt decor, waarvan de vier
kanten terug zijn te vinden in de
pakjes van de danseressen. Het
werk begint met één danser en
groeit uit tot een ensemble van
vijf, daarbij de mogelijkheid bie
dend om tot allerlei combinaties
te komen.
Een reeks van combinaties en
variaties ook in het uit het begin
van de jaren zeventig daterende
'Ajakaboembie', een werkstuk
vol humoristische trekjes en
tempoversnellingen met als
hoogtepunt een kostelijk duet,
waarbij de danser en de danseres
op bijna acrobatische wijze ge
bruik maken van een tafel en
twee stoelen. In het slotdeel
komt er een bal aan te pas, die
het ritme mee helpt bepalen.
Pure beweging tot slot in het
nieuwsate ballet dat Van Manen
voor Scapino maakte. Beweging
uitgevoerd in strakke lijnen dat
is het kenmerk van 'In the futu
re'. waarbij gebruik wordt ge
maakt van muziek van David
Byrne van de Talking Heads. Zes
paren treden in dit werk naar vo
ren, die de structuur van de voor
al op de marching bands van
New Orleans geinspireerde mu
ziek met haar jazzy karakter
nauwkeurig volgen, maar dan
toch weer op een wat ironische
manier. Leuke effecten worden
daarbij bereikt door de tegenstel
lingen in de kleur van de kos
tuums, die dit ballet ook tot een
fascinerend kijkspel maken.
PI ETER C. ROSIER
Graham. Het merendeel van de
toonaangevende choreografen uit
de Verenigde Staten heeft in haar
groep gedanst: Sophie Maslow,
Anna Sokolow, May O'Donnell,
Merce Cunningham, en recenter:
Paul Taylor en Elisa Monte. In het
werk van ieder van hen heeft zij
haar sporen nagelaten.
Het beste bewijs dat haar ver
nieuwingen uiteindelijk door de
danswereld volledig zijn geaccep
teerd. was de gala-avond in 1976 ter
gelegenheid van het 50-jarig be
staan van haar groep. Haar ballet
'Lucifer' werd uitgevoerd met in
de hoofdrollen... Margot Fonteyn
en Rudolf Noerejev. sterdansers
van het klassieke repertoire.
Edelgermanisme
In 1954 kwam ze voor het eerst
naar Europa. In Engeland en
Frankrijk was de ontvangst gere
serveerd en ook in ons land werd
soms over haar geschreven op een
toon waarin de echo van de kritie
ken uit haar beginperiode in Ame
rika doorklonk: 'gevaarlijke kitsch,
door vrijwel niemand begrepen' en
'pornografische duisterheden
waarin het prefascisme van McCar
thy en het edelgermanisme van
Rosenberg en Hitier welig kunnen
tieren', schreef L. Hornstra in Vrij
Nederland.
Maar de meeste kritieken waren
samen met het publiek laaiend en
thousiast. Het optreden van haar
company liet een diepe indruk na
en gaf een flinke impuls aan jonge
dansers als Hans van Manen en
Rudi van Dantzig. die toen hun
eerste choreografie nog moesten
maken. Twee keer heeft de Martha
Graham Company sindsdien in
ons land opgetreden, in 1962 en
1976. Beide keren met groot sue-
Ongelovigen
Martha Graham heeft vaak ge
zegd dat ze haar eerste dansles
kreeg van haar vader, die zenuw
arts was en haar als klein kind ooit
op een leugen betrapte. Toen ze
hem vroeg hoe hij wist dat ze loog,
antwoordde hij: ik zag het aan hoe
je bewoog toen je sprak. Beweging
liegt niet. dat is voor haar een uit
gangspunt geweest. Al zijn er men
sen die m hun lichaam huizen als
ongelovigen in een kerk.
Dat uitgangspunt heeft ze later
in twee stelregels uitgewerkt. Ze
wil in haar werk in een psychologi
sche vorm gestalte geven aan haar
overtuigingen en het innerlijke van
de mens onthullen. In de eerder
aangehaalde toespraak voor de se-
naatscomissie zei Graham. 'Ik
denk dat dans zo'n tijdloze magie
op de wereld uitoefent, omdat dans
Expositie met beelden van Frank
Letterie, schilderijen en tekeningen
van Jan Vegter, t/m 15 maart. Gale
rie Denise Stephan, Bakkersteeg 18-
20, Leiden. Geopend vr. t/m zo. van
13.30-17.30 uur.
LEIDEN - Toen de beeldhouwer
Frank Letterie ruim vier jaar ge
leden bij galerie Denise Stephan
exposeerde, werd zijn werk ge
domineerd door beelden van die
ren, vooral paarden. Op de nu lo
pende tentoonstelling blijkt Let
terie een nieuw element aan zijn
beelden toegevoegd te hebben,
de uitbeelding van een liefdes
paar. Mede-exposant Jan Vegter
toont tekeningen en Schilderijen,
die onder meer zijn indrukken
van Parijs weergeven.
Zowel uit de liefdesparen als
uit de groepen met paarden,
spreekt Letterie's aandacht voor
bepaalde vormaspecten. De ge
slotenheid van de totale vorm
komt goed naar voren in een rui-
tergroep met drie paarden. De
twee paarden aan de buitenkant
neigen met hun hoofd naar de
middelste, terwijl zij gedrieen zo
dicht naast elkaar lopen dat de
ruiters elkaar kunnen omarmen.
Beide bewegingen zorgen er
voor, dat de afzonderlijke vor
men zich verenigen tot een ge
heel. Het beeldje 'Moeder, kind
en bok', krijgt een gesloten vorm
door de plaatsing van de figuren
an improvisatie tot compositie.
Het ensemble SUPER LIBRUM be
staande uit Jankees Braaksma blok
fluit en portatief en Ronald Moelker
blokfluit, spelen muziek uit de 13e
t'm de 18e eeuw. Gehoord op 25 fe
bruari in de Taffehzaal.
LEIDEN - Vrij, improviserend
spelen is niet voorbehouden aan
de jazzmusici van deze tijd. Jo
hannes Tinctorius uit de 15e
eeuw noemde deze manier van
musiceren al 'super librum' spe
len. In de middeleeuwen zong en
speelde men bestaande muziek
uit het hoofd en maakte daarop
variaties en improvisaties. Zoals
nu nog in grote delen van de we
reld (bv India) gebeurt. Was hel
noteren van muziek aanvanke
lijk bedoeld als geheugensteun
tje, later verhinderde de steeds
het symbool van het leven zelf is
Het instrument waardoor de dans
spreekt is hetzelfde als dat waar
door het leven wordt geleefd... het
menselijk lichaam. Dat is het in
strument dat in zich de herinne
ring draagt aan zaken van leven en
dood en liefde'.
De hogepriesteres van de moder
ne dans, wordt ze wel genoemd. In
die benaming klinkt de magie
door. waarvan haar werk vaak is
doortrokken. Graham heeft haar
inspiratie geput uit sterke, dynami
sche vrouwen uit bijbel, geschiede
nis en literatuur, zoals Jeanne
d'Arc. Emily Dickinson, de zusters
Brontë en Judith. Met name ook de
Amerikaanse geschiedenis is sterk
in haar werk aanwezig: de pio
niersvrouw die met rechte rug
maar trillende handen de horizon
aftast, de beloofde vrijheid en de
discipline die nodig is om die vrij
heid te verwerven. Die thema's
brachten de componist George An-
theil tot de typering: 'Hoewel zij de
essentie is van Amerika en zijn
vlakten, rivieren en westelijke ber
gen, moeten we haar ook in samen
hang zien met Europese kunste
naars Is Mary Wigman, Pablo Pi
casso, Max Ernst, Gaudier-Brezka,
Brancusi en anderen. Die namen,
geprojecteerd op de brandende
woestijnen van Nieuw Mexico, dat
is voor mij Martha Graham'.
Rigoureus
In een verhaal over Martha Gra
ham mogen haar dansers niet on
vermeld blijven. Acrobats of God',
zo heeft ze hen in een gelijknamig
ballet betiteld. De Graham Compa
ny staat bekend als één van de
kwalitatief beste groepen van de
wereld. Dansers die lang bij haar
werken hebben ook een aanzienlij
ke inbreng in de totstandkoming
van een choreografie. De Neder
lander Bert Terborgh, die al vele ja
ren met haar werkt, zei daarover:
'Uit alle ideeën van de dansers
filtreert ze wat ze nodig vindt voor
haar idee. En ze is rigoureus: öf ze
is enthousiast, öf ze gooit het weg'
Graham zelf heeft voorgesteld in
de programmaboekjes te zetten:
choreografie van Martha Graham
en de Company. Haar dansers heb
ben haar dat geweigerd. Aan de
Graham-dans liggen haar visie en
keuzes ten grondslag.
Meer dan zestig jaar is ze nu als
choreografe actief en nog steeds
maakt ze geregeld nieuwe ballet
ten. Twee van de werken die in het
Muziektheater worden uitgevoerd
zijn zelfs heel recent: 'The rite of
spring' (1984) en 'Temptations of
the moon' (1986). Daarnaast wordt
het bekende 'Diversion of Angels'
(1948) gedanst en een onbekende
in een cirkel
Bij een aantal andere beelden
wordt de eenheid van de vormen
juist doorbroken Een voorbeeld
hiervan is het stuk 'Drie Gra-
tieën'. Eén van de vrouwen staat
wat afzijdig van de twee naar el
kaar toegewende figuren. Ook
bfj de liefdesparen keert een
soortgelijke formele benadering
terug, evenals bij de monumen
tale groep 'Smaritaan II', waarin
een uitgestrekt been de gesloten
vorm doorbreekt.
Een variatie op de staande en
nauwkeuriger notatie de vrijere
improvisatie. Jankees Braaksma
en Ronald Moelker voerden ons
gisteravond mee op een reis in de
tijd en lieten het improviserende
musiceren weer tot leven komen,
terwijl de oude stenige Taffeh
tempel de associatie met oud
tijds nog versterkte.
Voor de pauze herleefden de
13e en 14e eeuw door de klank
van een portatielje, blokfluiten
en zelfs trommels. Volgens de
traditie van de Ars Antiqua werd
er geïmproviseerd in de zogehe
ten phrygische modus (een soort
toonkleur) rondom een centrale
toon werden melodische passa
ges geweven die nu en dan zeer
schrijnende samenklanken met
de grondtoon opleverden. Een
Indiase raga en een middeleeuw
solo die ze in de vroege jaren twin
tig voor Denishawn maakte.
De thema's zijn geleidelijk ver
anderd; van het ritualisme van de
jaren dertig en de psychologische
'diepgang van de jaren vijftig lijkt
ze nu overgestapt op meer univer
liggende liefdesparen, vormen
de beelden die de titel 'In der
Kurbishutte' dragen. De twee ge
liefden bevinden zich in een met
klimop en pompoenen begroeid
prieel, dat zorgt voor de beslo
tenheid bij deze groepen. Dit the
ma schijnt ontleend te zijn aan
het boek 'De bot' van Gunter
Grass, die Letterie ook in brons
vereeuwigd heeft, getuige het
zware, monumentaal gebeeld
houwde portret op deze exposi
tie. Een andere literator. Staring,
inspireerde Letterie tot het ma
ken van een bescheiden maar al-
se 'clausula' vormden de hoofd
bestanddelen van de melodie
Uit de daarop volgende Ars Nova
klonken genoteerde en dus be
waard gebleven improvisaties.
Na de pauze beleefden we een
mooie doorsnee van het samen
spel uit renaissance en barok.
Het eerst simpele, later zeer ver
sierde spel van stem en tegen
stem met als "ruggegraat" de
toentertijd beroemde melodie La
Spagna. Ook in de barok was de
muziek nog doorregen met im
provisaties. Beide spelers prelu
deerden om beurten in de toen
heersende Franse en Italiaanse
stijlen. Van 'een liedje voor de
kanariepiet', dat als toegift nog
eens herhaald werd, zou je nau
welijks geloven dat de noten op
papier stonden, zo speels en
sele thema's als de verhouding tus
sen man en vrouw. Een werkelijke
grensverlegging zullen haar meest
recente dansen waarschijnlijk niet
teweegbrengen. Maar de uitvoe
ring ervan zal indruk maken, dat
kan tevoren worden voorspeld
leszins elegant beeldje van deze
dichter
De bijdrage van Jan Vegter be
staat grotendeels uit tekeningen.
Vegter tekent voornamelijk
maar een drietal schilderijen op
de tentoonstelling bezit door de
vereenvoudigde vormen of het
fraaie licht, zoals in 'J'ai deux
amours - mon pays et Paris', een
apart karakter. In de soms sum
mier uitgewerkte tekeningen be
toont Vegter zich een uiterst pre
cies tekenaar Veel spontaner is
zijn impressie van het drukke
Parijse leven in 'Sous le ciel de
Paris'. De sfeer van Parijs bij
avond, het licht en de terrasjes,
boeien Vegtei;, maar ook de pol
der heeft zijn belangstelling.
Een heel andere kant van Veg-
ters werk vormen enkele teke
ningen die men zou kunnen on
derbrengen bij de categorie illu
stratie; onderwerpen en keurbe
handeling deden mij sterk den
ken aan ouderwetse kinderboe
ken, bijvoorbeeld het knusse fa
milietafereel met op de achter
grond een opvallende kerk. Op
merkelijk is ook de ongewone
wijze waarop Vegter zijn mate
riaal gebruikt in 'Ochtend in Wa
les'. Bij de kudde schapen in pot
lood op de voorgrond, overheerst
de grijstoon, terwijl de bomen
daarachter een sterk accent heb
ben gekregen. De lucht tenslotte,
is blauw met witte wolken. Op
deze manier zijn wel drie ver
schillende niveau's in de ruimte
geaccentueerd maar naar mijn
gevoel ontbreekt daarin de een
heid.
De combinatie van tekeningen
en schilderijen met beeldhouw
werk op deze expositie is niet on
gebruikelijk te noemen maar wel
dat deze keer het zwaartepunt
vooral ligt bij de sculptuur.
NANCY STOOP
kwinkelerend werd het door bei
de blokfluiten in samenspraak
gebracht.
Hun spel werd in zijn geheel
gekenmerkt door een zeer frisse,
spontane indruk. Het leek alsof
alle muziek, ook de genoteerde,
ter plekke ontstond. Bovendien
kwam de klank van de fluiten
niet uit de instrumenten zelf,
maar ontstond als het ware in de
ruimte om hen heen. Waarschijn
lijk had de manier van aanblazen
- met heel ontspannen aange
zicht en het bewegen van de flui
ten in het rond - daar mee te ma
ken. Ik kan niet anders zeggen,
dan dat ik de hele avond zeer ge
boeid ben geweest door het im
provisatie avontuur, waaraan
woorden nauwelijks recht kun
nen doen.
MONICA SCHIKS
Een indruk die mogelijk nog zal
worden overtroffen door het mo
ment waarop hogepriesteres Gra
ham uit de coulissen stapt om het
applaus in ontvangst te nemen.
ARIEJAN KORTEWEG
Schadevergoeding
geëist van
Placido Domingo
AMSTERDAM (ANP) - De stich-
ting Benefietconcerten Placido
Domingo en de impresario Ian
Knoop hebben deze week voor de
rechtbank in Amsterdam een pro
cedure tegen de bekende Spaanse
tenor Placido Domingo aange
spannen. Zij eisen van hem een
schadevergoeding van een half
miljoen gulden omdat Domingo op
het laatste moment afzag van me
dewerking van het rond zijn optre
den opgezette benefietconcert op
18 mei 1986 in 'De Doelen' in Rot
terdam. Dit hebben Knoop en
diens advocaat mr. A.J. Israels gis
teren meegedeeld.
De opbrengst van het concert,
waaraan verder gratis medewer
king zou worden verleend door het
Rotterdams Philharmonisch Or
kest, zou ten goede zijn gekomen
aan de slachtoffers van de aarbe-
vingsramp van september 1985 in
Mexico
Doordat Domingo is weggeble
ven kon het concert niet doorgaan
en is de stichting onder meer de
opbrengst misgelopen van de ver
wachte verkoop van 2.000 toe
gangskaarten en de voorgenomen
rechtstreekse tv-uitzending van de
TROS. aldus de stichting
Volgens Knoop had de stichting
een bindende toezegging van Do
mingo om op te treden. "Domingo
schijnt te denken dat hij geen ver
plichtingen heeft om op te treden
omdat het een benefietconcert be
trof waarvoor hij geen gage zou
ontvangen. Volgens mijn advocaat
is dat onjuist", zegt Knoop.
Ook in West-Duitsland en Groot-
Brittannië zijn vorig jaar moeilijk
heden ontstaan met Placido Do
mingo over door hem te geven en
concerten, waar hij niet versche
nen is. In Engeland loopt nog een
procedure tegen Domingo waarin
eveneens een schadevergoeding
van hem wordt geëist wegens het
niet doorgaan van een concert.
Conlon blijft bij
Rot. Ph. Orkest
ROTTERDAM (ANP) - De Ameri
kaan James Conlon heeft zijn con
tract als chef-dirigent en artistiek
leider van het Rotterdams Philhar
monisch Orkest met drie jaar ver
lengd. Conlon blijft nu tot 1 sep
tember 1991 aan het orkest verbon
den. Dit heeft de Stichting RPhO
gisteren bekend gemaakt.
Conlon is sinds 1983 aan het
RPhO verbonden. Hij wordt per 1
september 1989 ook chef-dirigent
van de opera in Keulen.
Op expositie bij Denise Stephan
