Tarkovski: dichter
onder de filmers
Publiekmuzikaal feest
Russische cineast
Tarkovski overleden
Televisieregistratie
domino-spektakel
niet goed gevallen
Toneelgroep Baal stopt in '88
Boekenweekgeschenk
van Tessa de Loo
DINSDAG 30 DECEMBER 1986
RADIO-TV-KUNST
PAGINA 11
Volgens Bergman de grootste cineast
In 1984 was Tarkovski de einde
loze conflicten met de Sowjet-auto-
riteiten en collega-filmers beu. Hij
verbleef nog in Italië, waar hij
'Nostalghia' voltooid had. Hij had
vergeefs vérgunning gevraagd om
voor zijn werk driejaar in het Wes
ten te mogen blijven. Hij had zich
vervolgens in persoonlijke brieven
gericht tot eerst Andropov en ver
volgens Tsjernenko. Eerder had hij
vergeefs een visum gevraagd voor
zijn 13-jarige zoon Andrei en zijn
hoogbejaarde schoonmoeder om
zich bij hem te mogen voegen. Bij
wijze van antwoord werd hij door
het overkoepelend Staats-filmin-
stituut Goskino geschrapt van de
lijst van filmmakers.
In juli 1984 zegde Tarkovski zijn
Sowjet-staatsburgerschap op. In
Milaan lichtte hij toe: „Voor de
Sowjet-autoriteiten besta ik ge
woon niet. Men heeft mij diep
beledigd en ik voel me alsof ze op
mijn ziel hebben gespuwd."
Moeilijk
Overigens is onbegrip voor Tar-
kovski's filmkunst niet een feno
meen dat tot de Sowjet-Unie be
perkt is gebleven. Vooral 'De Spie
gel' en 'Stalker' werden ook door
veel westerse filmliefhebbers
moeilijk toegankelijk gevonden.
Maar dan bleef vaak tenminste nog
de waardering over voor Tarkovs-
ki's ongebreidelde, sombere lyriek
en de fascinatie voor de ongekende
schoonheid van zijn beelden.
Andrei Tarkovski huldigde het
in de Sowjet-Unie hoogst onge
bruikelijke standpunt: „Kunst is
naar haar aard aristocratisch en
dus selectief in, haar uitwerking op
het publiek. Deze invloed is afhan
kelijk - zelfs waar deze zich collec
tief manifesteert zoals in theater en
film - van ieders intieme beleving;
en hoe meer het individu wordt
aangegrepen, des te belangrijker
wordt het kunstwerk in zijn per
soonlijke ervaring."
Het citaat is afkomstig uit 'De
Verzegelde Tijd', een recent bij de
Historische Uitgeverij Groningen
verschenen bundel beschouwin
gen over filmkunst geschreven
door Tarkovski. Daarin zet hij ook
uitvoerig zijn bewondering uiteen
voor de films die Ingmar Bergman
in de jaren vijftig en zestig ge
maakt heeft. Bergman op zijn
beurt heeft Tarkovski's laatste film
'The Sacrifice' de volgende intro
ductie meegegeven: „Mijn ontdek
king van de eerste Tarkovski-film
was als een wonder. Plotseling
vond ik mezelf terug bij de deur
van een kamer waarvan de sleutel
mij tot dan toe nooit was aange
reikt. Het was een kamer die ik al
tijd had willen betreden en waar
hij zich bewegen kon in alle vrij
heid en op zijn gemak. Ik voelde
me bemoedigd en gestimuleerd: ie
mand wist uit te drukken wat ik
altijd had willen zeggen zonder te
weten hoe. Tarkovski is voor mij
de grootste, de man die een nieuwe
taal uitvond waarmee - in overeen
stemming met het karakter van
film - hij het leven weet te grijpen
als een reflectie, als een droom".
Wanhoop
'The Sacrifice' werd bij zijn we
reldpremière dit jaar in Cannes
alom opgevat als het artistieke tes
tament van de Rus van wie bekend
was geraakt dat hij aan kanker leed
en nog maar kort te leven had.
Tarkovski had de film opgedra
gen aan zijn zoon. De film gaat dan
ook over een vader en een zoon. En
over wanhoop voor de mensheid,
de kansen voor onze kinderen, af
rekenen met het leven, in het reine
komen met God. Over genade en
waanzin. Tegen een nachtmerrie
achtige achtergrond van een we
reld waar de Derde Wereldoorlog
schijnt te zijn uitgebroken en
vluchten niet meer mogelijk is,
probeert Erland Josephson als een
bijbels personage God te bereiken
en te bewegen om het leven te ne
men van hem, de vertwijfelde va
der, en in ruil daarvoor alsnog de
mensheid een laatste kans te ge
ven. En het slot laat zien dat God
inderdaad erbarmen heeft gehad.
Voor het zoontje is er nog hoop.
Merkwaardig was het om waar te
nemen hoe in Cannes de Tarkovs-
ki-aanhang verdeeld raakte. Er wa
ren de bewonderaars die het tot op
de dag van vandaag schandalig
vinden dat de jury haar Gouden
Palm aan 'The Mission' gegeven
heeft en niet aan 'The Sacrifice'. En
er waren de 'kenners' die meenden
dat Tarkovski, getuige zijn knieval
voor God, defintief gek was gewor
den. Die laatste conclusie was
vreemd, want in Tarkovski's vori
ge film - 'Nostalghia' - had dezelf
de Erland Josephson ook al een
man gespeeld die de schuld van de
wereld op zijn schouders wilde ne
men door zich op het Sint Pieters
plein in brand te steken.
Zijn eigen levensvisie illustreer
de hij aan de hand van het Boek
Job: „Hierin zegt Elifaz: 'Want uit
het stof komt het onheil niet voort,
en uit de aarde spruit de moeite
niet op. Maar de mens wordt tot
moeite geboren, gelijk de vonken
omhoog vliegen.' De zin van het le
ven ligt in het lijden, dat voort
komt uit onbevredigheid, uit het
conflict tussen het ideaal en de si
tuatie waarin men zich bevindt.
Ontegenzeglijk belangrijker dan
het gevoel van 'geluk' is dat men
Andrei Tarkovski bij de filmcamera, waarmee hij zijn laatste film 'The Victim' in 1985 in Zweden maakte.
(foto AP)
PARIJS (AP) - De Russische
filmregisseur Andrei Tarkovs
ki, die twee jaar geleden naar
het westen kwam, is gisteren in
Parijs aan longkanker overle
den. Hij werd 54 jaar.
Tarkovski, die in 1962 debu
teerde met de speelfilm 'De
jeugd van Ivan' en vooral sinds
'Andrej Roeblev' (1966) en 'Sola
ris' (1971) in het buitenland
werd geroemd, stierf in een kli
niek in de Parijse voorstad
Neuilly.
Tarkovski is in de loop der ja
ren verschillende malen op het
Filmfestival van Cannes be
kroond, het laatst voor de speel
film 'Het offer', dat dit jaar de
speciale grote prijs van de jury
kreeg. Hij was destijds al te ziek
om zijn prijs in ontvangst te ne-
Zijn werk ondervond in eigen
land veel minder erkenning,
vooral door zijn onorthodoxe
stijl en de sociale en soms poli
tieke kritiek die erin door
klinkt. Onder meer om de kri
tiek van de Russische autoritei
ten op zijn werk besloot Tar
kovski in het westen te blijven
nadat hij in 1983 'Nostalgia'
naar Italië had gebracht. Hij
werkte in West-Duitsland, Zwe
den en Frankrijk.
Tarkovski's zoon, de 15-jarige
Andrei, kreeg in januari toe
stemming zich bij zijn zieke va
der te voegen, en kwam naar Pa
rijs met de 85-jarige schoonmoe
der van de regisseur. Twee an
dere kinderen, een 23-jarige
zoon en een dochter van 25, be
sloten in de Sowjet-Unie te blij
ven.
UTRECHT (GPD) - Andrei
Tarkovksi is het ergste
overkomen wat een Rus
zich kan voorstellen. Hij is
gestorven in ballingschap.
Het voorvoelen van dit tra
gische lot heeft de wereld
evenwel twee films opgele
verd met eeuwigheidswaar
de: 'Nostalghia' (1984) en
'The Sacrifice' (1986); films
waarin het, verlangen naar
Rusland en de dood centra
le thema's zijn geweest. Bei
de films (vervaardigd in res
pectievelijk Italië en Zwe
den) werden in Cannes be
kroond met de Speciale Ju
ry-Prijs. Dezelfde onder
scheiding had Tarkovski in
1972 ontvangen voor de filo
sofische SF-film 'Solaris'.
In 1962 had hij in Venetië al de
Gouden Leeuw gewonnen met 'De
Jeugd van Iwan', een film die nog
paste in de Russische traditie: over
een weesjongen in oorlogstijd.
Daarna vervaardigde hij in 1966
het stilistische, revolutionaire
werk Andrei Roebljow (over de ge
lijknamige 15e eeuwse ikonen-
schilder), in 1974 het autobiografi
sche werkstuk 'De Spiegel' en in
1979 Stalker. Zeven lange films op
een heel cineasten-leven, het lijkt
niet veel. Maar het internationale
prestige dat Andrei Tarkovski (in
1932 in Moskou geboren als zoon
van de dichter-vertaler Arseni Tar
kovski) met die zeven films heeft
opgebouwd, is monumentaal.
door
Pieter van Lierop
Om zijn vijf Russische films ge
maakt te kunnen krijgen, heeft
Tarkovski trouwens moeten vech
ten als een leeuw. Een gevecht dat
hij alleen maar kon aangaan dank
zij de morele steun van zijn bewon
deraars in het Westen, want in ei
gen land stuitte hij voornamelijk
op tegenwerking en getreiter. Zijn
films kregen minimale distributie,
omdat ze zo afweken van het socia
listische realismen, slechts begrij
pelijk leken voor een kleine elite.
De Russische critici wisten er geen
raad mee.
Andrei Roebljow bleef vijf jaar
lang verboden. Over 'De Spiegel'
werd niets gepubliceerd, behalve
in het tijdschrift Iskoesstwo Kino
(Filmkunst) waar de beschuldigin
gen werden afgedrukt van colle
ga's die eerder tijdens een algeme
ne vergadering het elitaire karak
ter van 'De Spiegel' hadden ge
laakt.
zijn ziel sterkt in de strijd om een
vrijheid die waarlijk goddelijk is."
Zeer ongewone standpunten
voor een Russische kunstenaar die
zich overigens nooit een dissident
wilde noemen, want politiek inte
resseerde hem niet. Als hij Marx en
Engels citeerde, deed hij dat om
hen op te roepen als getuigen, om
dat ook volgens hen al de geschie
denis in haar ontwikkeling stee
vast de ellendigste van alle moge
lijke varianten pleegt te kiezen.
Te laat
Hoewel Tarkovski het nog heeft
mogen meemaken dat zijn zoon
Andrei van de Sowjet-autoriteiten
(onder Gorbatsjov) permissie ont
ving om naar het Westen te komen
en om in Cannes vier prijzen in
ontvangst te nemen voor The Sa
crifice, het einde van de cineast is
uiterst treurig geweest. Het is bijna
cynisch te noemen wat er gebeur
de in De Sowjet-Unie, nadat Tar
kovski van zijn staatsburgerschap
afstand had gedaan. Binnen een
jaar werd er een spectaculaire libe
ralisering van de kunsten ingezet.
De afgelopen zomer werd de
macht gebroken van Goskino, het
staatsinstituut dat tientallen jaren
lang Tarkovski en andere eigenzin
nige cineasten gekoeieneerd had.
Filmmakers van wie vroeger de
een na de andere film werd verbo
den, hebben nu het bestuur over
kunnen nemen van de filmmakers
vakbond. Ineens zijn 30 tot dusver
verboden films voor vertoning vrij-
gegegeven. Deze verbeteringen
zijn voor Tarkovski te laat geko
men. Hij overleed in hetzelfde
weekeinde dat in Moskou de mi
nister voor Filmzaken vervangen
werd door een meer liberaal geach
te functionaris.
In het boek 'De Verzegelde Tijd'
vertelt Tarkovski wat het voor hem
betekende niet meer terug te kun
nen naar de Sowjet-Unie: „Ik wilde
vertellen over de specifieke Russi
sche nostalgie, die eigenaardige
zielsgesteldheid waaraan wij Rus
sen zijn overgeleverd zodra we ver
verwijderd zijn van onze geboorte
grond. Ik beschouwde het bijna als
mijn plicht jegens het vaderland
zoals ik deze ervaar en begrijp. Ik
wilde vertellen over de noodlottige
^gebondenheid van de Russen aan
hun nationale wortels, hun verle
den, hun cultuur, hun geboorte
grond, hun vrienden en familie,
een gebondenheid waarvan ze zich
hun leven lang niet kunnen losma
ken waarheen het lot hen ook
voert. Russen kunnen zich zelden
zonder problemen aan nieuwe om
standigheden aanpassen Hoe
had ik, toen ik aan 'Nostalghia'
werkte, ooit kunnen vermoeden
dat het verstikkende gevoel van
heimwee, waarvan deze film was
doortrokken, ook het lot van mijn
leven zou worden? Had ik kunnen
voorzien dat ook ik tot het einde
van mijn dagen aan deze ondraag
lijk ziekte zou moeten lijden?"
Die ziekte, misschien nog wel
meer dan die andere ziekte, heeft
in Parijs Andrei Tarkovski geveld.
Ingmar Bergman zal niet de enige
zyn die het diep betreurt.
HILVERSUM (GPD) - Niet al
leen de dominosteentjes in de
Stassenhal in Lisse haperden za
terdagavond tijdens de poging
van de Twentse TH-studenten
om in het Guiness Book of Re
cords te komen, ook de tv-came-
ra's leken niet naar behoren te
functioneren. Zo moesten de kij
kers uit de mond van commenta
tor Tom Blom vernemen dat de
steentjes niet meer omvielen. Te
zien was dat niet.
Terwijl de camera's een zwer
vend bestaan leidden over het
dominolandschap, trachtte Blom
met aanwijzingen als Jongens,
naar links" de uitzending voor de
kijkers genietbaar te houden. Te
vergeefs. Vaak juist op de mo
menten dat een van de 92 bouw
werken zou gaan omvallen, kwa
men de gespannen gezichten van
de studenten in beeld.
Toch kenschetst Bob Bremer,
hoofd afdeling tv-programma's
van de Tros, de uitzending een
„alleszins respectabele presta
tie". Dat sommige hoogtepunten
niet in beeld kwamen is begrijpe
lijk, aldus Bremer. „De omstan
digheden waren nu eenmaal
moeilijk. De regie heeft compro
missen moeten sluiten. Het ge-
héel was niet te repeteren".
Dat de commentator
dan regieaanwijzingen geeft acht
Bremer normaal in een dergelij
ke produktie. „Natuurlijk mag
hij sturen. Het is een rechtstreek
se uitzending, waarin niets vast
staat.
Als Blom dan iets ziet waar
een ander overheen kijkt, dan is
het juist wenselijk dat hij daar
melding van maakt".
Producer Bart Bijsterveld,
vandaag nog druk bezig met af
breken in de Stassenhal, heeft de
videoband niet teruggezien en
wil daarom weinig zeggen over
de kwaliteit van de uitzending.
„Het was heel moeilijk werken.
Die hal is eigenlijk veel te laag
voor een behoorlijke camera-in
steling".
„We hebben het risico geno
men van een live-uitzending. We
hadden bovendien geen ervaring
met dit soort records". Dat op
cruciale momenten de studenten
in plaats van de-steentjes in
beeld kwamen, weet Bijsterveld
niet. „Nee, ik wil eerst de band
zien. Over de regie wil ik eigen
lijk niets zeggen. Die studenten
hebben we bewust in beeld ge
bracht voor het menselijke ele
ment. Zij hebben die hele zaak
tenslotte gebouwd".
Tros-onderzoekj e
Popgroep
Frank Boeyen
populairst
HILVERSUM (GPD) - De
Frank Boeyen-groep is de po
pulairste Nederlandse manne
lijke popgroep. Dat hebben de
lezers van Tros Kompas en de
luisteraars van de Radio 3-pro-
gramma's van deze omroep be
paald. Bovendien maakte
Boeyen de beste elpee ('In na
ture') en beste single ('Verzoe
ning').
De Dolly Dots bezetten de
eerste plaats in de categorie po
pulairste Nederlandse zangeres
vrouwelijke groep, terwijl Ma
donna de meest populaire in
ternationale artiest is. Duizen
den lezers en luisteraars heb
ben de afgelopen week deelge
nomen aan de Poll-pop, die aan
het eind van elk jaar door de
Tros wordt georganiseerd. In
de categorie zangers mannelij
ke groepen is René Schuman
op de tweede stek geëindigd en
komen Roberto Jacketti en de
Scooters op een derde plaats.
De Zangeres Zonder Naam ein
digt in de vrouwenpoule na de j
Dolly Dots op de tweede plaats
terwijl brons voor Anita Heil-
ker is.
De onderscheidingen van de
ze Poll-parade worden op
nieuwjaarsdag uitgereikt in
theater Gooiland in Hilversum.
De uitreiking is rechtstreeks te
volgen in het programma 'Alle
machtig, het is al weer '87', dat
te beluisteren is van 12.00 tot
18.00 uur od Radio 3.
In Leidse Schouwburg
LEIDEN - De als musical aange
duide theaterproduktie 'Publiek',
die in september al als proefvoor-
stelling op het Leidse schouwburg
podium heeft gestaan, is op vrij
dag- en zaterdagavond a.s. op
nieuw in het theater aan de Oude
Vest te zien. Aan de première eind
oktober in Stadsschouwburg van
Amsterdam is heel wat publiciteit
vooraf gegaan, zodat deze door
Seth Gaaikema (tekst) en Bob Zim
merman (muziek) geschreven en
door Willem Nijholt geregisseerde
liedjesrevue - want dat is dit brok
hapklaar amusement in feite - aan
het grote publiek niet ongemerkt
voorbij kan zijn gegaan. Zoals al
eerder in deze kolommen vermeld,
de tekst van deze 'swingende pop
musical' is in boekvorm versche
nen en de muziek is zowel op lp als
cassette uitgebracht.
'Publiek' gaót dus over het pu
bliek. Op het podium verschijnt
een acteur, waarna een aantal 'toe
schouwers' zich laat verleiden om
de vierde wand te doorbreken en
in de schijnwerpers te gaan staan.
Pure fictie uiteraard, maar het is in
elk geval het uitgangspunt van dit
muzikale feest. En of er nu sprake
is van een musical in de klassieke
betekenis van het woord of niet, er
zijn voldoende geslaagde liedjes,
die als smakelijke krentjes in de
grijze pap van het basisgegeven
lekker geconsumeerd kunnen wor
den. Allard van der Scheer bijvoor
beeld schittert in het nummer,
waarin hij de knorrige recensent
speelt, die éénmaal op het toneel
helemaal opbloeit. Simone Kleins-
ma brengt de haat-liefde verhou
ding tot haar invalide moeder in
een mooi liedje tot uitdrukking en
zo zijn er nog meer liedjes geniet
baar te noemen.
Wat decor en kostuums betreft,
wordt het publiek niet op overdre
ven wijze verwend. Pas in de laat
ste minuten komt er in de kleding
en overige vormgeving wat meer
glitter en glamour aan te pas.
AMSTERDAM (ANP) - Toneelgroep Baal, de vaste
bespeler van theater Frascati aan de Nes in Amster
dam, heft zichzelf op na het volgend seizoen, dus me
dio 1988. Er zal geen subsidie meer worden aange
vraagd, mede omdat het niet mogelijk is gebleken ver
antwoord te voorzien in de opvolging van artistiek lei
der L. Frank. De toneelgroep heeft dit vrijdag bekend
gemaakt.
Er wordt intussen wel gewerkt aan een andere toe
komst door Frascati. Joost Sternheim, dramaturg bij
Baal, heeft bij rijk en gemeente subsidie gevraagd
voor een door hem bedacht en ontwikkeld plan. Hij
wil een 'Firma Frascati' oprichten die geheel los staat
van Baal. Sternheim (35) denkt onder meer aan het
uitbrengen in Frascati van een aantal produkties van
'eigenzinnige theatermakers'. Veel meer wil hij daar
over nog niet kwijt.
Aan de Nes in Amsterdam bevinden zich nog twee.
theaters: De Brakke Grond en de Engelenbak. Deze
theaters zijn van Sternheims plannen op de hoogte en
zijn bereid tot samenwerking. Het is niet de bedoeling
tot een fusie te komen.
Baal kondigt nog aan gedurende het seizoen 1987-
1988 'op niet mis te verstane wijze' afscheid te zullen
nemen. Op het programma staan een nieuw stuk van
Martin van Veldhuizen naar aanleiding van Dorothy
Parker, een door Frank te regisseren komedie en Die
Fremdenführerin van Botho Strauss.
Tessa de Loo.
AMSTERDAM (ANP) - Het boe
kenweekgeschenk van 1987, ge
schreven door Tessa de Loo, wordt
de novelle 'Het rookoffer'. Zij
schreef het boek speciaal voor deze
gelegenheid, aldus de opdracht
geefster, de Stichting Collectieve
Propaganda van het Nederlandse
Boek (CPNB).
Het boekenweekgeschenk is tij
dens de boekenweek gratis ver
krijgbaar bij de aankoop van een
boek vanaf 19,50 gulden. De boe
kenweek van 1987 is van 18 tot en
Novelle 'Het Rookoffer'
met 28 maart. Het is dan alweer de Tessa de Loo debuteerde in 1983
52e boekenweek die wordt gehou- met de bekroonde verhalenbundel
den en staat in het teken van Am- 'De meisjes van de suikerwerkfa-
sterdam Culturele Hoofdstad van briek'; Onlangs verscheen haar eer-
Europa. ste roman 'Meander'.
Fragment uit de liedjesrevue 'Publiek', vrijdag- en zaterdagavond in de Leidse Schouwburg.
rinkels)
