De Aanslag op de illusie van Zweden
ZATERDAG 20 DECEMBER 1986
EXTRA
PAGINA 27
De in felle oorlogskleuren geschil
derde punk scharrelt behoedzaam
rond het bloemenheuveltje op het
trottoir van de Svaevagen, Stock-
holms drukste verkeersader. Hij zet
een uit het gelid geraakt waxine
lichtje terug op zijn plaats. Het licht
je blijkt door de verplaatsing te zijn
gedoofd. De punk knielt neer, de
voot bijna, steekt het kaarsje weer
aan en verschikt een boeket.
door Peter van Nuijssenburg
j Hij blijft nog even op zijn knieën zit
ten, als in gebed. Zijn oranje hanekam
steekt als een exotische bloem uit boven
de voornamelijk groene tuilen. Hij staat
op, klopt het vuil van zijn ooit zwarte, nu
grijs verschoten ribbroek, werpt nog een
blik op het half verlepte gedenkteken en
j loopt weg. Het is vrijdagavond, half
I twaalf. Vrijwel niemand heeft het ritueel
opgemerkt.
Op 28 februari, een vrijdagavond,
werd hier op hetzelfde tijdstip de
Zweedse premier Olof Palme vermoord.
Hij was na bioscoopbezoek met zijn
vrouw op weg naar huis. De moordenaar
moet de plek met zorg hebben geselec
teerd. In tien passen kon hij in de ingang
van metrohalte Appelbergsgatan zijn.
I De getuigenverklaringen zijn verwar
rend. De politie houdt het erop dat de
I dader per auto is gevlucht.
Aan flarden
Nog steeds draait de speculatiecarous-
sel op volle toeren. Gemiddeld één keer
per week verschijnt er een 'opzienba-
I rend' artikel vol 'onthullende' details
I dan wel 'verhelderende' achtergrondin-
I formatie in de Zweedse media, want het
publiek lust er nog steeds pap van. Voor
al wanneer de inefficiëntie van het on
derzoeksteam weer eens breed wordt
uitgemeten.
Met de kogels die een eind maakten
aan het leven van Palme werd ook een
illusie aan flarden geschoten. Zweden
had sinds 1814 geen oorlog meer ge
kend. De laatste politieke moord had in
1810 plaatsgevonden. In 1976 was de
I Westduitse ambassade weliswaar door
terroristen van de Rote Armee Fraktion
opgeblazen, maar die gebeurtenis kon
nog worden gezien als een zweer die toe
vallig in Zweden was opengebarsten. De
moord op Palme was van een andere or
de. Nu werden de Zweden aan den lijve
geconfronteerd met de moordende prak
tijk van het terrorisme. De Zweedse
tredmolen kwam abrupt tot stilstand.
„Het belangrijkste effect "van de
moord op Palme was het gevoel van na
tionale eenheid dat spontaan ontstond",
zegt Per Axel Landahl. Hij is directeur
van het Instituut voor Psychologische
Verdediging. Gespecialiseerd in ram
pen-onderzoek, zegt hij zelf, vooral geïn
teresseerd in de consequenties voor de
Zweedse psyche. De moord op Palme
moet materiaal hebben opgeleverd om
van te watertanden.
„Op die schaal hadden we dat gevoel
nog nooit meegemaakt. Duizenden men
sen gingen de straat op om lucht te ge
ven aan hun verdriet en verbijstering. In
Zweden worden uitingen van nationalis
me doorgaans met argusogen bekeken.
Daar was nu geen sprake van. We waren
verenigd in onze rouw. Politieke geschil
len waren niet langer belangrijk. Men
sen die Palmes beleid altijd fel hadden
veroordeeld, bleken hem nu opeens te
bewonderen. En de meesten zullen nooit
vergeten wat ze deden toen het nieuws
van de moord bekend werd. Net als bij
de moord op Kennedy".
„Er was ook een gevoel van onwerke
lijkheid. Bijna iedereen dacht, zoiets kan
bij ons niet gebeuren. Van hoog tot laag,
niemand bleek op de moord voorbe
reid".
Blunders
Dat is nog een milde kwalificatie voor
de blunders die de politie onmiddellijk
na de moord op Palme maakte. In de
veronderstelling dat niet de eerste mi
nister, maar een 'modale' Zweed was
'neergeschoten, werd aanvankelijk ver
zuimd de plaats van de misdaad af te zet
ten en de uitvalswegen van Stockholm
te blokkeren. Het mag een wonder heten
dat nog een schimmig signalement
(man, ongeveer 35 jaar, donker uiterlijk)
kon worden opgesteld van de mogelijke
dader. Dat hij toen niet is gegrepen ver
baast niemand.
„Het was je reinste incompetentie",
zegt Per Unckel, de secretaris van de op
positionele Conservatieve Partij. „Al
leen de militairen hebben adequaat ge
reageerd. Die hebben direct onderzocht
of er sprake was van een complot tegen
de staat. Wat dus niet het geval was. An
dere delen van de samenleving kunnen
aan hun werk nog een puntje zuigen".
Met die 'andere delen' blijkt Unckel
vooral de media te bedoelen. Radio en
televisie kunnen niet beticht worden
van een feilloze verwerking van het
nieuws. Unckel, toen als parlementariër
lid van de Omroepraad: „De radio zond
lichte muziek uit en bleef dat uitzenden,
ook nadat het nieuws in de studio be
kend was. De moord had om 23.30 uur
plaats, maar het eerste bulletin werd pas
om half één uitgezonden. Er waren geen
journalisten op de redactie, de verant
woordelijke figuren waren moeilijk be
reikbaar en er mankeerde het
de apparatuur".
„De televisie bakte het zo mogelijk
nog bruiner. Er werd een film uitgezon
den. Dat ze die niet hebben willen on
derbreken is al een schande, maar dat ze
na afloop zonder enige melding van de
moord de lucht uit gingen is natuurlijk
te gek voor woorden. De IJslandse tele
visie en de wereldservice van de BBC
brachten het nieuws al toen de Zweden
nog van niets wisten. Mensen werden
opgebeld door familie en vrienden uit
het buitenland. Of ze het al wisten...
Nou, ze wisten nog van niets. Ook niet
toen de eerste reacties uit Engeland en
de Verenigde Staten binnenkwamen".
Landahl laat het resultaat zien van een
onderzoek naar de bronnen die de Zwe
den het eerst informeerden over de aan
slag op Palme. Het is een onthutsend
commentaar op de werkwijze van radio
en televisie. Dertig procent van de on
dervraagden hoorde het nieuws van 'ho
ren zeggen', 39 procent via de radio, 14
procent via de televisie (het journaal van
de volgende ochtend, red.) en de rest las
het nieuws in de ochtendbladen. Een
computerspecialist uit Nörköping
schampert na het zien van Landahls on-
derzoek:„Is dat echt waar? Ik dacht dat
we in een moderne informatiemaat
schappij leefden"
Alleen de liberaal Wikström - minister
onderwijs van 1976 tot 1982, toen het
niet-socialistische blok van conservatie
ven, liberalen en Centrumpartij schuch
ter probeerde de bakens te verzetten -
laat een afwijkend geluid horen. Hij wei
gert van gemodder in de studio's te spre
ken. „Er is zeer zorgvuldig gehandeld.
Als je nieuws van een dergelijk belang,
met een dergelijke impact moet uitzen
den, moet je alle feiten goed 'gecheckt'
hebben. Je moet zekerheid hebben. Dat
kost tijd. Ziekenhuis bellen, bericht na
trekken bij de politie. Belangrijke men
sen niet bereikbaar? Tijdig genoeg. Ap
paratuur defect? Niet dat ik weet".
„Zou dat in uw land anders en beter
zijn gegaan? Als uw premier was ver
moord, was dat dan sneller op het
geweest? Oh, dan waren radio-
en televisieprogramma's wel onderbro
ken en hadden de mensen het niet via de
BBC gehoord? Ik vraag het me af. Hoe
dan ook, de situatie is nu verbeterd. Er
zitten nu 's avonds twee journalisten op
de redactie". Wikström is voorzitter van
de Omroepraad, belast met toezicht op
de staatsomroep. Het zou zijn opmerke
lijke solo kunnen verklaren.
Trefpunt
Het café in het Operahuis is een tref
punt van Stockholms 'oudere jongeren'
met artistieke en links-intellectuele aspi
raties. Een glas matige Italiaanse land-
wijn kost er f 13,50. Het is - en dat zal de
Zweedse Ruding plezieren - aan de om
zet niet te merken. Kristin (34 en
Zweeds-mooi) kijkt peinzend naar het
fraai beschilderde barokplafond. „De ef
fecten van de moord op Palme op Zwe
den? Ik zou het niet weten. Ja, we heb
ben een nieuwe premier en de bloemis
ten hebben de afgelopen maanden goe
de zaken gedaan".
Na enig nadenken: „Holmer (de func
tionaris belast met het onderzoek naar
de moord, red.) is de meest begeerde
man van Zweden geworden. En dus een
dankbaar onderwerp van de roddelpers.
Volgens verhalen zou zijn ex-vrouw
zelfs een poging tot aanranding hebben
gefingeerd om hem terug te winnen. Ze
zeggen dat hij nu een verhouding heeft
met een meisje van negentien. Zo zie je
maar, waartoe een goed politie-onder-
zoek kan leiden". Waarna ze overgaat tot
de orde van de avond: een droge witte
wijn.
Olof Petersson is hoogleraar politieke
wetenschappen aan de universiteit van
Uppsala. In zijn met boeken gestoffeer
de werkkamer in een voormalige vesti
ging van de nationale bank doceert hij:
„De veranderingen in de Zweedse sa
menleving na de dood van Palme zijn
marginaal. De maatschappij is onder
Palme trouwens niet ingrijpend veran
derd. Dat blijkt ook uit de commentaren
na zijn dood. Daarin vallen twee elemen
ten op. Ten eerste: Palme was ondanks
zijn polemische stijl van politiek bedrij
ven een aardige man. Ten tweede: de na
druk op zijn internationale staatsman
schap, de commissie-Palme bijvoor
beeld".
Herwaardering
„Het verschil met de commentaren op
de dood van Tage Erlander (Palmes so
cialistische voorganger - red.) een jaar
eerder, is frappant. Toen werd vooral ge
wezen op diens binnenlandse staat van
dienst. Erlander als architect van de wel
vaartsstaat. Er werd wel een stencil uit
gegeven met de wetgeving die Palme op
zijn naam heeft, maar dat was toch on
dergeschikt aan zijn status van interna
tionaal staatsman".
„Er was wel een gevoel van nationale
eenheid, maar dat is nu wel aan het weg
ebben. Echt belangrijk is een ontwikke
ling die al tijdens Palme begon: het uit
eenvallen van de machtsblokken, het ge
zamenlijk optrekken van sociaal-demo
craten en vakbeweging bijvoorbeeld, die
de politiek decennia hebben beheerst.
De groeiende spanning tussen de privé-
en collectieve sector, de grenzen van de
sociaal-democratische interventiestaat.
Er is sprake van een herwaardering van
het bedrijfsleven".
„De standpunten van de partijen zijn
in elk geval niet veranderd. Er valt wel
een verandering van politieke stijl waar
te nemen. Dat de Conservatieven en de
Centrumpartij na de verkiezingen van
vorig jaar ook van leiding zijn veran
derd, zij het minder dramatisch, dat kun
je wel zeggen, is daar mede debet aan. Er
is een grotere bereidheid om tot geza
menlijke oplossingen te komen, bijvoor
beeld in de energiekwestie".
In de politieke arena zelf worden wat
nuanceringen aangebracht in het door
Petersson geschetste beeld. De verande
ringen mogen dan wel beperkt blijven
tot de stijl van de politiek, het maakt die
veranderingen er niet minder ingrijpend
om. Stijl is, zeker als factor in de beeld
vorming, minstens zo belangrijk als een
afgewogen standpunt, weet een parle
mentair journalist.
Rustiger
Sture Ericson, partijgenoot van Palme
en sinds 1968, beaamt in het restaurant
van de monumentale Rijksdag dat het
klimaat rustiger is geworden. „De be
hoefte aan overeenstemming is belang
rijker dan de tegenstellingen. Ook Carls-
son (de huidige premier - red.) wil nu
geen controverses oprakelen. De opposi
tiepartijen willen nu waarschijnlijk be
wijzen dat niet het beleid, maar de per
soon van Palme de oorzaak was van de
tegenstellingen. Ze hebben in elk geval
hun presentatie gewijzigd. Nee, ons be
leid is niet veranderd. Palme zorgde op
hoofdzaken altijd de partij achter zich te
hebben".
De consensus wordt in elk geval in de
'zaak-Palme' in praktijk gebracht. Links
èn rechts delen in essentie het oordeel
van Ericson. Thomas Korsfeldt van de
Centrumpartij vreest evenwel een ver
vreemding tussen politiek en publiek.
„De premier zal niet langer zonder lijf
wachten over straat kunnen gaan. Hij
moet verhuizen naar een ambstwoning
bij het regeringscentrum. De bewaking
zal een scherm tussen politici en kiezers
plaatsen. En die tendens zal alleen maar
sterker worden. Onze premier Ejaldin js
een keér uit de trein gestapt en naar zijn
kantoor gelift. Die tijd is nu definitief
voorbij".
De zondagmorgen is er een van het
katterige soort. De regisseur van een na
turalistisch drama zou de enscenering
niet hebben verbeterd. Het grauwe licht
druipt mistroostig op het decor van de
Svaevagen. In een portiek liggen lege
drankflessen. Een windvlaag jaagt door
het nu miezerige bloemenmonument.
Een voorbijganger stelt vast dat er
sneeuw in de lucht zit.
In een boekhandel hangt een portret
van Harry Mulisch voor het raam. Zijn
roman De Aanslag wordt ook in Zweden
goed verkocht.
Generaties van Tilburgse textielarbei
ders moeten in vroeger tijden 's morgens
de deur uit zijn gegaan met een pakje
brood en twee kruiken. Een blauwe
kruik met koude thee en een roodbruine
kruik met urine.
door Jan de Roos
De pis, in Tilburg zeek (zeik) ge
noemd, werd op de fabriek gebruikt
voor de bewerking van de ruwe wol.
De arbeider kreeg voor zijn meegebrach
te zeik een kleine vergoeding. 'Kruike-
zeikers' werden de inwoners van Tilburg
weldra spottend genoemd. De wollen-
stoffenfabrieken zijn allang verdwenen,
maar het begrip 'kruikezeikers' heeft
een vast plaats verworven in het Til
burgse volksleven. Uiteraard kreeg de
stad een carnavalsvereniging met die
Het spreekt voor zich, dat elke bijdra
ge aan de historie van de kruikezeikers
in de oude wolstad met intense belang
stelling wordt gevolgd. De vondst van
sloper Van Rijswijk is zo'n bijdrage. Ton
Wagemakers van het Nederlands Tex
tielmuseum in Tilburg vermoedt dat
sprake is van een grap. Is de kruik soms
door Van Rijswijk zelf met urine ge
vuld? De sloper wijst die suggestie met
kracht van de hand. "Nee, het is echt
geen flauwekulletje. We hebben die
kruik met inhoud wel degelijk daar ge
vonden. Wat het verder precies bete
kent, weet ik ook niet".
Het Tilburgse kruikezeiken blijft al
met al een raadselachtig verschijnsel en
was al onderwerp van een scriptie: 'De
Kruikezeiker, van slaaf naar held' van de
Nijmeegse cultureel-antropoloog Carl
Steinmann. Zijn boeiende verhandeling
bevat wel veel gegevens over het ge
bruik van zeik in nijverheid en industrie
maar zeer weinig harde bewijzen voor
het kennelijk specifiek Tilburgse ver
schijnsel van de kruikezeiker.
Al in de Oudheid werd urine gebruikt
bij de fabricage van zeepachtige sub
stanties. De Romeinen pasten het toe bij
het vervilten van fijne wollen stoffen.
Wat Tilburg betreft wordt voor het eerst
in 1689 melding gemaakt van het ge
bruik van pis. Zekere dokter Johan
Janssens schrijft dan dat de wol in Til
burg wordt gewassen met een „stinc-
kende vochtighe materie, te weten met
warme, stinckende pis of zeep". Bij dit
wolwassen gebruikte men zeik die met
water werd vermengd. Het reinigende
effect van de pis werd verkregen door
dat de ammoniak die in de urine zit, sa
men met de natuurlijke wolvetten een
zeepachtige substantie vormt.
Het langst en het meest is de urine in
de Tilburgse industrie gebruikt bij het
zogeheten vollen van stoffen. Hierbij
wordt de wol gereinigd en verstevigd.
Het volproces wordt alleen toegepast bii
wollen stoffen, niet bij katoen, dat een
heel andere vezelstructuur heeft.
Dat er in Tilburg, vanouds wolcen
trum bij uitstek, heel wat zeik is ge
bruikt staat wel vast. Een andere vraag
is echter of de Tilburgse arbeider, zoals
wordt beweerd, 's ochtends gewapend
met zeik naar de fabriek toog. Volgens
onderzoeker Steinmann moeten we de
echte Tilburgse kruikezeiker dateren na
1870.
Niet duidelijk is, wanneer het kruike
zeiken is opgehouden. Volgens Ronald
Peeters van de Tilburgse archiefdienst
werd de kruik incidenteel nog gevuld in
de Eerste Wereldoorlog, toen er gebrek
aan chemicaliën was.
De vraag is echter of al deze verhalen
over het kruikezeiken wel de toets der
kritiek kunnen doorstaan. Als het zeiken
in de Eerste Wereldoorlog nog voor
kwam, waarom is er dan geen Tilburgse
arbeider die er uit eigen ervaring over
kan vertellen? En als het zeiken eind vo
rige eeuw in het wolcentrum Tilburg
massaal voorkwam, waarom bestaan
daarover dan zo bitter weinig harde ge
gevens? Mythe of werkelijkheid, het be
grip kruikezeiker is niet meer weg te
denken uit Tilburg. Lange tijd was het
een scheldnaam en een synoniem voor
armoede. Geleidelijk aan werd kruike
zeiker echter een erenaam. Wellicht
heeft het feit dat een Tilburgse carna
valsvereniging zich De Kruikezeikers
ging noemen hieraan bijgedragen. Het
verband tussen carnaval en zeik ligt
voor de hand. Met carnaval werd er flink
gedronken. Gevolg was dat er teveel al
cohol in de urine terechtkwam, waar
door de pis aan kwaliteit inboette. Dat
zou kunnen verklaren waarom, volgens
een oud verhaal, de urine van de arbei
ders op maandagmorgen door de fabriek
niet werd aangenomen.
