'Dan zag ik alleen wie er wél waren'
Ds. Pannekoek heeft toch plezierig gewerkt in 'Kooi-PniëF
Mooi boek over anderhalve eeuw gereformeerde kerkbouw
zATEKDAli NOVEMBER iy«B
GEESTELIJK LEVEN
PAOllNA. iJ
LEIDEN - Van de 37 jaar dat hij nu dit beroep uitoefent
heeft dominee E. M. Pannekoek 17 jaar in Leiden gewerkt.
Op zondag 16 november neemt hij afscheid, want in de
cember hoopt hij 65 te wprden. Pensioengerechtigd.
Tegenwoordig kan ook een dominee vervroegd uittre
den. Maar daarvan wenste de hervormde predikant van de
wijk Kooi-Pniël geen gebruik te maken. "Ik voelde me nog
vitaal genoeg en had ook geen zin ermee op te houden".
Dat blijkt ook nu weer. Hij zal nog maar net in Ameron-
gen wonen of hij gaat daar drie dagen per week als hulp in
het pastoraat de predikant bijstaan.
Ds. Pannekoek is een man die als
predikant van een stadswijk be
scheiden, bedachtzaam, rustig en -
in de goede zin van het woord - on
opvallend zijn weg is gegaan. Zijn
vorige standplaatsen waren Och-
ten in de Betuwe, Uithuizermee-
den in de kop van Groningen en
Alblasserdam aan de rand van de
Alblasserwaard.
Is het leuk om na zeventien jaar
stad naar een dorp terug te gaan?
"Dat wel, maar ik zal de stad toch
missen. Die beweeglijkheid van
het stadsleven, de mensen in een
zo grote variatie, de boekwinkels,
de universiteit, het contact met de
collega's, de ziekenhuizen zo ge
makkelijk dichtbij". Als hij straks
vanuit Amerongen zieken gaat be
zoeken, moet hij of naar Utrecht of
naar Nieuwegein of naar Veenen-
daal.
Kernen
U hebt, eenmaal in de stad, vast
wel eens gedacht: wat ben ik begon-
"Je kunt soms verlangen naar
een kerkelijke situatie zoals die op
het platteland - zoals ze dat dan
door
S. J. de Groot
- hier en daar nog is. Maar
je moet je daar ook weer niet op
verkijken. Daar is het nu ook wel
anders dan vroeger. En bedenk
wel, dat de kerk in de stad is be
gonnen. Kijk maar naar de reizen
van Paulus. Kleine kernen christe
nen in grote steden".
Maar de kerk loopt in de stad wel
het hardst terug; is dat niet ont
moedigend?
"Het lijkt er wel eens op dat de
kerk bijna verdwijnt. Dat is een
droeve en reële ervaring. Je wordt
dan temeer op de eigenlijke bood
schap teruggeworpen. Ook per
soonlijk. Dat is verrijkend".
Ondanks de terugval van het
kerkbezoek (in Kooikapel en
Hooglandse kerk soms wel erg
zichtbaar) vond ds. Pannekoek
naast het persoonlijke contact met
mensen de zondagse eredienst het
Qjnst.
"Als ik begon te preken i
dat
Ds. Pannekoek
teruggeworpen op de boodschap
aantal kerkgangers wel eens te
leurstellend. Maar als ik eenmaal
bezig was, vergat ik dat allemaal.
Dan zag ik alleen wie er wél waren.
Die er zijn, zijn er, dacht ik dan. Zij
vinden het getal misschien nét zo
jammer als ik. Dus had het weinig
zin, daarop te blijven staren".
"En zo heb ik ook met plezier het
wijkwerk gedaan, ook al kun je van
deze wijk niet zeggen dat het zo'n
meelevende wijk is".
(foto Wim Dijkman)
Een positieve kant van deze ont-
wikkleling is, dat het kerklidmaat
schap veel meer een persoonlijke
beslissing is geworden.
Ds. Pannekoek: "Het dopen bij
voorbeeld als traditie is bezig te
verdwijnen. Als er in een hele
straat één gezin naar de kerk gaat,
is dat ook een soort belijdenis. Je
staat misschien wel voor gek, maar
je doet het toch".
Openbare belijdenis in de kerk
De commissie 'Herdenkin
gen 1834 - 1886 - 1892' vaft
de Gereformeerde Kerken
heeft terecht gedacht dat
bij 150 jaar Afscheiding en
100 jaar Doleantie een
boek over gereformeerde
kerkgebouwen niet mocht
ontbreken.
Het moest een boek worden
voor een breed publiek, met
informatie zowel voor bouw
kunst-historici als voor be
langstellende 'leken'. En met
aandacht ook voor de liturgi
sche kant, die immers voor de
vorm en inrichting van een
kerkgebouw zo belangrijk is.
Verscheidene medewerkers
hebben bijdragen aan dit
boek geleverd, zodat het meer
een bundel opstellen is ge
worden. Zo schreef drs. J.
Vrieze over 'Abraham Kuyper
en het gereformeerde kerkge
bouw', drs. J. J. Falize over
'kerkbouw tussen de wereld
oorlogen' (Amsterdamse
School), J. Bethlehem over
'kerkbouw tussen 1970 en
1985', ds. B. J. Aalbers over
'kunst in verband met de
bouw van gereformeerde ker
ken vóór 1945' en dr. A. J.
Gierveld over orgels.
De redactie van dit fraaie
(238 pagina's en 361 foto's en
tekeningen tellende) boek be
rustte bij dr. R. Steensma en
dr. C. A. van Swigchem. De
eerste is docent voor kerk
bouw en kerkgebruik bij het
Instituut voor Liturgieweten
schap van de theologische fa
culteit in Groningen, de twee
de hoogleraar in de geschie
denis van de bouwkunst bij
het Kunsthistorisch Instituut
van de Vrije Universiteit.
Het boek bevat drie hoofd
stukken: algemeen, over de
bouwkunst en over de inrich
ting en het gebruik. Aan het
slot nog een register van per
sonen, plaatsen en zaken en
personalia van de schrijvers.
Hoofdzaken
Van volledigheid kon geen
sprake zijn. Veel interessante
gebouwen bleven ongej
noemd. Het was de samen
stellers om de hoofdzaken te
doen en die te illustreren met
de beste voorbeelden.
Tientallen 'doleantiege
meenten' (gereformeerde ker
ken dus) trokken voor de
bouw van nun. kerk een er
kend architect aan. Maar die
moest wel aan de norm van
kerkelijke gezindheid vol
doen, en dus was de keuze be
perkt. Onder de architecten
die hieraan beantwoordden
waren geen 'beroemdheden'.
Slechts enkelen genieten nu
nog enige bekendheid.
De architecten van de
Doleantie - die vaak al een
drukke praktijk hadden - mo
gen dan geen baanbrekers
zijn geweest, het waren wel
serieuze, degelijke ontwer
pers. Drs. A. de Groot, ver
bonden aan het Kunsthisto
risch Instituut van de Vrije
Universiteit, noemt in zijn ar
tikel over de kerkgebouwen
van de Doleantie, 1886 tot
1892, de kerk aan de Hoofd
straat in Leiderdorp als goed
voorbeeld. Een 'markant' (in
het oog springend) gebouw.
Architect was J. W. Meijer, die
in .1884 het pand Keizers
gracht 162 in Amsterdam had
verbouwd voor de pas opge
richte Vrije Universiteit.
Boeiend
Het grootste deel van de
tekst in dit boek handelt over
de na-oorlogse kerkbouw.
Een bezwaar kan dat niet zijn,
omdat deze periode boeiende
ontwikkelingen te zien geeft,
zowel architectonisch als li
turgisch. Een gedurfd plan
werd niet afgewezen omdat
het gedurfd was. Nieuwe
ideeën kregen alle ruimte.
De 75 centra die gerefor
meerde kerken alleen of sa
men met anderen in de perio
de 1970 tot 1985 hebben ge
bouwd, tonen een veelheid
van vormen. Sommige verte
genwoordigen nog opvattin
gen uit voorgaande perioden,
tal van andere zijn het resul
taat van nadere bezinning op
de functie van het kerkge
bouw voor de kerkelijke ge
meente én voor de samenle
ving.
Dit boek toont in tekst en'
beeld duidelijk aan, dat er
geen enkele reden is om het
gereformeerde aandeel in de
veelzijdige kerkbouw hier te
lande gering te achten. Inte
gendeel, de gereformeerden
wisten na een primitief begin
vrij snel boven het niveau van
de 'preekzaal' zonder smaak
of kraak uit te komen en een
kerktype te ontwikkelen dat
niet alleen in de behoefte
voorzag maar ook nog paste
in zijn omgeving en de gebrui
kers een eigen sfeer bood.
Het boek ('Honderdvijftig
jaar gereformeerde kerk
bouw', uitgeverij J. H. Kok,
Kampen, f. 55) is zeker een
aanwinst voor ieder die be
langstelling heeft voor het
kerkgebouw, als plaats van
samenkomst en als architec
tonisch accent in dorp en
stad.
De Doleantie-kerk van Lei
derdorp, een 'markant' ge
bouw (foto Wim Dijkman)
'Ben ik mijns broeders hoeder?' (Genesis 4, Kaïn en Abel)
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Jansen. 11.45 studentenekklesia; Mare-
kerk 10 dr. Meyers. 5 ds. Bouman. Sche-
veningen; Maranathak. (L. Morsweg) 10
ds. Kramer: Oecumenische geloofsge
meenschap De Regenboog (Merenwijk)
9.30 ds. Hortensius. 11.15 pastoor v.
Well; Bethlehemk. (Driftstr.) 10 hr. Hof-
fenaar. Voorhout, opendeurdienst,
mmv koren; Bevrijdingsk. (Montgome-
rystr.) 10 en 5 ds. Rietveld; Vredesk.
(Burggravenl.) 10 ds. Nauta, mmv koor
'Emoena'; Waalse kerk (Breestraat)
10.30 prof. M. Spindler; jeugdkapel Vre-
deskerk 10; jeugdkapel Bevrijdingskerk
10. Wijk 'Stevenshof zie na geref. kerk.
Acad. Ziekenhuis 9 rk. dienst, 10.15 ds.
Bovenberg; Diakonessenhuis elke zat.
10.30 rk. dienst, morgen 10.30 ds. Hem
mes; Endegeest zie Oegstgeest. Geref.
Kerk Vredeskerk zie herv. gem.; Petrak.
(Surinamestr.) 10 dr. v.d. Zwaan; Oude
Vest 10 ds. Koolstra; Maranathak. zie
herv. gem.; Bevrijdingsk. zie herv. gem.;
bejaardenhuis Groenhoven 10 ds. v.d.
Velden; Merenwijk zie herv. gem. Wijk
Stevenshof, gebouwtje 'Dijkhof (Rijn
dijk) 10 kand. mevr. H. J. Buijs. Geref.
K. Vrijg. (Herengr.) 10 en 5 ds. Hout
man. Chr. Geref. K. (Steenschuur) 10 en
5 ds. Den Hertog. Geref. Gem. (N. Rijn)
10 en 4.30 ds. Boogaard. Geref. Gem. in
Ned. (Bethl.kerk Driftstr.) 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.)
10.15 ds. Moètert. Doopsgez.-Remonstr.
Gem. (Lokhorstk. Pieterskerkstr.) 10.30
ds. De Clercq. Baptistengem. (O. Rijn 3)
10 ds. Agtereek, mmv dichteres Nel
Benschop. Evang. Gemeenschap (Mid-
delstegr. 3) 9 en 10.30 evang. Dikkes.
Zendingswerk Middernachtsroep (Zoe-
terw.singel 21) 5 dienst. Evangeliecen-
trum-Pinksterbew. J. Maasbach-We-
reldzending (Bethlehemskerk Lammer
markt) zo. 10 evang. Zijlstra. wo. geen
dienst, vrijdag 14 en zat. 15 nov. 7.30
opening kerk door evang. J. Maasbach;
Pinkstergem. (O. Vest 13) 10 hr. J. Eiker
bout. Leger des Heils (hoek Vestestr.'
Groenesteeg) 10 en 7. Nieuw-Apost.
Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30 en 4. wo. 8.
Christelijke Wetenschap (Steensch. 6)
10.30. 'De Christengemeenschap' (bewe
ging tot religieuze vernieuwing) 9.45
dienst in oud-kath. kerk Zoeterw.singel.
Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel) zat. 7.
Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7, zo. 11;
Herensingel zat 7, zo. 9.30 en 11; Rijn
dijk (Leiden-V.schoten) zat. 7. zo. 9.30;
Steenschuur zat. 7. zo. 8.30. 10, 11.30. 6
en 7 (lof); Boshuizerkade zat 7, zo. 9.30
en 11; Lammenschanswegzat. 7. zo. 9 en
10.30: Haarl.straat zat. 7. zo. 9.30, 10.45
en 12.15; Merenwijk zie herv. gem.. H
Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES; Herv. Gem. 9.30 ds. Ver-
seput. O.geest.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10
ds. v. Driel, 7 ds. De Graaff, Nieuwveen
Geref. Kerk 10 ds. Ferhout, 6.30 ds. Wil
schut. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 3 ds. Ma-
ris. Garderen. Rk Kerk zat. 7. zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. Adventskerk 10 ds. Taselaar, 5 ds
Bouw, Oud-Loosdrecht; Kruiskerk 10
ds. Jonkman: Opstandingskerk 10 en
6.30 (ha) ds. v.d. Heiden; G. Herderkerk
(ha) 10 ds. Moll, 5 ds. Nieuwenhuis; De
Bron (ha) 9.15 ds. Nieuwenhuis. 10.15
ds. Verheul. 6.30 ds. Moll: Ashram
(Marsdiep) 10 ds. Mulder, ha: Ouds-
hoornse kerk 10 ds. Ter Bals; Sionskerk
(Meteoorlaan) 9.30 ds. Ouwendijk, 6.30
ds. De Jong, Leiden. Geref. Kerk Mar-
.kerk 10 ds. Wilschut, 6.30 ds. Hooger-
werf, Nieuwerkerk a.d. IJssel; Salv.kerk
10 ds. Boer, gezinsdienst, 6.30 ds. Fern-
hout. Geref. K. Vrijg. (aula school Bos-
park) 9.30 en 5 ds. Room. Ned. Geref.
Kerk (school Willemstr.) 9.30 ds. M. de
Jong. ha, 4.30 br. F. Buurman. Chr. Ge
ref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. v.d. Meij. 12
nov. 7.30 ds. v.d. Meij. Oud-Geref. Gem.
(Hooftstr. 240) 9.30 en 4. Bapt.gem. (Mo-
leowerfstr. 1) 10 en 6.30 ds. Koekkoek.
Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw.
62) 10 hr. M. te Hennepe, 6.30 hr. J. B.
Klein Haneveld. Volle-evang.gem. ('De
Ark', Pr. Hendrikstr. 54) 10 hr. A. v.d
Hoorn. Pinkstergem. (school Batestein
16) 10. Christengemeente 'De Hoek
steen' (geb. 'Bethel', hoek Emmalaan)
10. Leger des H. (Zonneweg 3) 10 en 7.
Rk Kerk: Bonifaciusk. zat. 7, zo. 9.45 en
11.30; Piusk. zat. 7, zo. 9 en 10.30; De
Bron zat. 7. zo. 9 en 11.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Boer, 6 kand. Paul, A.foort. Geref./Herv.
Gem. (dorpshuis 'De Tas') 10.30 ds. Pet-
tinga, ha. Geref. Gem. 9.30 en 6 ds. v.
Aalst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. Vlasblom, Boskoop, 6.30 ds
v.d. Hoef; Salv.kerk 10 ds. Wieman. 6.30
ds. Radstake. Soest: Bethl.kerk 10 ds.
v.d. Hoef, 6.30 ds. Schaap, Schoonho
ven. Geref. Kerk 10 en 6.30 ds. Elder-
man, ha. Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.) 9.30
en 4.30 ds. H. Bouma. Geref. Gem. (Sta
tionsweg 17) 10 en 6.30 ds. Bac. Evang.-
Luth. Gem. 10.30 ds. v. Beek.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk
9.30 dr. Vreekamp. Epe. 6.30 ds. De
Leeuw, Scheveningen, jeugddienst: De
Stek 9.30 ds. v. 't Hoff. Geref. Kerk 9.30
ds. G. de Jong. 5 ds. v. 't Hoff. Chr. Ge
ref. Kerk 9.30 en 5 ds. Ribbers. Geref.
Gem 9.30 leesdienst. 3 ds. Bac.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30
kand. v. Dis. Wassenaar. 6.30 ds De
Graaf. Geref. Kerk 10 ds. Huisman, 5 ds.
v.d. Woude. Rk Kerk: dorp zat. 7. zo. 10
en 11.30: Anker zat. 7, zo. 8.45 en 11 15.
Rijndijk zat 7. zo 10
H1LLEGOM: Herv. Gem. 10 ds. Kris
pijn. zie ook geref. kerk. Geref. Kerk
('Hoeksteen') 10 ds. Wijngaarden. N -
Vennep. 5 ds. Kok. Heemstede. Chr. Ge
ref. Kerk 10 en 5 stud. L. Buijs. Apel
doorn. Rk Kerk: Mart. zat. 7. zo. 9.30 en
11: Jozefk. zat. 7. zo. 10 en 11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem 10 ds.
Boonstra. Rk Kerk zat 7. zo. 10.
DE KAAG: Herv. Gem. 10 ds. Kolde-
wijn. Rk Kerk zat 7. zo 9.30
KATWIJK AAN DEN RIJN Herv.
Gein. Dorpsk. 10 dr. v.d. Bank. Ede. 6
ds. Sjollema. Katwijk aan Zee; Ont
m.kerk 10 prof. dr. v.d. Beek. 6.30 dr.
v.d. Bank. jeugddienst Herv. Gem. 'De
Rank' (P. Groen-college) zie Katwijk
aan Zee. Geref. Kerk 9.30 ds. Koster, 5
ds. v.d. Horst. Rk Kerk zat. 7. zo. 9.30 en
11.15.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N.
Kerk 10 ds. Vroegindewey. 6 ds.
Schuurman; O Kerk 10 ds. Driebergen,
6 ds. v. Sliedregt; Ichthusk. 10 ds.
Schuurman. 5 ds. De Jong; Pniëlk. 9.30
ds. v. Sliedregt, 6 ds. Driebergen; Mara-
nathakerk (Rijnsoever) 10 ds. Sjollema.
6 ds. Hovius. Overduin 2.15 ds. v.d.
Beid. Herv. Gem. 'De Rank' (aula P.
Groen-college Pr. Frederikdreef 15) 10
hr. P. C. Wolfskeel. Noordwijk. Gert!
Kerk Vr.kerk 10 ds. v.d. Horst. 5 ds. v.
Breevoort; Triumfatork. 10 ds v. Bree-
voort. 5 ds. Koster. Gerei'. K. Vrijg. 9.30
en 5.30 ds. Heida. Ned. Geref. K. (aula
Bestevaer-mavo) 9.30 en 7 kand. D.
Fyan. Chr. Geref. K. 10 en 5 ds. Slag
boom. Vrije Chr Geref. Gem. (Unizaai)
10 en 5 ds. v.d. Belt. Geref. Gem. (Remi-
sestr.) 10 en 5. Geref. Gem. in Ned. (Lou-
westr.) 10 en 5. Volle-evang.gem.
(Voorstr. 48) 9.45. Onafh. baptistengem.
(Ambachtswee 2) 10 ds. J. A Visser
van de stad wordt, vergeleken met
vroeger, nog maar weinig meer af
gelegd.
"Jonge mensen willen zich niet
meer zo vastleggen. Dat betekent
niet, dat ze geen christelijke over
tuiging hebben. De kerk is volop
bezig naar andere vormen te zoe
ken".
Als u terugkijkt, ziet u dan alleen
maar afkalving?
"Nee. Tal van persoonlijke ge
sprekken hebben mij het tegen
overgestelde laten zien. Terugloop
is ook een zaak van verplaatsing.
Leiden is in die periode erg in be
weging geweest. Terwijl op de ene
plaats het kerkelijk leven terug
viel, nam het op andere plaatsen
juist toe".
Zit u bij uw afscheid nog met een
zorg?
"Ja, over mijn opvolging. Ik zou
hier graag één predikant zien ko
men voor de Kooi, Pnièl en de ge
reformeerde Petrakerk samen en
daarnaast één voor het protestant
se aandeel in de Merenwijk. Je
kunt een opvolger niet opzadelen
én met de problemen van Leiden-
Noord én met die van de Meren
wijk. Op het punt van de wijkver-
deling hangt nu het hele beroe-
pingswerk".
Blijkbaar denkt niet iedereen in
hervormd Leiden zo. Er zijn er die
de Merenwijk pastoraal bij Kooi-
Pniël willen trekken.
Overigens zou het model-Panne-
koek (gesteund door de wijkkerke-
raad) wel betekenen, dat de gere
formeerde predikant Hortensius,
die nu nog zijn tijd verdeelt over
Petrakerk en Merenwijk, geheel
KOUDEKERK AAN DEN RIJN
Herv Gem. 10 ds. La pré. oogst- en ge
zinsdienst. 7 zie geref. kerk. Geref. Kerk
10 dr. Bade. 7 ds v.d. Kamp. Rijnsatei
woude.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Ge
ref. Kerk Dorpsk. 10 en 6.30 ds. Stege-
man, 3 dienst met gehandicapten, ds.
Bovenberg; Hoofdstr. 10 ds. Knorth:
Scheppingsk. 9 en 10.30 ds. v. Loenen.
Leythenrode 10 pater Poelma. Elis.zie-
kenhuis 10 rector Vijftigschild. Bapt
.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10 hr. J. de
Vries. Rk Kerk zat 7. zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Schilt. Geref Kerk 9.30 ds. v.d. Kooi. 7
ds. Mondeel, Reeuwijk. Rk Kerk ?at. 7.
zo. 7.30. 9.30 en 11 15
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds.
't Hooft. 7 ds. De Gelder; Pauluskerk 10
ds. De Gelder, ha. Geref. Kerk 10 ds
Boswijk, 5 dr. Bade, Koudekerk. Geref.
K. Vrijg. 9.30 en 4.30 stud. De Hullu.
Ned. Geref. Kerk (Salvatori)lO stud. J. v
Es, Rijsenhout, 5 ds. Vos. Chr. Geref.
Kerk 10 en 4.30 ds. v.d. Weele, Huizen.
Geref. Gem. zo. 10 en 4'en wo. 7.30 ds.
Den Boer. Evangeliegemeente (Heere-
weg 52a) 9.45. Rk Kerk: Agathakerk zat.
7, zö. 10 en 11.30; Poelpolder zat. 7, zo. 9
en 11.30; Mariakerk zat. 7, zo. 9 en 11;
Engelbew. zat. 7, zo. 9.30 en 11.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Pannekoek, Leiden, 6.30 ds. Fahner,
Dronten. Geref. Kerk 9.30 ds. Stroes, 5
ds. Nooteboom. Chr. Geref. Kerk 8.30
leesdienst, 2.15 ds. v.d. Meij, in re-
monstr.kerk. Remonstr. Gem. 10.30
mevr. drs. In 't Veld. Evang. gem
(Kruispunt, Kennedylaan 33) 9.30. ,Rk
Kerk zat. 7, zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
De Graaff, 6.30 ds. Ouwendijk. Geref
Kerk 9.30 kand. G. J. de Bruin, 7 ds
Claassen, Zwanenburg. RkKerk zat. 7.
zo. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30
ds. Ten Voorde, 7 ds. Bergsma, Lekker-
kerk. Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. Rang.
ha. Chr. Geref Kerk 9.30 en 4.30 ds. Vis
ser. Rk Kerk zat. 7. zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds
Geuze. ha. Geref Kerk (W. Verlaat) 10
hr. Schreuder. 7 ds. v.d. Berg. Bodegra-
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of
St. Jeroensk. (Binnen) 10 ds. v.d. Lee. 5
ds. v.d. Velden. Woerden. 7 ds. v.d. Lee.
vesperdienst: Hoofdstr. (Zee) 10 ds. v
Achterberg. Leiden; De Rank (Golf
baan) 10 ds. Goossen, Wadd.veen; Sole
Mio 9 ds. Kuiper, ha. Geref Kerk Buurt
kerk (Hoofdstr.) 10 ds. Kuiper. 5 ds. El-
gersma; Vinkenl. (Binnen) 10 ds. Dek
ker. Tw'hzelerheide; Stichtingskerk 11
naar de Merenwijk verhuist. Dat
moet hij dan wel willen.
Erfenis
De Petrakerk en Kooikapel blij
ven natuurlijk niet allebei bestaan.
Het samengaan van hervormden
en gereformeerden maakt een van
de twee kerken overbodig. Komt
daarover gauw een besluit?
Ds. Pannekoek: "Dat zou mij
niet verbazen. Als je samen verder
wilt gaan, moet je niet te lang
wachten om de dingen op poten te
zetten. Dan moet je van het begin
af weten hoe je de zaken gaat be
hartigen. Hetzelfde geldt trouwens
voor het complex Hooglandse
kerk. Daar moet de kerkvoogdij nu
op toeleggen".
Sommigen zeggen eenvoudig:
afstoten die kerk. Ds. Pannekoek
voelt dat anders.
"We zitten daar wel met een
waardevolle erfenis. Het behoud
van zo'n opgericht teken in het
midden van de stad is toch zeker
het overwegen waard. Of dat haal
baar is, zal in het kader van 'Samen
op weg' (met de gereformeerden -
dG) bekeken moeten worden".
Maar de Marekerk is er ook nog.
"Ja..... die is er ook nog. Maar als
die zich nou van 'Samen op weg'
isoleert?"
'Confessioneel'
Het valt ds. Pannekoek niet ge
makkelijk, de vier gemeenten van
zijn loopbaan met een paar woor
den te typeren.
Ochten: "Met een hang naar het
gevoelige, het mystieke".
Uithuizermeeden: "Omlijnder.
Niet vragen of je wel zou mógen
ds. Slofstra. Evangeliegemeente 'Sha
lom' geb. 'Buitenzorg', Zeereep) 10. Rk
Kerk Zee zat. 7. zo. 10.30: Binnen zat. 7.
zo. 10 en 11.30.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10
drs. G. A. Scholte; De Zilk 10 ds. v.d
Mey. ha. Rk Kerk Victork. zat. 7. zo. 9 en
11; Jozefk. zat. 7. zo. 9 en 10.30; De ZUk
zat 7. zo. 10 en 11.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene
of Will.kerk 10 ds. Kooman; Pauluskerk
10 ds. Da Costa; Gemeentecentrum
(Lijtw.) 10.30 prof. dr. Spema Weiland. 7
ds. Vegter. Geref. Kerk 10 ds. Plomp.
Geref Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilder
school) 9.30 ds. Strating. A.foort, 4.30
leesdienst. Ned. Geref. Kerk (Gem.cen-
trum) 8.45 ds. De Lange. 4 ds. Janse.
Den Haag. Van Wijckerslooth 4 ds. A. J.
de Jong. Endegeest 10 ds. Friederich.
Volle-evangeliegem. (Gem.centrum) 4.
Rk Kerk Will.kerk zat. 7. zo. 9 en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk ^it. 7, zo. 8.30 en
10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 ds. De Korte, 5 zie ge
ref. kerk. Geref. K. 9.30 hr. W. Volkers,
Amstelveen, 5 ds. Wegerif, Nieuwkoop,
gez. jeugddienst. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30
en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11. Petrus-B.
zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem.
9.30 ds. v.d. Kamp, 7 ds. Lapré, Koude
kerk. Chr. Geref. K. 9.30 leesdienst, 2.15
ds. Bouw
RIJNSBURG. Herv Gem. Lauren-
tiuskerk 9.30 vie. P. van Blitterswijk. 5
ds. Smaling, jeugddienst, mmv koor;
Bethel kerk 9.30 en 5 ds. v. Niel. Geref.
Kerk Petrakerk 9.30 ds. Drost. Rijswijk.
5 ds. Ribberink; Imm.kerk 9 en 10.30 ds.
Snel. 5 ds. Cziria; Mar.kerk 9 30 ds. Czi-
ria. 5 ds. Snel. Geref. Kerk Vrijg. 10 en
5.15 ds. Grutter. Chr. Geref. K. 9.30 lees
dienst, 5.30 ds. Maris, Garderen. Evang.
Christengem. (aula mavo) 10 ds. De
Jong. Denekamp. Rk Kerk zo. 10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zat. 7. zo.
9 en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en
10.30 ds. Germans. 7 dr. Rebel. Amers
foort, opendeurdienst. mmv 'De Lof-
stem' Geref. Kerk 10 ds. Bos. Benne-
broek. 7 zie herv. gemeente. Chr. Geref.
K. 10 en 5 ds. Aarnoudse. Ned. Prot.
Bond (Jul.laan 17) 10.30 mevr. ds. Oflër-
haus. Haarlem. Rk Kerk zat. 7. zo 9.30
en 11
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 kand. A.
C. Verwey. 6.30 ds. Stam. Geref. Kerk
9.30 ds. Mooy. Gouda, 6.30 ds. Cziria. Rk
Kerk Aardam zat. 7, zo. 9 en 12; kerk
Langeraar zat. 7. zo. 9.30 en 11.30.
geloven, nee, je moét geloven".
Alblasserdam: "Een groot deel
had moeite met het nogal zwaar
moedige Alblasserwaardse denk
patroon".
En Leiden: "Geen dogmatische
scherpslijperij. Een trouwe kern
wil door het evangelie geholpen en
bemoedigd worden".
En de pensioengerechtigde predi
kant zelf?
"Als ze mij vroegen mezélf ker
kelijk te karakteriseren, dan zei ik
altijd: dat moeten jullie maar uit
zoeken. Ik ben in mijn jonge jaren
veel geholpen door de geschriften
van Kohlbrugge. En ik heb veel ge
leerd van Karl Barth. Daar kun je
eenvoudig niét omheen".
Ds. Pannekoek is - wat men
noemt - 'confessioneel' (gehecht
aan de oude belijdenis van 'de
kerk). Hij is ook lid van de Confes
sionele Vereniging, maar is over
het tegenwoordige gehalte van die
vereniging niet zo bijster tevreden.
"Het ontbreekt ze aan leidslie
den die de vragen van nu goed aan
voelen. De confessionelen zijn hun
top kwijtgeraakt. Je mist het theo
logisch overwicht. Dat was er vroe
ger, met Lekkerkerker, Van Rüler
en Van Niftrik, wel. Of ze allemaal
ook lid zijn geweest weet ik niet
eens, maar ze hadden wel veel in
vloed. Dat gemis wreekt zich. De
aantrekkingskracht op jongeren is
dan ook zeer gering".
(Na de dienst van 10 uur in de
Hooglandse kerk is er op zondag 16
november gelegenheid om van do
minee en mevrouw Pannekoek af
scheid te nemen).
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 dr
Vermeulen, 6.30 prof. dr. v.d. Beek. Ge
ref. Kerk 10 ds. Oegema. 6.30 ds. Kerst
en. Katwijk. Geref. K. Vrijg. 9.30 lees
dienst. 4 ds. Heida.
VOORHOUT: Herv. Gem. 10 ds. C. J.
de Jong. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11
VOORSCHOTEN: Herv. Gem.
Dorpskerk 10 ds. De Zeeuw. 7 zie geref.
kerk; De Ontmoeting (Noordhofland) 10
ds. De Zwart Hulp en Heil (Schaken-
bosch) 10 ds. Honig. Herv. evang. op ge
ref. grondslag (Lucas-college. Beeth-
laan) 9.30 ds. Kamphuis. Stolwijk. 4.30
ds. G. H. van Kooten. Geref. Kerk 10 ds.
Blanken, 7 ds. Friederich. O.geest. Ge
ref. K. Vrijg. (Bachlaan) 10 en 5 ds. Hou
wen. Rk Kerk Laur.kerk zat. 7. zo. 11.30:
M. Godskerk. zat. 7. zo. 10. Kerk van En
geland (British school in The Nether
lands, J. v. Hooflaan 3) 10.15 anglicaanse
dienst.
WADDINXVEEN; Herv. Gent
Brugk. 9.30 ds. Kunz, Dordrecht. 5 ds.
Schipaanboord; Hoeksteen 9.30 ds
Schipaanboord, 6.30 ds. Goossen; Be-
thglk. 9.30 kand. A. van Vuuren. Nieu-
wersluis, 5 ds. Visser, Katwijk; Imm
.kerk 10 ds. Onstein, 5 dr. Haitsma. Ge-
„ref. Kerk Kruisk. 10 en 5 ds. De Moor;
Ontm.kerk IQ ds. Bongers. Geref. K.
Vrijg. (Kruiskerk) 8.30 ds. Kooy, Capelie
a.d. IJssel, 2.45 ds. Ulehake.
WARMOND: Herv. Gem. 10 ds: Muis.
Rk Kerk zat. 7, zo. 8.30, 10 en 11.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk.
10 ds. Steenstra, 4.30 ds. Wüllschleger.
Den Haag; Kievietk. 10 ds. Nortier. Den
Haag. ha; Messiask. 10 ds. v. Waas ber
gen, gez. dienst; Dorpscentrum 9.30 ds.
Maasland. Capelie a.d. IJssel. Geref.
Kerk Zijllaan 10 gez. dienst in Messias
kerk. 7 ds. v.d. Woude. Ned. Prot. Bond
(Kerkdam) 10.30 mevr. ds. Westerrouen
van Meeteren. Doorwerth.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 hr
Goedhart, Nieuwkoop, 6.30 ds. Koele
wijn. Krimpen a.d. IJssel. Geref. Kerk
9.30 ds. Aalders, 6.30 ds. v.d. Kooi. Rk
Kerk zat. 7. zo. 10
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Nicolai. Nieuwendijk. 7 ds. Boer. Bent
huizen. Geref. Kerk 9.30 mevr. N v
Keulen-Schaafsma. Haarlem. 7 hr.
Schreuder.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds.
Wolthaus. Rk Kerk St. Jan zat 7.30. zo
9.30; Chr. Dienaark. zat 7. zo 10: Meer-
burgkerk H. Rijndijk zat. 7. zo. 10 en
11.30.
ZWAMMERDAM Herv. Gem. 10 ds.
Haakman. Dronrijp, 6.30 zie geref. kerk.
Geref. Kerk 10 ds. v.d. Berg. Bodegra
ven. 6.30 kand. A. de Reuver. Krimpen
a.d. IJssel. gez. jeugddienst. Remonstr.
Gem. 10 dr. Meyering. O.geest.
