Kunst, geloof en natuur zijn één in China
Boeddhisme herleeft; miljoenen voor tempelrestauraties
Het went snel, een zondag zonder kerkgang1
ZATERDAG 25 OKTOBER 1986
GEESTELIJK LÉVEN
PAGINA 11
BEIJING (GPD) - Uit de verte lij
ken de zeventien kapellen van de
Hangende Tempel van Hunyuan
op grote honingraten, die, driehon
derd kilometer westelijk van de
Chinese hoofdstad, tegen de steile
wand van het Hengshan-gebergte
zijn geplakt. Nadat in de vijfde
eeuw de boeddhistische monniken
van Hunyuan voor de zoveelste
maal hadden moeten toezien hoe
hun kloosters door het wassende
water van de rivier de Hun waren
meegesleurd, besloten zij hun
nieuwe tempel negentig meter ho
ger, hangend aan de rotswand te
herbouwen. Daar ontstond een
meesterwerk van Chinese bouw
kunst, dat door overhellende rot
sen beschermd tegen regen en een
verzengende zon, de eeuwen heeft
getrotseerd.
Totdat het in de jaren zestig doel
wit werd van de jonge gardes van
de Culturele Revolutie, voor wie
elk spoor van het godsdienstig
verleden een gruwel was. De han
gende tempel werd zwaar bescha
digd; een deel van de meer dan
tachtig beelden van goden en
boeddha's werd onthoofd, ogen
werden uitgestoken en vingers af
gehakt. Na herstel van de gods
dienstvrijheid in 1979 werd begon
nen met een ingrijpende restaura
tie en in 1982 kon deze reliek
schrijn van het herleefde boedd
hisme in oude luister weer voor het
publiek worden opengesteld.
Niet alleen de Rode Gardes van
de beruchte 'Bende van vier' heb
ben schade toegebracht aan het re
ligieuze erfdeel van China. De Ja
panse bezetter roofde naar harte
lust in naam van de keizer en de
rijzende zon. De Amerikaanse be
vrijders laadden hun legertrucks
vol bronzen en houten beelden om
de musea in de Nieuwe Wereld
enig aanzien te geven. Het nationa
listische regime van Chiang Kai-
shek, op de vlucht voor het volks
leger van Mao Zhedong, sleepte
duizenden kunstschatten mee naar
Taiwan. Alleen al uit de beroemde
grotten van Yungang, ten westen
van de stad Datong, zijn daardoor
meer dan 1400 beelden of stukken
daarvan verdwenen.
Herleving
Ondanks roof en onderdrukking
is er vanaf het begin van de jaren
tachtig sprake van een geweldige
herleving van het boeddhisme in
zijn typisch Chinese vorm. Miljoe
nen worden door de staat en de
boeddhistische gemeenschap be
steed aan de restauratie van tem
pels over het gehele land. Daarmee
worden twee doeleinden gediend;
in de herstelde kloosters en bede
huizen herleeft de belangstelling
voor het religieuze verleden en de
ze pelgrimsoorden vormen evenzo-
vele stimulansen voor het toeris
me.
Volgens de principes van de re
gerende communistische partij in
de Volksrepubliek China is gods
dienst nog steeds 'opium voor het
volk'. De religie heeft dan ook geen
speciale plaats in de samenleving.
Elke godsdienst is verdacht als een
wapen om macht en voorrechten
veilig te stellen. De 'Bende van
vier' stuurde er de Rode Gardes op
af om elke herinnering uit te wis
sen. Maar het huidige liberale be
wind van Deng Xiaoping Ujkt be
reid om de vrijheid van godsdienst
primair te erkennen en het reli
gieuze verleden als een belangwek
kende erfenis te aanvaarden.
Georganiseerde godsdienst, zo
als wij die kennen, is in China niet
te vinden. Godsdienst is diffuus
aanwezig, het is verweven met de
manier van leven. De denkwereld
van Confucius werd vanaf de zesde
eeuw vóór Christus overgenomen
door de vorsten van de Qin en Han-
dynastie. Die wereld bepaalde het
handelen van overheidsdienaren.
De taal van de tot dan toe primitie
ve eredienst werd door Confusius
omgezet in een ethisch en moreel
systeem. Hij doceerde de kunst
van het leven en vertaalde bijgelo
vige gevoelens over voor- en tegen
spoed in een leer van goed en
kwaad.
De laatste monnik van Hunyuan
vereert drie meesters: Cofusius,
Boeddha en Lau-Tse. (foto gpd>
Boek
Tegelijkertijd ontwikkelde zich
op het platteland het taoisme.
«Naast het ethische confusiaanse
denken in de steden ontstond daar
buiten een mystieke religie. De
bronnen van het taoisme lagen
dicht bij de volkse godsdienst in de
oudheid, die het bovenzinnelijke
zocht in yoga en trance. Auteur van
het boek Tau-te-ching, de heilige
schrift van het taoisme, zou Lau-
Tse zijn geweest, de 'oude mees
ter', die ouder was dan Confucius
en keizerlijk archiefbewaarder in
de toenmalige hoofdstad Lo-jang.
In de eerste eeuw werd bijna on
gemerkt een buitenlandse gods
dienst uit India binnengebracht,
het boeddhisme. In de eerste jaren
van onze jaartelling hadden de Chi
nezen al banden met Zuid-Azië en
het Westen. Zij beheersten de zij
deroute naar het Westen en dien
den als gezanten en soldaten in de
boeddhistische landen van Cen-
traal-Azië.
Boeddhisme en taoisme waren
op belangrijke punten verschillend
van elkaar. Taoisten zochten de on
sterfelijkheid van het fysieke li
chaam, terwijl de boeddhisten dat
lichaam juist als tijdelijk be
schouwden, net als andere gescha
pen dingen.
Maar in de praktijk vertoonden
beide religies voldoende schijnba
re gelijkenis; beide kenden open
bare erdiensten met zoenoffers,
meditatie en yoga, vasten en ont
houding. Daardoor werd eeuwen
lang in China gedacht dat Boeddha
een leerling was van Lau-Tse en
het boeddhisme gewoon een bui
tenlandse vorm van taoisme.
Confusianisme, taoisme en
boeddhisme hebben elkaar zoda
nig beïnvloed dat zij een drie-een
heid vormen, en de mengvorm er
van wordt als de Chinese gods
dienst aangemerkt. In de hangen
de tempel van Hunyuan is de hoog
ste kapel aan de stichters van de
drie stromingen gewijd. Confu
cius, Lau-Tse en Boeddha worden
er in vereniging vereerd door de
enige overgebleven monnik, die
nog in de tegen de bergwand aan
geplakte honingraten woont.
Wat de directeur van dit mu
seumcomplex, mr. Sun-Xi, betreft
zou het geen kwaad kunnen wan
neer er ook nog een paar kamertjes
voor Mohammed en Christus gere
serveerd zouden worden, om er
een centrum van universeel geloof
van te maken. Zo te horen is mr.
Sun-Xi zelf geen gelovige. „Nee",
zegt hij, „ik ben een geschiedkun
dige. Maar als ik hierboven in alle
stilte zit te werken, dan voel ik mij
dikwijls half een monnik. Dan be
grijp ik wat de bouwers van deze
tempels veertienhonderd jaar gele
den heeft bezield om dit oord dicht
bh de hemel te stichten".
De restauratie van de boeddhisti
sche en taoistische heiligdommen
wordt met grote voortvarendheid
aangepakt. In het immense grot-
tencomplex van Yungang bij Da-
tong - dat niet onderdoet voor de
tempelgalerijen van Ramses aan
de oevers van de Nijl - worden met
monnikengeduld de ruim 50.000
beeltenissen van de vele gedaanten
van Boeddha hersteld van de scha
de door rovende geallieerden en
Japanners en beeldenstormers van
de Culturele Revolutie. Wat zorg
vuldig hersteld is, dreigt overigens
weer vernield te worden door hor
den spelende kinderen, die de
beelden van alle kanten besprin
gen en beklimmen.
Het grootste deel van de 53 grot
ten werd uitgehouwen in de twee
de helft van de vijfde eeuw onder
het regime van de Noordelijke Wei
dynastie. In de nadagen van deze
dynastie bloeiden de schilder
kunst, de calligrafie en de dicht
kunst. Maar het uithouwen van de
boeddhistische grotten was de
hoogste vorm, die dit kunstzinnige
tijdperk heeft opgeleverd. De grot
ten van Yungang zijn in 1949 door
Mao Zhedong uitgeroepen tot de
eerste historische monumenten
van het revolutionaire volk.
Berg Wutai
De dalen rond de berg Wutai zijn
bedekt met lotusbloemen en de
berghellingen met edelweiss. Het
massief draagt zijn naam met ere:
Qing Liang Shan, de pure en hel-
derfrisse berg. Omgeven door de
Wutai Shan, vijf plateaus van drie
duizend meter hoogte, ligt op twee
duizend meter de stad Tai Huai,
een van de vier grootste boeddhis
tische centra van het land.
In de vijfde eeuw telde de stad
"r Als honingraten hangen de kapellen van de tempel Hunyuan tegen de berghelling.
364 kloosters. Daar zijn er nu nog
58 van over, 34 gewijd aan Tao-
boeddhisme en 24 aan het uit Tibet
overgewaaide Lama-boeddhisme.
Ook hier is een uitgebreid restaura
tieprogramma in .volle gang om dit
indrukwekkende oord zijn oude
glans terug te geven.
Volgens de legende was het in
het verleden zo heet op de berg
Wutai dat er geen plant wilde
groeien. Daarom reisde de Bodhi-
satva van de wijsheid - de heilige
die haar verlossing uitstelt om an
deren te helpen - naar de Chinese
Zee om daar de door draken be
waakte koude steen te lenen. De
draken wilden haar de steen echter
niet afstaan. Toen vermomde zij
zich als een monnik. De draken
daagden hem uit de zware steen op
te tillen.
Boeddha maakte de steen echter
vederlicht, zodat de Bodhisatva de
koelte in bladeren kon verpakken
en meenemen. Daarop ontstaken
de vijf draken in hevige woede en
togen naar Wutai om de steen terug
te halen. Toen de Bodhisatva die
niet wilde geven, werden zij zo
kwaad dat ze met hun staarten de
vijf pieken van de omringende ber
gen afsloegen.
De vlakte tussen deze vijf pla
teaus wordt beheerst door een ro
buuste witte pagode, die onder de
Ming-dynastie werd gebouwd. De
top van de ruim vijftig meter hoge
toren is omkranst met bellen, die
voortdurend rinkelen in de wind.
Daarmee brengt deze 'sarira stupa'
eer aan Boeddha.
Van deze pagode leidt een trap
van 108 treden naar de tempel. Met
elke trede laat de pelgrim een van
de 108 ondeugden, die de mens
aankleven, achter zich. In de tem
pel werpen de monniken zich on
der dreunende slagen op grote
bekkens en doffe trommen, 108
maal ter aarde, voor het geval de
louterende werking van de trap
niet optimaal is geweest.
De Chinese bouwstijl, die meer
dan tien eeuwen dezelfde is geble
ven en alle andere opdringende
culturen heeft overleefd, vormt
een harmonisch geheel met de ma
jestueuze natuur. De licht gebogen
daken, afgezet met beschilderde
kammen, sluiten aan bij de t
berghellingen. Kunst, geloof en r
tuur vormen een eenheid, zoals
overal in China; een mysterieuze
eenheid waarin de westerling nau
welijks kan doordringen.
Geest
Op het noordelijke plateau
woont op 2980 meter hoogte de
eenzame monnik Hui-Cheng. Hij
zit er nu alweer zestien maanden
onafgebroken, hoog en koud, te
mediteren over de bijna-oneindig-
heid van een fantastisch verge
zicht. De vreemdeling, die de lange
klim naar de hermitage heeft on
dernomen, aangetrokken door de
witte stip van een kleine pagode te
gen een hard-blauwe lucht,- wordt
verwelkomd met thee en verse da
dels.
Op de vraag wat hem beweegt
om zo lang alleen door te brengen
aan de voet van de grafheuvel van
zfjn voorganger, antwoordt Hui-
Cheng met een glimlach, dat zijn
geest mag zijn als deze berg, de
'Qing Liang Shan'; puur en onge
rept als de berghellingen en helder
als de zuivere lucht.
Wie zei daar opnieuw dat gods
dienst opium voor het volk was?
In de gereformeerde kerk van
Oegstgeest komt een werkgroep
'viering en verkondiging'. De
plaatselijke predikant H. R. Plomp
hierover in zijn wijkbericht:
"In de zondagse kerkdienst
klopt het hart van de gemeente. De
liturgie is er immers op gericht, dat
God en gemeente elkaar ontmoe
ten. Vormgeving en inhoud zijn
dan ook zeer gevoelige materie.
Mensen haken af omdat de dien
sten hen niet aanspreken. Sommi
gen gaan zwerven en zoeken hun
heil in andere diensten. Anderen
verwachten weinig of niets meer
van het kerkelijk gebeuren en be
steden hun zondag op een andere
manier. Het went snel, een zondag
zonder kerkgang".
"Voor een dominee betekent de
ze wetenschap een grote druk. Hij
weet natuurlijk ook wel, dat het
niet allemaal aan hem te wijten is.
Er zyn zoveel factoren die hier een
rol spelen. Maar toch....Nodig is
een groep die de last en vreugde
van de voorbereiding van kerk
diensten wil meedragen".
"Er gebeurt al van alles op dit ge
bied: orde voor de eredienst, lees-
rooster, diensten voor jong en oud,
themadiensten. Maar juist daarom
moet er een groep zijn die een en
ander coördineert, zich bezint op
het karakter van de liturgie, de vin
ger aan de pols houdt, zich op de
hoogte stelt van wat er in andere
kerken gebeurt, concreet werkt
aan de voorbereiding van bepaalde
diensten".
Ds. Plomp hoort het graag als ie
mand daaraan wil meedoen.
Vesper. Morgenmiddag om
half 5 verzorgt de Schola Gregoria-
na Lugdunensis in de Lodewijks-
kerk in Leiden (Steenschuur) een
gregoriaanse vesperdienst in ver
band met Allerheiligen. Er liggen
boekjes met een vertaling van de
Latijnse tekst. Pastoor A. Vree
burg is voorganger in deze dienst.
Kerken open. Voorgangers en
andere ambtsdragers van meer dan
twintig kerkelijke gemeenten in de
stad Groningen gaan vluchtelin
gen die uit Nederland weg moeten
beschermen. Zij vinden dat staats
secretaris Korte-van Hemel van
justitie de menselijke kanten in
haar beleid onvoldoende laat mee
wegen.
Aanleiding tot de actie is haar
weigering om een gezin dat al drie
weken in een Groningse kerk ver
blijft als vluchteling te beschou
wen. Verwacht wordt, dat veel met
uitzetting bedreigde vluchtelingen
nu bescherming zullen zoeken in
Groninger kerken.
Gesprek. De rooms-katholieke
bisschoppen hebben de '8 Mei-be
weging' uitgenodigd voor een ge
sprek. Een gesprek lijkt hun be
langrijk om tot verheldering te ko
men van wat de beweging voor
staat. Onderwerpen zijn (dat stel
len de bisschoppen althans voor):
het volk Gods, het bisschoppelijk
beginsel, gelovige mondigheid en
gezamenlijk beraad, de relatie tot
de paus en het gewijde ambt.
Dat lijkt de bisschoppen voorlo-
pig voldoende. Het zal, volgens
hen, toch al niet eenvoudig zijn,
zo'n gesprek vruchtbaar te laten
verlopen.
(De '8 Mei-beweging' ontstond
ten tijde van het pausbezoek aan
Nederland. Ze wilde een ander ge
zicht van de kerk laten zien dan uit
het officiële programma naar vo
ren kwam).
Hervormde Kerk: bedankt
voor Huizen A. van de Beek Gene-
muiden. Gereformeerde Kerken:
beroepen te Hoogeveen L. Gros
heide St. Jacobiparochie. Gerefor
meerde Kerken Vrijgemaakt: be
dankt voor Dalfsen J. F. de Haan
Lutten. Gereformeerde Gemeen
ten: aangenomen naar Ridderkerk
J. J. Tanis Tholen; bedankt voor
Enkhuizen J. Mijnders Veenen-
daal.
Privé naar Zuid-Afrika. De
voorzitter van het Confessioneel
Gereformeerd Beraad in de Gere
formeerde Kerken, de Ermelose
predikant R. van den Berg, brengt
met de oud-legerpredikant H. E.
Wijnja uit Diever een bezoek aan
de synode van de blanke Neder
duits Gereformeerde Kerk in Zuid-
Afrika.
Ds. H. J. Kouwenhoven, voorzit
ter van de gereformeerde synode,
noemde het een 'volslagen particu
liere onderneming'. De Zuidafri-
kaanse kerk heeft in de jaren 70 de
band met de Nederlandse gerefor
meerden verbroken. De synode
heeft geen enkele bevoegdheid om
de twee ter verantwoording te roe
pen. "Zo men dat al zou willen",
voegde Kouwenhoven eraan toe.
Mevrouw Van den Berg deelde
mee, dat haar man de reis in zijn
vakantie maakt. Het Confessioneel
Gereformeerd Beraad heeft er
niets mee van doen.
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Pannekoek, 11.45 studentenekklesia;
Marekerk 10 dr. Meijers. 5 ds. v. Cam-
pen, Vlaardingen; Maranathak. (L.
Morsweg) 10 ds. Kramer; Oecumeni
sche geloofsgemeenschap De Regen
boog (Merenwijk) 9.30 en 11.15 pastoor
H. Groenen en dr. P. Dirksen; Bethle-
hemk. (Driftstr.) 10 ds. Dronkers; Be-
vrijdingsk. (Montgomerystr.) 10 ds.
Rietveld, 5 ds. Hortensius; Vredesk.
(Burggravenl.) 10 ds. Schouten; Waalse
kerk (tijdelijk Rapenburg 6) 10.30 ds.
Ribs; jeugdkapel Vredeskerk 10; jeugd-
kapel Bevrijdingskerk 10. Wijk 'Ste-
venshof zie na geref. kerk. Acad. Zie
kenhuis 9 rk. dienst, 10.15 ds. Robbe-
mond, Melissant. Diakonesseiihuis elke
zat. 10.30 rk. dienst, morgen 10.30 ds. v.
't Hof. Endegeest zie Oegstgeest. Geref.
Kerk Vredeskerk zie herv. gem.; Petrak.
(Surinamestr.) 10 ds. Hortensius; Oude
Vest 10 ds. v.d. Velden; Maranathak. zie
herv. gem.; Bevrijdingsk. zie herv. ge
meente; bejaardenhuis Groenhoven 10
ds. Verdoorn; Merenwijk zie herv. gem.
Wijk Stevenshof, gebouwtje 'Dijkhof
(Rijndijk) 10 ds. Koolstra. Geref. K.
Vrijg. (Herengr.) 10 en 5 ds. Houtman.
Chr. Geref. K. (Steenschuur) 10 en 5 ds.
Den Hertog. Geref. Gem. (N. Rijn) 10 en
4.30 leesdienst. Geref. Gem. in Ned.
(Bethl.kerk Driftstr.) 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.)
10.15 ds. Mostert. Doopsgez.-Remonstr.
Gem. (Lokhorstk. Pieterskerkstr.) 10.30
ds. De Clercq. Baptistengem. (O. Rijn 3)
10 dienst. Evang. Gemeenschap (Mid-
delstegr. 3) 9 en 10.30 evang. Dikkes.
Zendingswerk Middernachtsroep (Zoe-
terw.singel 21) 5 hr. J. de Leeuw. Evan-
geliecentrum-Pinksterbew. J. Maas-
bach-Wereldzending (Bethlehemskerk
Lammermarkt) zo. 10 en wo. 8 evang.
Zijlstra. Pinkstergenx (O. Vest 13) 10
evang. Joh. v. Wieringen. Leger des
Heils (hoek Vestestr./Groenesteeg) 10
en 5. Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24):
9.30 en 4. wo. 8. Zevendedag-adventis
ten (Ontmoetingskerk Voorschoten) el
ke zat. 9.45 bijbelstudie, 10.45 predik
dienst Leidse Soefi-stichting: 11 u. in
zaal Pieterskerk mr. C. A. Baron Ben-
tinck over 'Heeft godsdienst nog zin?'
Christelijke Wetenschap (Steensch. 6)
10.30. Kerk van J. Chr. v.d. Heiligen der
L. Dagen (Brahmsl.) 9.30,10.30 en 11.20.
Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel) zo. 10.
Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7, zo. 11;
Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11 (gezins
viering. mmv kinderkoor); Rijndijk
(Leiden-V.schoten) zat. 7. zo. 9.30;
Steenschuur zat. 7, zo. 8.30, 10, 11.30,
4.30 gregoriaanse vesperdienst ivm Al
lerheiligen, 6 en 7 (lof); Boshuizerkade
zat. 7, zo. 9.30 en 11Lammenschansweg
zat. 7, zo. 9 en 10.30; Haarl.straat zat. 7,
zo. 9.30, 10.45 en 12.15; Merenwijk zie
herv. gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwou-
de).
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10
ds. v. Driel, 7 ds. v. Achterberg, Leiden.
Geref. Kerk 10 ds. Brouwer, Krimpen
a d. IJssel. 6.30 ds. Verdoorn. Chr. Ge
ref. Kerk 9 ds. Lof, Capelle a.d. IJssel,
2.30 ds. Roos, Utrecht Rk Kerk zat. 7,
zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 10 ds. Jonkman, 5 ds.
Moll, met gehandicapten; Kruiskerk 10
ds. De Bruyn, Maarn; Opstandingskerk
10 ds. v.d. Heiden, 6.30 ds. Jonkman; G.
Herderkerk 10 drs. Brombacher, 5 ds.
Van Dok; De Bron 9.15 ds. Moll, 10.15 en
6.30 (zangdienst) ds. Taselaar; Ashram
(Marsdiep) 10 ds. Mulder; Oudshoornse
kerk 10 ds. J. Bakhoven, Leiden, mmv
cantorij; Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30
en 6.30 ds. Ouwendijk. Geref. Kerk Mar-
.kerk 10 ds. Wilschut, ha, 6.30 ds. Boer,
ha; Salv.kerk 10 ds. Boer, 6.30 ds. Wil
schut, ha. Geref. K. Vrijg. (aula school
Bospark) 9.30 en 5 ds. Room. Ned. Ge
ref. Kerk (school Willemstr.) 9.30 ds. De
Lange, 4.30 ds. M. de Jong. Chr. Geref.
Kerk 9.30 en 4.30 ds. v.d. Meij. Oud-Ge-
ref. Gem. (Hooftstr. 240) 9.30 en 4. Bapt-
.gem. (Molenwerfstr. 1) 10 en 6.30 ds.
Koekkoek. Bapt.gem. Noord (school
Kalkovenw. 62) 10 hr. N. van Gemeren,
6.30 zendingsdienst. Volle-evang.gem.
('De Ark', Pr. Hendrikstr. 54) 10 hr. H.
Lijzenga. Pinkstergem. (school Bate-
stein 16) 10. Christengemeente 'De
Hoeksteen' (geb. 'Bethel', hoek Emma-
laan). Leger des H. (Zonneweg 3) 10 en 5
(gezinsdienst). Rk Kerk: Bonifaciusk.
zat. 7, zo. 9.45 en 11.30; Piusk. zat. 7, zo. 9
en 10.30; De Bron zat. 7, zo. 9 en 11.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Geuze, Noorden, 6 kand. Rietveld,
Woerden. Geref./Herv. Gem. (dorpshuis
'De Tas') 10.30 ds. v.d. Linden, Zoeter-
meer. Geref. Gem. 9.30 en 6 ds. v. Aalst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. Wieman, 6.30 ds. Pettinga,
Utrecht; Salv.kerk 10 ds. De Wilde.
Soest, 6.30 ds. v.d. Hoef; Bethl.kerk 10
ds. v.d. Hoef, 6.30 ds. v.d. Pol, Boskoop.
De gereformeerde kerk in Nieuw-Vennep.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 ds. Kris
pijn, 5 ds. Buikema, Zw.dam. Geref.
Kerk ('Hoeksteen') 10 dr. Vlijm, V.scho-
ten. Chr. Geref. Kerk 10 leesdienst, 7 ds.
Den Hertog, Leiden. Rk Kerk: Mart. zat.
7. zo. 9.30 en 11; Jozefk. zat. 7, zo. 10 en
11.30.
Luth. Gem. 10.30 ds. v. Beek.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. v.d. Pol, 6.30 ds. Vlasblom; De Stek
9.30 dr. Haitsma. Geref. Kerk 9.30 ds. G.
de Jong, 5 ds. Mondeel. Chr. Geref.
Kerk 9.30 en 5 ds. De Joode, Den Haag.
Geref. Gem. 9.30 en 6 ds. De Pater, 29
okt. 7.30 ds. Hofman.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds.
Eysenga, Zw.dam, 6.30 ds. De Graaf.
Geref. Kerk 9.30 ds. Huisman, 5 ds. v.d.
Woude. Rk Kerk: dom zat. 7, zo. 10 en
11.30; Anker zat. 7. zo. 8.45 en 11.15;
Rijndijk zat. 7, zo. 10.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. Dorpsk. 10 ds. Kret. S.heim, 6 ds.
Krol, Gorinchem, jeugddienst; Ont-
m.kerk 10 dr. v.d. Bank, Ede. 6.30 kand.
Lagendijk, Leiden. Herv. Gem. 'De
Rank' (P. Groen-college) zie Katwijk
aan Zee. Geref. Kerk 9.30 ds. v.d. Horst,
5 ds. v. Melie, Den Haag. Rk Kerk zat. 7,
zo. 9.30 en 11.15.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N.
Kérk 10 ds. v. Sliedregt, 6 ds. Drieber
gen; O. Kerk 10 ds. Sjollema, 6 ds. Ho-
vius; Ichthusk. 10 ds. Schuurman, 5 ds.
Vroegindewey; Pniëlk. 9.30 ds. Hovius,
4.30 ds. Sjollema, 6.30 ds. Visser; Mara-
nathakerk (Rijnsoever) deze zondag
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. De
Korte. Geref. Kerk 9.30 ds. v.d. Kooi, 7
ds. Buikema, Zw.dam. Rk Kerk zat. 7,
zo. 7.30, 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds. v.
't Hooft. 7 ds. Boswijk, jeugddienst;
Pauluskerk 10 ds. De Gelder. Geref.
Kerk 10 ds. Boswijk, 7 zie herv. gemeen
te. Geref. K. Vrijg. 9.30 en 4,30 lees
dienst. Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10
ds. v. Dijken, gez. dienst met chr. geref.
kerk, 5 ds. Vos. Chr. Geref. Kerk 10 en 7
ds. v. Dijken. Geref. Gem. 10 en 4 lees
dienst, 31 okt. 7.30 ds. Den Boer, her
denking kerkhervorming. Evangeliege
meente (Heereweg 52a) 9.45 hr. J. Ver-
mey. Rk Kerk: Agaihakerk zat. 7. zo. 10
en 11.30; Poelpolder zat. 7, zo. 9 en 11.30;
Mariakerk zat. 7, zo. 9 en 11; Engelbew.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds. H.
Rijksen, Welsum, 6.30 ds. Wegerif. Ge
ref. Kerk 9.30 ds. Hoekstra. Amstelveen.
Chr. Geref. Kerk 8.30 leesdienst, 7 ds.
Boiten, Schiedam, in remonstr. kerk.
Remonstr. Gem. 10 ds. Bloemendaal.
Evang. gem. (Kruispunt, Kennedylaan
33) 9.30. Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 10.45.
7. 2
111.
geen diensten ivm herstel stormschade,
zie Pniëlkerk. Overduin 2.15 ds. v.d.
Beid. Herv. Gem. 'De Rank' (aula P.
Groen-college Pr. Frederikdreef 15) 10
ds. Klink, Haarlem, dienst voor jong en
oud. Geref. Kerk Vr.kerk 10 ds. Elder-
man, Bodegraven, 5 prof. dr. v.d. Beek,
Valkenburg; Triumfatork. 10 hr. Brou
wer, 5 ds. v.d. Horst. Geref. K. Vrijg. 9-30
en 5.30 ds. Heida. Ned. Geref. K. (aula
Bestevaer-mavo) 9.30 en 7 ds. P. Goos-
sens. Chr. Geref. K. 10 en 5 ds. J. Vee-
nendaal. Vrije Chr. Geref. Gem. (Uni-
zaal) 10 en 5 ds. v.d. Belt. Geref. Gem.
(Remisestr.) 10 en 5. Geref. Gem. in Ved.
(Louwestr.) 10 en 5. Volle-evang. ;em.
(Voorstr. 48) 9.45. Onafh. baptistengem.
(Ambachtsweg 2) 10 ds. J. A. Visser.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. zie geref. kerk. Geref. Kerk 9,
10.30 en 7 ds. Lapré, Samen op weg-zon-
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 (ha) en 6.30 ds. Knorth;
Hoofdstr. 10 ds. Doesburg (ha); Schep-
pingsk. 9 en 10.30 (mmv jongeren) ds.
v.d. Bom. Leythenrode 10 pater Poel-
ma. Elis.ziekenhuis 10 rector Vijftig-
schild. Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Trouwborst, Vlaardingen, 7 ds. Berg-
sma, Lekkerkerk. Geref. Kerk 9.30 ds.
Wijngaarden, 4.30 ds. Rang. Chr. Geref.
Kerk 9.30 en 4.30 ds. Visser. Rk Kerk
zat. 7, zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Was-
sinkmaat. Oene, J ds. v.d. Kamp. Bleis-
wijk. Geref. Kerk (W. Verlaat) 10 hr.
Schreuder, 7 hr. Knotters, Oudewater.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St
Jeroensk. (Binnen) 10 ds. J. Veen, Leus
den. 5 ds. v. Sliedregt, Katwijk aan Zee;
Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Ruitenburg, 5 ds.
Kuiper; Sole Mio 9 ds. Ruitenburg; De
Rank (Golfbaan) 10 prof. dr. Graafland,
Gouda. Geref. Kerk Buurtkerk -(Hoofd
str.) 10 ds. Kuiper; Vinkenl. (Binnen) 10
ds. Elgersma, ha. 7 ds. Ruitenburg. ha;
Stichtingskerk 11 ds. Slofstra. Evange
liegemeente 'Shalom' geb. 'Buitenzorg',
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds.
v.d. Mey. ha; De Zilk 10 ds. P. Sierat.
O.geest. Rk Kerk Victork. zat. 7, zo. 9 en
11; Jozefk. zat. 7, zo. 9 en 10.30; De Zilk
zat. 7. zo. 10 en 11.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of
Will.kerk 10 ds. Kooman; Pauluskerk 10
mevr. ds. v. Beinum; Gemeentecentrum
(Lijtw.) 10.30 mevr. ds. E. Visser, 7 ds.
Plomp. Geref. Kerk 10 ds. Veenstra. Ge
ref. Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilder
school) 8.30 ds. Houtman, 4.30 lees
dienst. Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum)
8.45 ds. M. de Jong. Alphen, 4 ds. De
Lange. ha. Van Wijckerslooth 4 ds. Koo
man. Endegeest 10 ds. Friederich. Volle-
evangeliegem. (Gem.centrum) 4. Rk
Kerk Will.kerk zat. 7, zo. 9 en 10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 ds. Schilt, Leimuiden.
Geref. K. 9.30 en 6.30 ds. De Vos, Mar
ken. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11; Petrus-B.
zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30.
ds. v.d. Kamp, 7 ds. v.d. Heiden, Alphen.
Chr. Geref. K. 9.30 leesdienst, 2.15 ds.
Bouw.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
zeel. 'De Kwetterpoel' 10 ds. Smaling,
evangelisatiesamenkomst. Geref. Kerk
Petrakerk 9.30 ds. Baayen, 5 ds. Snel;
Imm.kerk 9 en 10.30 ds. Ribberink. 5 ds.
Baayen; Mar.kerk 9.30 ds. Snel, 5 ds.
Ribberink. Geref. Kerk Vrijg. 10 en 5.15
ds. Grutter. Chr. Geref. IC. 9.30 en 5 ds. v.
Sorge. Evang. Christengem. (aula mavo)
10 ds. Woudenberg, Dordrecht. Rk Kerk
zo. 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 10 en 7 ds.
Germans, ha. Geref. Kerk 10 ds. Baas,
ha, 7 zie herv. gemeente. Chr: Geref. K.
10 en 5 ds. Aarnoudse. Ned. Prot. Bond
(Jul.laan 17) 10.30 hr. H. Mesdag. A.dam.
Rk Kerk zat. 7. zo. 9.30 en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 ds. Kloot
wijk. Raamsdonksveer, 6.30 ds. v. Leus
den. Leidschendam. Geref. Kerk 9.30
ds. Stam (hervormd predikant), 6.30 ds.
Rang. Nieuw-Vennep. Rk Kerk Aardam
zat. 7. zo. 9 en 12; kerk Langeraar zat. 7.
zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 prof.
dr. v.d. Beek, 6.30 dr. Vermeulen, jeugd
dienst. mmv kerkkoor Rijnsburg. Geref.
Kerk 9.30 ds. Oegema, openb. belijde
nis. 6.30 ds. Elgersma, Noordwijk,
jeugddienst, mmv gospelgroep. Geref.
K. Vrüe. 9.30 leesdienst. 4 ds. Heida.
kerk; De Ontmoeting (Noordhofland) 10
ds. Hamminga, Den Haag, ha. Hulp en
Heil (Schakenbosch) 10 ds. P. Kooy,
A.dam. Herv. evang. op geref. grondslag
(Lucas-college, Beeth.laan) 9.30 ds.
Cammeraat, Leersum, 4.30 ds. G. H. van
Kooten. Geref. Kerk 10 ds. De Zeeuw,
ha, 7 ds. Hamminga. Geref. K.' Vrijg.
(Bachlaan) 10.30 ds. H. Wilschut, 3 stud.
A. de Hullu. Rk Kerk Laur.kerk zat. 7,
zo. 11.30; M. Godskerk. zat 7, zo. 10.
Kerk van Engeland (British school in
The Netherlands, J. v. Hooflaan 3) 10.15
anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk.
9.30 hr. L. D. Burger, 5 ds. Goossen;
Hoeksteen 9.30 en 3 (aangepaste dienst)
ds. Schipaanboord, 6.30 ds. Beens,
Krimpen a.d. IJssel; Bethelk. 9.30 ds.
Goossen, 5 ds. Verwelius, Veenendaal;
Imm.kerk 10 ds. J. van Vliet, R.dam, 5
ds. v. Bart, Schoonhoven. Geref. Kerk
Kruisk. 10 ds. v. 't Hoff, Boskoop, 5 ds.
Fernhout, Alphen; Ontm.kerk 10 ds.
Bongers. Geref. K. Vrijg. (Kruiskerk)
8.45 en 2.45 ds. v. Gurp, Emmen.
WARMOND: Herv. Gem. 10 ds. M. B.
Blom. Rk Kerk zat. 7, zo. 8.30, 10 en
11.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10
ds. Steenstra, oogstdienst, 4.30 ds. De
Reuvgr, Delft, 7 muziekdienst; Kievietk.
10 dr. De Ru, Den Haag, oogstdienst;
Messiask. 10 ds. v Waasbergen, oogst
dienst; Dorpscentrum 9.30 kand. v. Dis.
Geref. Kerk Zijllaan 10 ds. v.d. Woude, 7
ds. Huisman, H.woude. Ned. Prot. Bond
(Kerkdam) 10.30 dra. A. C. Mulder, be-
zinningssamenkomst onderwerp:
'Vrouwen worstelen met God'.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 ds. v. 't
Hof, 6.30 ds. v.d. Sluys, A.dam. Geref.
Kerk 9.30 ds. Aalders, 6.30 ds. Mondeel,
Reeuwijk. Rk Kerk zat 7, zo. 10.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 hr. De
Haan. 5 hr. M. Schreuder, gezinsdienst.
Geref. Kerk 9.30 ds. Cziria, Rijnsburg. 5
herv.
kerk.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 prof.
dr. v. Gennep, Leiden. Rk Kerk St. Jan
zat. 7.30. zo. 9.30; Chr. Dienaark. zat. 7,
zo. 10; Meerburgkerk H. Rijndijk zat. 7,
zo. 10 en 11.30.
Geref. Kerk 10 ds. Buikema, 6.30 ds. De
Boer. Hoofddorp. Remonstr. Gem. 10
ds. R. Thieme.