Is er nog leven na emigratie?
'Mensenrechten
zijn niet meer
dan een ritueel'
De top in Reykjavik en het uitzichtloze bestaan van Russische joden
ZATERDAG 11 OKTOBER 1986
EXTRA
PAGINA 23
IJsland zag ze liever niet
komen, maar ze zullen er
dit weekeinde weer
staan met hun
protestborden en
petities: joden, die de
Sowjet-Unie mochten
verlaten. Ze
demonstreren tegen de
door partijleider
Gorbatsjov achter een
glimlach verborgen,
doch verscherpte
aanvallen op hun 400.000
lotgenoten die vergeefs
op een uitreisvisum
wachten. Ze protesteren
ook tegen de
'diplomatieke'
benadering van het
Westen - Israël incluis -
van hun leed. Aan de
vooravond van de top in
Reykjavik trok Ton van
Brussel naar Israël voor
gesprekken met
emigratiedeskundigen
en Russische joden. Wat
zijn de kansen op een
doorbraak en is er nog
leven mogelijk na
emigratie?
door Ton van Brussel
Midden in de Negev-woestijn ligt
Beersheva. Voorheen niet meer dan
een door bedoeïnen bewoonde oase.
Nu een mondaine metropool met
landbouw, industrie, een universi
teit en een wereldvermaard natuur
wetenschappelijk research-cen
trum. Een immigrantenstad, met
behalve veel Afrikaanse joden, een
grote Russische bevolking.
Op de warmste septemberdag sinds
1902 word ik 's avonds verwacht in een
buitenwijk van de stad, in de flat van
Lev en Natasja Oetevski. Lev, lid van het
presidium van de Joodse Wereldconfe
rentie in Jeruzalem en vermaard activist
en publicist, roemde tijdens ons tele
foongesprek de grote belangstelling in
Nederland voor het lot van Russische jo
den. Hij wil me graag ontvangen en be
looft een aantal mede-immigranten op te
trommelen. Behalve zijn moeder en zijn
echtgenote, tref ik er tijdens mijn be
zoek Vadim Orlovsky en Jacob Lauch.
We drinken bier, kijken naar het jour
naal en zien Sowjet-minister Sjevard-
nadze in gesprek met de Israëlische pre
mier Peres.
Het gezelschap is afkomstig uit Lenin
grad, maar ontmoette elkaar voor het
eerst in Israël. Vadim en Jacob arriveer
den in 1974, Lev in 1980. Met achterla
ting van familie en vrienden, van hun
werk, van hun herinneringen, kortom:
van hun vaderland. Jacob, onmisken
baar de blijmoedigste van het stel, ver
woordt dat kernachtig: "Je bent en blijft
Rus. Je hoort daar thuis en niet hier".
Bevoorrecht
Niettemin is hij zich bewust van zijn
bevoorrechte positie. Hij mocht gaan.
Hij was 37 jaar toen hij via Wenen in Je
ruzalem arriveerde en kreeg vry snel
huisvesting en werk aangeboden, in zijn
eigen ingenieursvak. Hetzelfde geldt
voor Vadim, maar die heeft meer moeite
met zyn lot.
"Erover praten is zinloos", zegt hij.
"Noem het heimwee. Het komt steeds
weer terug. Ik vecht ertegen, maar je
doet er niets aan. Ik zal het nooit meer
terugzien. De eerste jaren wil je dat bij
wijze van spreken ook helemaal niet.
Maar nu is dat anders. Genoeg daar-
Vadim besteedt een groot deel van zijn
vrije tijd aan het lot van de z.g. refuse-
niks, Russische joden die een uitreisvi
sum is geweigerd en die in de Sowjet-
Unie in een hel leven. "Ze hebben geen
baan meer, ze worden gepest en getrei
terd en soms uit hun huis gezet. De KGB
laat ze moedwillig ip de val lopen, zodat
ze zich in showprocessen voor de meest
Een bedoeïnenmarkt in de immigrantenstad Beersheva, die behalve veel Afrikaanse joden ook een grote Russische bevolking herbergt.
onbenullige vergrijpen moeten verant
woorden en dan weer jaren in een kamp
worden opgeborgen. Het is vreselijk, en
uit alle berichten die wij hier ontvangen
blijkt dat het alleen maar erger wordt.
Dat is het gevaarlijke aan Gorbatsjov.
Hij strooit het Westen zand in de ogen.
Hij is geen haar beter".
Om zijh woorden te staven krijg ik een
stapel dossiers, waarin het relaas wordt
beschreven van ook bij ons bekende
Russische joden als Vladimir Lifshitz,
Roald Zelinchenok en niet te vergeten
Vladimir Slepak, "peetvader" van de
emigratiebeweging en "mentor" van Na
than Sjaranski. Internationale pressie
groepen, brieven van de presidenten Ni
xon, Cartêr en Mitterrand, vele publica
ties van journalisten; het haalde alle
maal niets uit.
Staatsveiligheid
Lev Oetevski, langdurig in een tele
foongesprek gewikkeld met zijn vorig
jaar in Jeruzalem gearriveerde dochter,
voegt zich by ons. "Het gaat ze goed",
zegt hy geruststellend tegen zyn vrouw
Natasja. De Oetevski's dienden in 1980
een uitreisverzoek in voor hunzelf, hun
moeders en hun dochter Jevgenija, haar
echtgenoot en de twee kinderen. Lev
verwachtte veel problemen, omdat hij
als chemicus werkte in een fabriek met
een gedeeltelijk militaire opdracht.
Tot zijn niet geringe verbazing mocht
hij vertrekken, maar dan wel meteen.
stens vijf jaar zou duren vanwege het,
wat de Russen noemen, 'belang van de
staatsveiligheid'. Mijn dochter wilde
graag haar studie afmaken, dus we be
sloten zonder haar te vertrekken. Jevge
nija zou ons met haar gezin later volgen.
Maar toen zij een aanvraag indiende,
werd dat plotsklaps geweigerd onder
het mom van 'strijdigheid met de belan
gen van de staat'. Ze kon geen andere
baan krijgen dan die van schoonmaak
ster in een ziekenhuis. Wat we ook pro
beerden, ze mocht niet weg".
Het lot van Jevgenija, die vorig jaar
uiteindelijk mocht emigreren, wierp een
schaduw over de eerste jaren van Lev en
Natasja in Beersheva. Natasja: "We had
den zo lang over ons vertrek nagedacht.
Uiteindelijk werd het onhoudbaar. Lev
gaf in Leningrad in zijn vrye tijd lessen
joodse geschiedenis. Dat werd hem
steeds moeilijker gemaakt. Op het laatst
werden zyn boeken in beslag genomen
en dachten we: we moeten het doen, we
moeten weg. We waren dolbly dat we
konden gaan en gingen ervan uit dat we
binnen een jaar herenigd zouden zijn en
een nieuw leven konden beginnen".
Verscheurd
"Toen dat niet lukte, voelde ik me ver
scheurd. Niet alleen omdat Jevgenija er
niet was, maar ook door het leven hier.
Ik had het gevoel dat ik dankbaar moest
zijn, maar dat kon ik niet. Het drong tot
me door dat ik Rusland nooit meer terug
zou zien. Hier was alles zo ander$. Ter
wijl we nog geluk hebben gehad. We zijn
goed terechtgekomen".
Echtgenoot Lev: "Als je daar zit houd
je je niet bezig met de enige vraag die
hier voor je telt: is er nog leven mogelijk
na emigratie? Het is een typisch geval
van: je moet het hebben meegemaakt,
pas dan weetje wat het betekent".
Lev, Jacob, Natasja en Vadim reage
ren alle vier schichtig als de opvang in
Israël aan de orde komt. Iedere nieuwe
emigrant wordt ondergebracht in een
"absorptie-centrum" en wordt daar in
gewijd in de taal en de cultuur. Daarna
volgen definitieve huisvesting en de
keuze voor een werkkring.
Lev: "De term absorptie-centrum is
vresleyk, maar ik zou er ook geen betere
voor weten. Absorptie is voor veel men
sen een probleem, een soort koude dou
che, die je in het beloofde land meteen
met je benen op de grond zet. De meest
ideale emigrant, is jong, goed opgeleid,
komt uit een westers land en emigreert
om religieuze en/of zionistische motie
ven. Als je jong bent is het eenvoudiger
een nieuw leven op te bouwen. Als je uit
een westers land komt ben je vertrouwd
met een democratische traditie en met
tolerantie. Als je godsdienstig joods
bent, ben je hier thuis".
"Nu de andere kant. Je bent wat ou
der, hebt niet veel scholing, je komt uit
een dictatuur als de Sowjet-Unie, je bent
wel joods, maar niet zo godsdienstig. En
alleen al op grond van je jood-zijn wordt
het je onmogelijk gemaakt in de Sowjet-
Unie te leven. Je hoort van Israël, een
land waar je juist trots kunt zijn op je
jood-zijn, maar van de feitelijke situatie
weetje niet al te veel, want in de Sojwet-
pers wordt er alleen maar vuil over ge
spoten".
Geen weg terug
"Maar je kunt er vry
In de Sowjet-Unie werd vorige
maand voor de eerste keer een Ame
rikaanse documentaire uitgezonden
over het leven van Russische joodse
emigranten in de Verenigde Staten.
De vijftig minuten durende film
"De Russen zijn hier" werd vooraf
gegaan door een commentaar van
de bekende Russische televisiejour
nalist Genrik Borovik en gevolgd
door een Russische documentaire
over hetzelfde onderwerp.
Russen zijn vertrouwd met de emigra
tieverlangens van hun joodse medebur
gers, hoewel daarover in de media door
gaans slechts misprijzend wordt gespro
ken. In de kranten verschenen in de loop
der jaren verscheidene reportages waar
in het leven van Russen in Israël veelal
in de meest sombere tinten werd ge
schetst.
Het waarom van deze opmerkelijke te
levisie-avond werd niet helemaal duide
lijk. Aangenomen wordt dat tot de uit
zending was besloten naar aanleiding
van de Russisch/Israëlische besprekin
gen in Helsinki. In de vier jaar oude
Amerikaanse bijdrage kwamen Russen
aan het woord die hun leven in de VS
weliswaar als moeilijk omschreven,
maar die geen aanstalten maakten terug
te keren. Met name de eigen verantwoor
delijk voor huis, haard en werk bleek de
emigranten in het Westen zwaar te val
len.
Spijt
De daarop volgende Russische bena
dering viel op door een geheel andere
toonzetting. De televisiekijker kreeg
huilende vrouwen te zien, die naar oude
Russische films keken. "Niet vanwege
een hang naar het verleden", zo zei de
commentator. "Maar om het besef dat zij
hun toekomst hadden verloren". De on
dervraagden in deze bijdrage gaven zon
der uitzondering toe dat ze het slachtof
fer waren geworden van Amerikaanse
en Israëlische propaganda en dat ze
enorme spijt voelden over hun vertrek.
Ondanks het contrast tussen de Ame
rikaanse en Russische variant op het
emigratie-thema viel de uitzending op
door een milde toon, omdat gebruikelij
ke uithalen over het gebrek aan vader
landsliefde en het zwichten voor geld en
luxe ditmaal ontbraken.
Joden die de Sowjet-Unie willen ver
ruilen voor een bestaan in Israël merken
al op de dag van hun aanvraag dat ze tot
de paria's van het land worden gere
kend. Ze verliezen hun werk en zijn aan
gewezen op baantjes als schoonmaker,
lift-bediende of vuilnisophaler. Het
recht op woonruimte wordt hun ontno
men. Emigrantengezinnen houden een
dak boven het hoofd, maar moeten hun
driekamei flatjes soms van de ene op de
andere dag met wildvreemde mensen
delen.
Verzet tegen het uitblijven van toe
stemming wordt duur betaald met be
schuldigingen van "staatsgevaarlijke
propaganda" of "misdaden tegen de
staat", begrippen die tydens de proces
gang in de meest ruime zin van het
woord blijken te worden uitgelegd. Zo
kreeg een echtpaar dat de pesterijen van
de KGB zat was en uit wanhoop een la
ken uit het raam hing met de tekst "laat
ons gaan", vijf jaar werkkamp.
Voorwaarden
De voorwaarden die aan emigratie
worden gesteld zijn bovendien allesbe
halve doorzichtig. Voor joden die door
hun werk of studie kennis dragen van
"gevoelige informatie voor de staatsvei
ligheid" geldt officieel een wachttijd van
vijf tot tien jaar, zo bevestigde partijlei
der Gorbatsjov desgevraagd op zijn
persconferentie, vorig jaar in Parijs. In
de praktijk werkt dat principe anders.
Veel emigranten in spe wachten al veel
langer, terwijl anderen zonder opgaaf
Anatoli Sjtsjaranski: aanpak ver
breden. (foto ANP)
van redenen binnen enkele maanden
mogen vertrekken.
Volgens emigratie-organisaties in het
Westen wachten zeker 400.000 Russi
sche joden op toestemming voor ver
trek. Dat aantal is vastgesteld op grond
van uitnodigingen van mensen in het
Westen, zonder welke hoe dan ook niet
geëmigreerd kan worden. Dit jaar kre
gen 1.200 joden toestemming om naar Is
raël te gaan; een ongekend kleine groep.
Joodse organisaties zijn het erover
eens dat de rigide houding van Moskou
is ingegeven door de "diplomatieke han
delswaarde" van Russische joden. "Als
ruilobject blijken ze steeds weer van on
schatbare betekenis", aldus een woord
voerder in Jeruzalem. "Dat zal pas ver
anderen als het Westen niet langer voor
chantage zou zwichten".
In kringen van organisaties van Russi
sche emigranten in Jeruzalem wordt de
top in IJsland met veel scepsis bezien.
"Als het Westen voet bij stuk zou hou
den en geen enkel akkoord zou onderte
kenen, dat de Russische joden buiten
sluit, zou er veel meer kunnen gebeuren.
Maar de praktijk leert dat het Westen
zelf verdeeld is over de aanpak en dat de
zaak van de mensenrechten niet meer
dan een rituele functie heeft gekregen",
aldus de kritiek.
Over het Helsinki-gesprek doet in die
kring de volgende bittere grap de ronde.
Israëlische diplomaat: "Ik zou nu graag
een verklaring willen afleggen over het
lot van Russische joden". Russische di
plomaat na afloop: "Geen commentaar".
Israëlische diplomaat: "Dan kunnen we
nu de andere agenda-onderwerpen be
spreken".
Voorbeeld
Overigens is bij gelegenheid van het
Helsinki-overleg tussen Israël en de
Sowjet-Unie in de Israëlische pers het
debat opgelaaid over de vraag wat het
kenmerk moet zijn van de strijd voor
emigratie. "Gaat het daarbij om hét ver
wezenlijken van het zionistische ideaal
dat alle joden in de gelegenheid moeten
zijn naar Israël te vertrekken, öf dient de
aanpak te worden verbreed tot een men-
senrechtenstrijd? Nathan (Anatoli) Sja
ranski steunt de laatste benadering,
maar in Israëlische regeringskringen is
men beducht voor zo'n aanpak.
De stryd voor de mensenrechten
wordt daar als een afzonderlijk pro
bleem gezien, uit vrees dat de Sowjet-
Unie de emigratie anders geheel zal
stopzetten. Zodra het vertrek van joden
niet door zionistische/religieuze motie
ven zou zijn ingegeven, zou er een voor
beeldwerking van kunnen uitgaan voor
iedere ontevreden Sowjet-burger en
daarmee zou Moskou nooit kunnen in
stemmen, zo luidt de redenering.
TON VAN BRUSSEL
i werken
n.
toch het verhaal van de hond
worst. Je besluit na lang wikken en we
gen te gaan, je bent bly als je eindelijk de
kans krijgt, je bent opgelucht als je hier
aankomt, maar dan begint het pas. Je
moet een moeilijke taal leren, je moet
maar afwachten waar je terecht komt en
welke baan je krijgt en je moetje leefwij
ze aanpassen aan de mensen die hier al
"Je bent en blijft een Rus, dat wil je
ook. Want er is één belangrijk verschil
tussen een Amerikaanse en Russische
emigrant. Als de Rus in Amerika was ge
boren, woonde hij daar nu vermoedelijk
nog. Hij emigreert vaak alleen om zijn
vrijheid te krijgen, om met rust gelaten
te worden".
Lev en Natasja haasten zich er aantoe
te voegen dat de Israëlische regering in
dit verband moeilijk verwijten kunnen
worden gemaakt. "Je zou hooguit kun
nen zeggen dat de psychologische pro
blematiek van de emigrant hier betrek
kelijk onbesproken is. Dat is natuurlijk
nauw verbonden met ons Russen. Voor
ons is er na een teleurstelling geen weg
terug. Daarom heeft Jacob gelijk als hij
zegt: uiteindelijk blijf je een Rus. Vrij
ben je nooit helemaal. Je mist de vrij
heid om terug te gaan, om een weekje
door Leningrad te wandelen, de lucht op
te snuiven, vertrouwde plekjes en men
sen op te zoeken. Je hoeft nog niet eens
echt te gaan. Het idee dat het zou kun
nen maakt al veel verschil. Met dat ge
mis moet je hier leven en dat kun je al
leen maar met Russen delen".
Wachtkamer
Een dag later wandel ik door het cen
trum van Beersheva naar een beschei
den ontmoetingsplaats voor oudere Rus
sen. De lokale autoriteiten hielpen een
handje en zo onstond een "klein Rus
land" in de woestijn. Ik zie er vooral be
jaarde mannen, die hier een groot deel
van de dag blijken door te brengen. Als
in een wachtkamer voor ongeneeslijk
zieken.
Eén van de mannen loopt op me toe,
steekt zijn hand uit en mompelt iets
Russisch. En hulpeloze blik helpt. Hij
spreekt een half woord Frans. "Ze pra
ten hier alleen maar Russisch. Dat is het
enige wat we kunnen doen: praten en
verhalen vertellen. Ik ben acht jaar gele
den met de kinderen meegekomen. Mijn
vrouw was al dood, dus wat zou ik zon
der hen achterblijven? Zij hebben het
hier goed gekregen. En ik? Ik ben 84.
Voor mij meneer, maakt het toch niks
meer uit".
