Napoleons protserige
rijkdom tentoongesteld
Moskou op de grens
van twee seizoenen
ZATERDAG 4 OKTOBER 198G
EXTRA
PAGINA 25
Afscheid van zijn troepen op de binnenplaats van Fontainebleau.
(foto Rudolph Bakker)
De kastelen van
Fontainebleau en
Versailles openden onlangs
elk hun eigen
Napoleon-vleugel. Is de
belangstelling voor de
Corsicaan die zichzelf tot
keizer kroonde bij de
Fransen dan zo gestegen?
Nee: het komt allemaal
door de zeventigjarige
Louis prins Napoleon,
Louis Prins Napoleon (70) is een di
recte afstammeling van Napoleons
jongste broer Jerome, die tot ko
ning van Westfalen was gebombar
deerd. En hij heeft een zuster, Ma-
rie-Clotilde, die getrouwd is met een
zekere graaf De Witt. Zij waren dan
ook op het voorplein van het slot in
Fontainebleau present, toen on
langs de met veel geld en goede
smaak gereedgemaakte vleugel
werd geopend.
Op deze zelfde binnenplaats nam
Napoleon Bonaparte in 1814 op zijn
geheel eigen wijze afscheid van de
soldaten die hem door dik en dun
waren gevolgd, en werd hij door de
geallieerden naar Elba afgevoerd.
Net als in alle grote musea van
Frankrijk schuifelen nu de uit to
renhoge autobussen neergelaten
dagjesmensen verbluft langs de
protserige rijkdom van het 'empire',
de stijl die Napoleon tot grote hoog
ten van onbruikbaarheid voerde.
'Empire' was niet anders dan een
verlengstuk van het al ten tijde van
Lodewijk XVI (die door de revolu
tionairen was onthoofd) opgeko
men neo-classicisme, dat wil zeggen
de zoveelste herontdekking van de
oude Grieken.
Symbool
De aristocratische elegance van dit
neo-classicisme greep Napoleon na zijn
terugkeer uit Egypte aan 'om er een stijl
van te maken die ook nog lang na zijn
dood model zou staan voor alles wat rijk
geworden boksers, Zuidamerikaanse
dictators, filmhelden, en dure textiel- en
scheepvaartbaronnen zouden aanzien
voor het symbool van absoluut succes'.
Deze harde woorden over het 'empire'
zijn van de nog maar pas overleden Ita
liaanse kunsthistoricus Mario Praz, die
de grootste kenner en de grootste min
naar van de 'empire-stijl' is geweest.
Praz bekent ook dat het empire van Na
poleon, met zijn uit Egypte geïmporteer
de en met dikke lagen verguldsel bedek
te zwanehalzen, sfinxen, leeuwe- en gei-
tepoten al gauw de lachlust opwekt. En
hij noemt het 'empire' met zoveel woor
den 'een stijl voor parvenus', terwijl de
empire-stoelen 'koud, stijf, begrafenis
achtig en monotoon' zijn: kleine tronen
op de leuningen waarvan geen hand zou
durven rusten zonder er een scepter in
vast te houden'. Al dit parvenu-meubi
lair van een Corsicaanse familieclan van
parvenus is met veel geld en geduld ge
restaureerd en dan nu te zien in de pa-
singerichte vleugel van Fontainebleau.
Het is er in de gangen zo druk als in de
Kalverstraat en soms zo donker datje er
geen hand voor ogen ziet. Het bed is er
neergezet waarin keizerin Josephine
sliep, door de clan der Bonapartes 'de
ouwe' genoemd. Bij de recente restaura-
Voor de Russen is september een
heel bijzondere maand. Moskou,
halfleeg in de zomer, loopt weer vol
en hoewel het weer thans in de Sow-
jet-hoofdstad nog steeds het flane
ren zonder oveijas toelaat, weet ie
dereen: zorg er voor dat je in deze
paar weken je zaken voor elkaar
hebt, want straks valt de winter aan.
In kranten en andere media verschijnen
tal van raadgevingen om die vreselijke,
imposante en toch ook weer zo dierbare
Russische winter straks het hoofd te bie
den. En op een enkele kille dag kon ik in
de metro al hier en daar de mottenbal-
lengeur opsnuiven van de dikke jassen
die uit de kast gehaald waren.
De honderdduizenden Moskovieten
die zo gelukkig waren de lange zomer op
hun datsja (buitenhuis, meestal ge
huurd) op het platteland door te kunnen
brengen, keren met tegenzin naar de me
tropool terug om, evenals de achterblij
vers, in hun flat de isolatie, de waterlei
ding, de verwarming, de wc en de kle
renkast te inspecteren. Als er iets man
keert moet er snel actie genomen wor
den, het liefst met behulp van bekenden
die over enige handvaardigheid of con
necties beschikken.
De eerste krantenverhalen met kritiek
op bijvoorbeeld Glavmosremonthet ste
delijk reparatiebedrijf dat berucht is om
'hoofd van het keizerlijk
huis der Bonapartes', die al
in '79 besloot alle
herinneringen die de
familie aan zijn voorvader
bezat aan de staat af te
staan. De staat begon toen
alles wat ze zelf in de
musea had hangen
opnieuw te rangschikken
en is ervan overtuigd dat
alles nu voorgoed op zijn
door Rudolph Bakker
Empire-stoél.
tie van het bed kwam uit dat Josephine
als eerste keizerin na dé revolutie onder
de bloempatronen van Lodewijk XIV
sliep, en dat het aan Marie-Antoinette in
eigen persoon had toebehoord. Josephi
ne trok bovendien 900 nieuwe jurken
per jaar aan, terwijl de onthoofde Marie-
Antoinette het voor dat insnijdende mo
ment er maar met 170 per jaar had ge
daan.
Bokassa
Wandelend langs al die weer opge
poetste en ijskoude pracht wordt het
duidelijk dat al deze gulle schenkingen
van Louis prins Napoleon aan de staat
en alle opknapbeurten die de staat eraan
toevoegde, niets te vertellen hebben
over de jaren van veroveringszucht,
bloed, haat en dood, die het tijdperk van
Napoleon voor zijn slachtoffers hebben
betekend. Rekwisieten voor 'Dallas' of
'Dynasty' zijn het, of erger: de nog vers
in het geheugen liggende herinnering
aan de mensen etende keizer Bokassa
van de Centraalafrikaanse Republiek,
die zichzelf tot keizer kroonde zoals Na
poleon dat eens deed, uitgedost in het
zelfde soort hermelijn waarmee de schil-
zijn slechte service en zijn gebrekkige
taakvervulling, zijn reeds gepubliceerd.
Daar kun je dus weinig van verwachten.
Het stadscomité van de communisti
sche partij onder leiding van het Poüt-
buro-lid Boris Jeltsin kwam op 9 sep
tember bij een om de wintermaatregelen
door te nemen en stelde, volgens Mos-
kovskaja Pravda, vast dat de voorberei
dingen op de winter niet alleen een so
ciaal-economische, maar ook politieke
betekenis hebben.
Immers, de vervulling van het jaar
plan hangt hiervan af, net als het hu
meur van de Moskovieten, hetgeen daar
mee samenhangt. En je zult maar in een
van die honderden huizen in Moskou
wonen, waarin Glavmosremont nog he
lemaal niets heeft gedaan aan de noodza
kelijke winterreparaties.
Buiten Moskou is er reeds sprake van
alarmsituaties. De Crasnaja Zviezda
('Rode Ster': het blad van het Sovjet-le
ger) bracht op de voorpagina van 10 sep
tember een indringende reportage over
de woonomstandigheden van een paar
luitenants 'in een ver verwijderd garni
zoen' (de krant noemt om veiligheidsre
denen nooit plaatsnamen).
Hun kale onderkomens - een bed, niet
meer - werden bezocht door een koude
wind door gaten in de ramen, terwijl er
schimmel op de vloer zat en de wanden
donkere vochtplekken vertoonden. Een
etage hoger klaagde een luitenants
plaatsstaat. Terwijl
Napoleon in Fontainebleau
duizenden bezoekers per
dag trekt, is hij in
Versailles kort na de
feestelijke opening weer
achter slot en grendel
gezet: er zijn eenvoudig
niet genoeg bewakers om al
die nieuwe zalen te
behoeden voor opwinding
en vernieling.
der baron Gerard de Franse self-made
keizer sierde op zijn overbekende staat
siedoek. Bokassa werd de gruwelijkste
karikatuur van de politieke machtswel
lust en de artistieke wansmaak van de
keizer alle Fransen.
Portretten in nog zuiver neo-classisti-
sche stijl, die tussen al deze vergulde
geitepoten en gouden zwanehalzen af
steken door eenvoud en cultuur, bewij
zen op welke manier Napoleon een be
staande kunstvorm perverteerde, even
goed als de keizer de eerste dictator was
die een perfect werkende propaganda
machine wist op te bouwen. Het resul
taat van deze persoonsverheerlijkings-
cultus was, dat nog tot op de dag van
vandaag de Fransen er moeite mee heb
ben Napoleon Bonaparte te zien met de
bitse blik van bijvoorbeeld onze eigen
prof. Presser, die de historie en de legen
de in zijn beroemde studie meedogen
loos ontrafelde.
De nieuwe vleugel in Fontainebleau
heeft in de herverdeling der goederen
tot taak gekregen de Bonapartes als fa
milie uit te beelden, van het 'directoire'
(toen Napoleon alleen nog generaal was)
via de keizertijd totaan de dag van de
abdicatie toe. Het intieme Malmaison
blijft het museum van het consulaat en
van de arme Josephine en haar kinde
ren. Compiègne is het levende mauso
leum van Napoleon III, zoon van Louis
die koning van Holland was, terwijl Ver
sailles vóór alles de grote veldslagen
toont, en Napoleons goedheid, zijn nede
righeid, zijn goedgeefsheid en zijn kin
derliefde en wat zijn propagandamachi
ne destijds zoal' had uitgedacht aan
vroeg-negentiende eeuwse reclameslo
gans.
Lachen
Bijna tegelijkertijd met de opening
van deze vleugel vol protserigheden in
het zo nederige Fontainebleau (waarvan
ook Napoleon begreep dat het een 'fami
lie-paleis' was) verscheen in de Verenig
de Staten een boek van Desmond Se
ward dat 'Napoleons familie' als titel
heeft. Wie dit boek leest alvorens Fontai
nebleau te betreden, zal er zijn lachen
niet kunnen houden, want Seward
schrijft over de Corsica-clan zonder de
terughoudendheid die zelfs een Presser
zich soms nog permitteert. Over Jerome,
die de voorvader van het huidige hoofd
van het huis is, merkt Seward in een ter
zijde op dat hij 'Betty Patterson uit Bal-
timore trouwde' en daarna 'veranderde
in Girolamo, koning van Westfalen, een
crypto-koninkrijk dat na de slag bij
Leipzig van de aardbodem verdween
alsof het nooit had bestaan'.
Seward ziet de clan ('half-wilde keu
terboeren met een familiewapen die een
sage beleefden vol ijdelheid, domheid
en harteloze hebzucht') als de 'molenste
nen die maakten dat Napoleon uiteinde
lijk ten onder ging'. Daar heb je Joseph,
'die zich verbeeldde dat hij een generaal
was en erin slaagde Spanje als gevolg
van een razend gebrek aan kennis te ver
liezen en in 1814 geen kans zag Parijs
vrouw steen en been: haar baby was
steeds maar ziek door de miserabele
woonsituatie en waar ze ook naartoe
ging, ze werd steeds van het kastje naar
de muur gestuurd.
Vol verwachting
Terug naar Moskou. Het leven wordt
gezelliger en intenser in deze wereld
stad. Vaak hoor je mensen die terugge
komen zijn vakantie-ervaringen uitwis
selen. Iedereen is weer thuis. Velen, met
name in de kunstsector, zijn vol ver
wachting omtrent het nieuwe seizoen.
De theaters hebben hun premières al
achter de rug, de exposities gaan lopen,
er zijn nieuwe films die je beslist moet
hebben gezien.
De scholen hebben op 1 september, de
vaste 'Dag van de wetenschap', hun deu
ren geopend voor de honderdduizenden
leerlingen die zingend en met boeketten
bloemen in de armen hun leraren be
groetten. De eerste les, overal in het
land, werd gegeven door met onder
voor de wankelende keizer te verdedi
gen'.
Napoleon was 'op een fanatische ma
nier loyaal tegenover zijn familie', aldus
Seward, terwijl de clan werd aangevoerd
door 'Napoleons hebzuchtige, oude, in
zwart bombazijn gestoken vrek van de
familie, de moeder: Letizia, de over de
groep regerende harpij. Denk er eens
goed over na (zegt Seward dan, terwijl
hij steeds razender wordt):'Napoleon,
deze Corsicaanse wildeman, deze vloek
van de wereld, deze antichrist, had een
mamma'.
scheidingen behangen veteranen van de
Tweede Wereldoorlog met als onder
werp: vrede.
Ook de Moskouse staatsuniversiteit
MGU is, onder het zingen van het oude
studentenlied Gaudeamus Igitur, feeste
lijk begonnen. Vanzelfsprekend werden
de Sowjet-vredesinitiatieven (en vooral
het vierde moratorium op kernproeven)
bij die plechtigheid breed uitgemeten,
zoals overal in het land.
Dit is allemaal heel oprecht, laat daar
geen twijfel over bestaan. Politiek,
school, theater en winter - iedereen is
weer op zijn plaats. Moskou draait weer.
Met een paar Russische vrienden heb
ik op een zonnige dag Moskou verlaten
voor een ritueel dat innig verbonden is
met dit jaargetijde. We gingen po griby,
op paddestoelenjacht. In de weekein
den, zo verzekerden mijn metgezellen,
zou de berm aan de rand van dit enorme
bos ten zuiden van Moskou hebben vol
gestaan met honderden auto's en dan
zou je wel drie kilometer hebben moeten
Schok
In de keurige en met smaak opgetutte
zalen van Fontainebleau kijkt de opge
dofte clan der Corsicanen dwars door de
uit autobussen gehesen huismoeders en
wankele oudstrijders heen. Een van de
meest fascinerende kanten van de Bona
partes was hun seksualiteit. De manier
waarop die lui bij elkaar in bed sprongen
levert verhalen op die in een familieblad
niet kunnen worden opgenomen, aldus
Seward, die ten slotte uitroept:'Wat een
stelletje!'.
lopen om de eerste paddestoelen aan te
treffen.
Maar wij gaan op een doordeweekse
dag. De boleten zijn sinds de laatste
weekend-invasie weer aangegroeid.
Rondom ons heerst er, als wij het impo
sante woud betreden, slechts diepe rust,
geaccentueerd door het ruisen van de
enorme berken, essen, eiken en dennen,
die ons hier opwachten.
Voor de Rus is het paddestoelen zoe
ken een oude traditie. De excursie is sy
noniem voor gezelligheid onder vrien
den, met als extra meevaller dat je je
voedselvoorraad voor de winter kunt
aanvullen. Zoals een van mijn metgezel
len het uitdrukte: „Het is een avontuur
voor ons. Onze eerste jeugdherinnerin
gen zijn vaak hiermee verbonden. Mak
sim Gorki heeft er in zijn memoires een
heel hoofdstuk aan gewijd. Het mar
keert het afscheid van de zomer".
„De arme mensen in de Sowjet-Unie
hebben er vele dagen en een hoop moei
te voor over om hier hun wintervoorraad
paddestoelen te verzamelen. Die worden
dan gedroogd of gezouten als winter-
kost". Hij voegde eraan toe: „Voor de
Sowjet-mens heeft 'po griby' een extra
grote betekenis. Je kunt op deze manier
namelijk een schaars produkt gratis krij
gen en je ontspant je ondertussen. Dat is
voor ons een onvervangbaar genot".
In mijn gezelschap heerst aanvanke
lijk gemor omdat het terrein toch reeds
grotendeels afgeplukt blijkt. Maar na
een half uur in linie langzaam voortlo
pen door een zich snel verdichtend
woud, klinkt luid schallend door het bos
de eerste verheugde kreet: „Jongens,
hierheen! Een witte!".
Het hoofddoel van de 'stille jacht' is en
blijft namelijk de bjelyj grib, de witte
boleet, die soms wel een half pond kan
wegen en zeer calorierijk is. Op de markt
in Moskou betaal je er een halve roebel
(twee gulden) per stuk voor, want, zegt
de koopman dan: „Ik heb er lang naar
moeten zoeken".
En dat is waar: de 'bjelyj' verstopt zich
met zijn bruine muts zeer zorgvuldig te
midden van het in herfstkleuren getooi
de bos. Een goed middel om hem op te
sporen is de moechomor, de rode pad
destoel met witte spikkels, die giftig is,
maar die doorgaans een 'bjelyj' in de
buurt heeft en dus als een soort baken
fungeert.
Over de mate waarin er voor dit 'stel
letje' bij de Fransen nog belangstelling
bestaat, lopen de meningen uiteen. De
Napoleon-mythe, waarvan naar buiten
toe weinig blijkt uit zichtbare monu
menten, wordt als geestelijk goed op de
been gehouden in het onderwijs. De vi
sie van een prof. Presser of van een Des-
mond Seward zou althans in de niet-in-
tellectuele wereld moeilijk toegang vin
den.
In '77 publiceerde de in Parijs wonen
de Michel van Griekenland een studie
waarin getuigenissen waren opgenomen
van leden uit de kleine Europese en door
Napoleon onder de voet gelopen vor
stenhuizen. Al deze brieven en dagboe
ken getuigen van haat jegens de keizer
en dat veroorzaakte hier een zekere
schok: van die kant hadden de Fransen
de kwestie eigenlijk nooit bekeken.
Een latente Napoleon-haat heerst in
Frankrijk voornamelijk op het platte
land en met name in landstreken als
Bretagne en Normandië, die trots zijn op
een eigen onafhankelijk verleden. Ten
slotte waren het twee Bretonnen die uit
naam van hun vrijheid in de jaren '70 de
Napoleon-vleugel opbliezen in het paleis
van Versailles, nadat die juist door presi
dent Giscard na een ingrijpende schoon
maakbeurt weer geopend was.
Reisbureau
En dan is er een 'stelletje' houwdegens
dat zich verenigd heeft in de 'SN', wat
staat voor 'Souvenir Napoleonien'. De
vorige president Godlewski had van
'SN' een waar reisbureau gemaakt, met
tochten naar Elba, St.Helena en Corsica.
De reis naar St. Helena werd door zestig
volgelingen meegemaakt, onder wie
Louis prins Napoleon in eigen persoon.
De huidige president is baron Gour-
gaud, die zijn Napoleontisch streven
vergemakkelijkt weet door de nalaten
schap van een gulle Corsicaan, de indus
trieel Lapeyre. Van dit geld gaat de ba
ron een 'groot studiecentrum oprichten,
met filmvertoningen en een bibliotheek'
waarin de werken van Presser en Se
ward bijna zeker geen plaats zullen krij
gen.
Het grootste streven van baron Gour-
gaud is met het geld van de overleden
Corsicaan Lapeyre 'een Europese ver
eniging op te richten die ten doel heeft
de Britten te bestrijden'. Ieder jaar nog
komen de Engelsen onder leiding van de
huidige hertog van Wellington naar Wa
terloo (waar Napoleon voorgoed in het
stof beet), om er de geallieerde overwin
ning te vieren. 'Dank z\j ons' - aldus ba
ron Gourgaud - 'zullen er binnenkort
ook daar herinneringsplaquettes zyn ter
ere van zijn 'Grande Armee'.
De ijverige baron zou er vanuit zijn
standpunt ook goed aan doen eens een
bezoek te brengen aan hoofdconservator
Lemoine van het kasteel van Versailles.
Monsieur Lemoine vertelde me dat de
Napoleon-zalen voor onbepaalde tijd ge
sloten zijn omdat er geen personeel is
om de voorwerpen tegen de vooral in
Versailles dagelijks aanstormende mil
joenen te beschermen.
Hart ophalen
Het hoofd aller bewakers voerde mij
door deze gedeeltelijk trieste, gedeelte
lijk met kosten noch moeite ingerichte
zalen onder het dak van het kasteel,
waar alle leden van de Corsicaanse clan
in hun mooiste pakken voor zich uit
hangen te staren. Wie van empire houdt
als Mario Praz kan hier zijn hart opha
len, de kunst - zoals onze eigen Hendrik
Willen van Loon eens opmerkte - die
enorm in de smaak viel bij die bonte me
nigte van oud-kroegbazen, rijk gewor
den vaatwassers en wasvrouwen en wier
opvatting van luxe het best kon worden
geformuleerd met de kreet: 'als je de
poen eenmaal hebt moetje het uitgeven
ook'.
De prachtig gerestaureerde vleugel in
het zonnige Fontainebleau - en alle an
dere dure plekken waar Napoleoniana
bijeen zijn - geven dan ook voornamelijk
stof tot nadenken over de artistieke in
vloed van de eerste dictator van onze
tijd. Een invloed die ruim anderhalve
eeuw later nog duidelijk en luid aanwe
zig is in de subcultuur van de nieuwe
rijken van nu.
(De kastelen van Fontainebleau en Versail
les zijn dinsdag gesloten. In Fontainebleau is
een aardig privé-museum met herinneringen
aan Napoleon, voornamelijk vuurwapens.
Dit museum echter is 's maandags dicht en
daarentegen wel op dinsdag open).
Het is mij in de vier uur dat wij door
het bos trokken niet meegevallen. Gere
geld raakte ik mijn metgezellen kwijt,
dat is heel snel gebeurd in zo'n dichtge
groeid bos. En dan moest ik me, mijn
innerlijke paniek omtrent verdwalen in
slikkend, oriënteren op verre kreten -
'Oho' of liedjes die zij zongen om me te
helpen.
Het was eigenlijk een ontzaglijk ge
worstel in de natuur met alle struiken,
kuilen en greppels en met de constante
vrees dat ik in dit enorme woud, waarin
het daglicht op zeker moment ook nau
welijks meer doordrong, verloren zou ra
ken op de achtergrond.
Maar mijn Russische vrienden, allen
stadsmensen, gedroegen zich alsof zij
thuis waren. Geregeld doken ze gieche
lend uit het struikgewas op, met weer
een handvol 'witten'. Af en toe kwamen
we, na hulpgeroep, bij elkaar op een heel
bijzonder plekje dat een van ons onder
een boom had ontdekt: vier witte!
De totale buit bedroeg elf kilo. Daar
onder 44 witte en de rest bestond uit iets
mindere soorten, die vooral door mij wa
ren vergaard. Onbenullige bolletjes. Van
de witten had ik er slechts twee gevon
den - evenwel tot mijn eigen diepe te
vredenheid.
'Prilitsjno', fantastisch, riepen mijn
metgezellen, terwijl ze de paddestoelen
in de keuken thuis in Moskou reinigden
en voor de maaltijd prepareerden. Ik
mocht, zoals altijd bij deze gastvrije
vrienden, niets doen, alleen maar toekij
ken en luisteren.
In de rij
Met diep, bijna dierlijk gegrom voor
spelt de gastheer welke nectarische
heerlijkheden ons te wachten staan, als
straks de paddestoelen gaar zijn en met
room, waarvoor zijn vrouw een half uur
in de rij heeft moeten staan, overgoten
zullen worden.
De vreugde kent geen grenzen als
blijkt dat ik die morgen vóór het vertrek
stiekem een fles Siberische wodka in de
ijskast heb gelegd. We gaan aan tafel, in
de keuken, zoals het onder Russen
hoort.
De paddestoelen smaken inderdaad
goddelijk, zeker met wodka. Een diep
gevoel van geluk en saamhorigheid
maakt zich meester van het gezelschap.
Moskou maakt zich op voor de beruchte Russische winter.
De garderobe wordt aangepast en de woningen worden
vriesbestendig gemaakt, hoewel dat laatste niet altijd
meevalt. Maar er zijn ook dierbare kanten aan het afscheid
van de zomer. Onze correspondent Alexander Münninghoff
was getuige van een diepgewortelde traditie.
door Alexander Münninghoff
De geur van mottenballen in de metro... (foto Dirk Ketting)
