Ik zal met al mijn hart den Heer.
Iets over de jaarlijkse Leidse 3 oktober-dienst
ZATERDAG 4 OKTOBER 1986
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 11
LEIDEN - In 1977 gebeurde er iets met de 3 oktober-dienst in de Pieters
kerk dat daarvóór ondenkbaar was: een niet-hervormde predikant op de
- uit 1525 daterende - kansel.
Het was de gereformeerde dominee Koolstra wie deze eer te beurt viel.
Dat beviel blijkbaar zo goed, dat het jaar daarop de lutheraan Happee
werd uitgenodigd en in '79 de remonstrant Meijering.
Toen kwamen er weer drie hervormden - Lamping, Kret en Berkhof-
en in '83 was het opnieuw een gereformeerde (Vlijm) dié de kansel mocht
beklimmen. In '84 doorbrak mevrouw dominee Westera, tot verrassing
van velen, de mannelijke 3 oktober-traditie en na de remonstrant profes
sor Kuiper was het gisteren de Wassenaarse hervormde predikant Steen
stra die de samengestroomde kerkgangers bepaalde bij het feit dat 3
oktober - al het feestrumoer ten spijt - ook een religieuze kant heeft.
Waarom een Wassenaarder in de Pieterskerk? Als Leids predikant
(1973 tot 1978) is Steenstra een paar jaar bestuurslid van de nu 100-jarige
Drie October-Vereeniging geweest. Dat was nooit eerder gebeurd. Zo'n
uitstapje lag de oud-vlootpredikant wel. Hij liep - gestoken in hoogwaar
dig 3 oktober-tenue - mee in de taptoe en reed mee in de optocht en werd
niet moe de beminde gelovigen langs de straten vanuit zijn staatsiefijtuig
hoffelijk toe te wuiven.
Met een niet-hervormde voorgan
ger kwam er een eind aan een vier
eeuwen oude geschiedenis.
Was in oktober 1572 in de Pie
terskerk de eerste hervormde ere
dienst gehouden, precies twee jaar
later kwam het uitgemergelde volk
daar samen om met liederen en ge
beden het ontzet te vieren. Die
dankdienst bleek later zo hecht
verankerd te zijn in het volksge
voel, dat hij in tijden van nood als
enig programmapunt overbleef,
zoals vijftig jaar na het ontzet, toen
de heersende pest feestvieren on
mogelijk maakte.
Dat een hervormd predikant de
dienst leidde, sprak vanzelf. Op 1
oktober 1575 bepaalde het stadsbe
stuur niet alleen dat 3 oktober van
dat jaar een dankdag moest zijn,
maar ook dat deze dag steeds in
dankbare erkentenis zou worden
gehouden en godsdienstig gevierd.
De officiële godsdienst binnen de
veste was in die dagen de calvinis
tische en dus werd daaraan de uit
voering van dit raadsbesluit toe
vertrouwd.
En dat is altijd zo gebleven, ook
toen in later eeuwen groepen
rechtzinnigen breuken sloegen in
de oude 'vaderlandse kerk' en afge
scheiden kerken eigen herden
kingsdiensten gingen beleggen.
Voor de hervormden van vroeger
stond het - om historischo^n kerk
historische redenen - vast, dat al
leen hun predikanten gerechtigd
waren in de 3 oktober-dienst voor
te gaan.
Stadsbestuur, 3 oktober-bestuur,
universiteit en andere kerken kre
gen telkenjare netjes een uitnodi
ging om de kerkdienst - compleet
met drie collecten en nog een extra
collecte bij de uitgang - bij te wo
nen.
Sommigen vonden het niet hele
maal terecht dat de dienst, als on
derdeel van een feest voor heel de
stad, zo'n exclusieve aangelegen
heid van één kerk was. Zoals de
christelijke gereformeerde domi
nee C. van der Weele.
Als zijn eigen dienst, die om 10
uur begon, was afgelopen, spoedde
hij zich naar de Pieterskerk om
nog een deel van de officiële her
denking mee te maken. Dat kon
omdat die pas om half II begon.
Onopvallend schoof hij dan in een
van de vrije banken achter de
preekstoel, en als het daar vol was
bleef hij gewoon tegen een pilaar
door
S. J. de Groot
staan. Als hij was gevraagd als
gastpredikant, had zijn kerkeraad
de eigen dienst zeker laten vallen.
Bitter
In 1971 voltrok zich de grote ken
tering.
Toen moest de hervormde ge
meente de Pieterskerk sluiten we
gens gebrek aan financiële midde
len. De 3 oktober-dienst werd ver
plaatst naar de Hooglandse kerk.
Maar dat voelden velen toch als
een noodoplossing. Het deed de
geschiedenis geweld aan.
De verslaggever van deze krant
schreef in 1972 heel aandoenlijk:
"Nieuw en uit bittere noodzaak
was deze dag de herdenkings
dienst in de Hooglandse kerk. Wij
voelden ons daar niet meer op his
torische grond, waardoor de herin
nering aan het verleden volledig de
mist inging. Laat men deze traditie
toch in ere herstellen!"
Dat mag overdreven klinken, de
LD-redacteur - zelf lid van de com
missie voor de Koraalmuziek -
moet hebben.geweten, dat hij daar
mee de gevoelens van velen ver
tolkte.
Zij kregen hun zin, want in 1974
was de restauratie van de Pieters
kerk zo ver gevorderd, dat de
dienst daar weer mogelijk werd.
Maar de kerkvoogdij en het 'minis
terie van predikanten' van de her
vormde gemeente lieten het 3 okto
ber-bestuur wel weten, dat de 'sa
menkomst' in de Pieterskerk - die
toen geen kerkelijk eigendom
meer was - niet meer als 'officiële
kerkdienst' kon worden be
schouwd. Het bestuur van de Drie
October-Vereeniging moest in het
vervolg zelf de dienst regelen en
een voorganger zoeken.
Er zijn mensen die het nog maar
moeilijk kunnen verkroppen dat
de toenmalige besturen van de her
vormde gemeente zich op zo
lichtvaardige manier van deze tra
ditie hebben afgemaakt. Kerk
voogden en predikanten zouden
dat eigenmachtig hebben beslist
zondér de kerkeraden daarin te
kennen. En onder kerkvoogden en
predikanten moet hierover ook
geen eenstemmigheid hebben be
staan.
De hervormden hadden de Pie
terskerk best één keer per jaar voor
deze dienst kunnen huren, vonden
de traditie-getrouwen. Burgemees
ter Kret van Sassenheim zegt het
in het pas verschenen gedenkboek
over het eeuwfeest van de Drie Oc
tober-Vereeniging zo: "De her
vormde gemeente verdient, als het
hierom gaat, niet de schoonheids
prijs".
Weer vol
Hoe het zij, het resultaat was wél,
dat de dienst een breder draagvlak
kreeg. Het lukte het bestuur, de
kerk - na jaren van langzame te
ruggang - weer vol te krijgen.
Daarvoor zijn wel trekpleisters no
dig, zoals het Rijnlands mannen
koor, de Koninklijke Militaire Ka
pel en Marco Bakker.
Ook voorgangers van andere ker
ken kregen een kans, zij het alleen
protestantse. Een bestuurslid: "Ik
zie het nog niet gebeuren dat een
pastoor wordt uitgenodigd. Het
was in 1574 ook een godsdienstige
strijd, tegen de macht van Spanje
en de kerk van die dagen, met als
inzet de vrijheid van godsdienst en
geweten".
Dit bestuurslid wist nog wel te
vertellen, dat in het verleden één
keer een 3 oktober-dienst is gehou
den in de oud-katholieke kerk aan
de Zoeterwoudsesingel.
Uit eigen waarneming weten wij,
dat de toen nog rooms-katholieke
Leidse Courant op 3 oktober meer
malen een verslaggever naar de
Pieterskerk heeft gestuurd om te
kunnen signaleren of de dienst
doende dominee zich tegenover
'Rome' onheus of onhistorisch had
uitgelaten.
Trouwens, dat gebeurde ook op
31 oktober, toen in de Pieterskerk
nog de kerkhervorming van Maar
ten Luther werd herdacht. De
hoofdredacteur van de Leidse Cou
rant zat dan op de achterste bank
en maakte^ driftig aantekeningen
als hij de predikant op aantijgin
gen richting 'Rome' moest betrap
pen. De lezers kregen dan op Aller
heiligen zijn commentaar.
'God nedersiet'
Lange tijd bestond een goeie 3 ok-
tober-preek uit een stuk vader
landse geschiedenis en een loflied
op Gods uitredding. Geheel in de
lijn van het geloof der Leidenaars
anno 1574.
De gelovigen ervoeren het ontzet
als bevrijding van Godswege. Zon
der dat diepe besef had het ook
geen zin, in de Sint Pieter samen te
komen en daar psalm 9 aan te hef
fen, en zou de eeuwenlange traditie
van deze dankdienst slechts reli
gieuze franje zijn geweest.
Een klok van het stadhuis kreeg
in 1576 dit veelzeggende opschrift:
"Den derden October
als het jaertal uytwijst/
is Leyden door Goedesl
bermhertigheit gespijst, 1574".
Aan de Vliet deze gedenksteen:
"Men was in groot verdriet
Want eten wasser nietl
En 't vole van hunger schreiden/
Ten laetst God nedersiet/
En zunt deur deze Vliet/
Broot, spiz en dranc in Leyden".
En onder een van de vier reliëfs op
het standbeeld van Van der Werf
staan de beginregels van de negen
de psalm die - als het goed is - nog
telkenjare wordt gezongen:
"Ik zal met al mijn hart den Heer
blijmoedig geven lof en eer".
Ook vers 3 van die psalm hoort bij
de gewijde traditie van 3 oktober:
"Omdat mijn vijand, hoe geducht,
teruggekeerd is en gevlucht.
Hij is, schoon stout te veld getogen,
vergaan, gevallen voor Uw ogen".
Wie de geschiedenis van de
feestviering erop napluist, komt
tot de conclusie dat in de 3 okto
ber-dienst deze danktoon, zij het
op verschillende hoogte, altijd
heeft doorgeklonken. De ontwik
kelingen in kerk en samenleving
hadden zeker invloed op de pre
ken.
Dominee M. Ottevanger sprak in
1940 nog van 'de wondere hand
Gods', die wind en water stuurde.
"Welk een stroom van diepe vreug
de en dankbaarheid doorgolfde on
ze landen. Na weinige jaren schéén
de droeve strijd aan een gelukkig
einde te komen. Op een gans bij
zondere wijze was de Heere ons
volk genadig. God gaf in die bange
tijd mannen des geloofs binnen de
stad en ook buiten de stad liet Hij
het aan dezulken niet ontbreken".
Ottevanger bond de paar dui
zend mensen de woorden op het
hart die de vaderen gebruikten
voor het randschrift van de Geu
zenpenning: "Onze hulpe is in den
naam des Heeren". Hij doelde
daarbij ook op de toestand waarin
de natie in het oorlogsjaar 1940 ver
keerde.
Touw, Streeder en Kelder gre
pen in volgende oorlogsjaren 3 ok
tober aan om het kerkvolk moed in
te spreken. Vooral de preek van
Touw ('Vrijheid is om geen geld te
koop') werd landelijk vermaard.
Aan het feit dat de herdenkings
dienst gewoon op het hervormde
preekrooster stond is het te dan
ken dat de bezetter er geen greep
op kon krijgen, al werden sommige
voorgangers wel gewaarschuwd
dat zij zich, op straffe van arresta
tie, van kritiek op de Duitse over
heid moesten onthouden.
'Zaak des Heren'
De predikant Kleermaker legde
in 1955 alle nadruk op de geestelij
ke kant van 1574. "Vooraanstaan
den en eenvoudigen hebben volge
houden en zich vastgeklampt aan
de beloften Gods". Kleermaker
wilde de betekenis van menselijke
wijsheid en hulpmiddelen niet uit
schakelen, "maar God gebruikt ze
als middel in zijn hand en Hij is het
uiteindelijk geweest die de redding
bracht".
"De onzichtbare, almachtige
hand Gods heeft de geschiedenis
van de derde oktober gegroepeerd
en geschreven", betoogde in 1963
dominee Van den Berg. "Voor wie
zijn bijbel kent is er geen pro
bleem: de geschiedenis is de plaats
waar de hand van God bezig is".
De vastberadenheid van de Leide
naars verklaarde hij hieruit, dat zij
behalve voor het welzijn van de ei
gen stad en haar inwoners ook stre
den voor "de zaak des Heeren".
Zijn collega D. J. Vossers drukte
zich in 1960 wat genuanceerder uit.
"Voor onze gelovige voorouders is
het ontzet niet minder dan een
wonder van God geweest". Hijzelf
zag in die geschiedenis een 'teken
van Gods wil'.
"In Leiden viel in 1574 iets te be
waren, staatkundig en godsdien
stig. Met het lot van Leiden stond
veel op het spel. De wachters van
toen waren dapper in lijden en ont
bering, maar bovenal in vertrou
wen en geestelijke weerstand. Hun
dienstbaarheid lag besloten in
Gods doelstelling".
Onchristelijk
Een heel eigen geluid liet de
voorganger van 1968, P. Kloek, ho
ren.
"Het behoud van Leiden was po
litiek, militair en vooral moreel een
zaak van groot belang. Toen ieder
een was uitgeput, brachten regen
en storm uitredding. Het water was
tot vriend veranderd. De door de
natuur in paniek geraakte belege
raar nam de wijk".
"Maar", zo vervolgde Kloek, "die
redding kwam wel te laat voor 6000
Leidenaars, zoals ze ook te laat
kwam voor miljoenen joden in de
concentratiekampen en de duizen
den Biafranen in onze dagen. Te
laat voor Naarden, Haarlem en
Alkmaar in de Tachtigjarige Oor
log".
De predikant vroeg zich af, of het
wel christelijk is een danklied aan
te heffen als die ander óndergaat.
De uittocht van het volk Israël uit
Egypte en het ontzet van Leiden
bewijzen op zichzelf nog niets van
het bestaan van God. "Maar Israë
lieten en Leidenaars zagen in hun
redding wél een teken van die God
die ónders is dan de machten van
deze wereld, en van die Heer die in
de bres springt voor weerlozen en
de snoevers laat vallen. De leiders
van Leiden geloofden, dat deze
God ook in hun wereld recht, waar
heid en vrijheid wilde handhaven".
Onderhouder
Er blijven mensen die de ge
schiedenis en de lessen daaruit
niet kunnen losmaken van de God
in wie zij geloven. Dat alleen is de
zin van zo'n jaarlijkse herden
kingsdienst. Al het andere is kwa-
si-religieuze bombast. Hoé mensen
dat verband tussen de aardse
werkelijkheid en God beleven, is
sterk persoonlijk bepaald.
Misschien kunnen gelovigen van
verschillende komaf en inslag el
kaar vinden rond een recente uit
spraak van de Leidse theoloog dr.
H. Berkhof (op een bijeenkomst in
Den Haag in het kader van de Vre-
desweek):
"God staat niet buiten het we
reldgebeuren. Hij is de schepper,
Hij is ook de onderhouder. Wij zien
in de geschiedenis telkens, dat de
krachten die erop uit zijn aan deze
wereld een eind te maken, op den
duur, soms op het nippertje, moeten
wijken voor de krachten van déze
onderhouding. Maar het geloof dat
Gód het doet mag ons niet verleiden
tot passiviteit. Christenen moeten
nee durven zeggen".
In 1574 zei ook Leiden nee.
Dat kostte nogal wat!
Maar dat maakte het verzet niet
zinloos.
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Pannekoek, mmv cantorij, 11.45 studen-
tenekklesia;. Marekerk 10 ds. G. Juke-
ma, Leerdam. 5 ds. Post, Ermelo; Mara-
nathak. (L. Morsweg) 10 ds. Keyser,
Utrecht, ha; Oecumenische geloofsge
meenschap De Regenboog (Merenwijk)
9.30 en 11.15 pastoor Van Well; Bethle-
hemk. (Driftstr.) 10 ds. Hortensius, ha,
gez. dienst; Bevrijdingsk. (Móntgome-
rystr.) 10 ds. Jansen, ha; Vredesk. (Burg-
gravenl.) 10 mevr. ds. De Mey, mmv
koor 'Emoena'; Waalse kerk (tijdelijk
Rapenburg 6) 10.30 ds. Ribs; jeugdkapel
Vredeskerk 10; jeugdkapel Bevrijdings
kerk 10 hr. J. P. Karstens. Wijk 'Ste
venshof zie na geref. kerk. Acad. Zie
kenhuis 9 rk. dienst, 10.15 ds. v. Bei-
num, ha. Diakonessenhuis elke zat.
10.30 rk. dienst, morgen 10.30 ds. v. 't
Hof. Endegeest zie Oegstgeest. Geref.
Kerk Vredeskerk zie herv. gem.; Petrak.
(Surinamestr.) 10 gez. dienst in Bethl-
.kerk; Oude Vest 10 ds. Veenstra, ha;
Maranathak. zie herv. gem.; Bevrij
dingsk. 10 ds. Jansen, ha, 5 ds. Horten
sius; bejaardenhuis Groenhoven 10 ds.
Bakker, O.geest, ha; Merenwijk zie
herv. gem. Wijk Stevenshof, gebouwtje
'Dijkhof (Rijndijk) 10 ds. Kramer. Ge
ref. K. Vrijg. (Herengr.) 10 ds. Houtman,
5 ds. Room. Chr. Geref. K. (Steen-
schuur) 10 en 5 ds. Den Hertog. Geref.
Gem. (N. Rijn) 10 en 4.30 leesdienst. Ge
ref. Gem. in Ned. (Bethl.kerk Driftstr.)
11.30 en 5.30. Evang.-Luth. Gem.
(Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds. Mostert.
Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lokhorstk.
Pieterskerkstr.) 10.30 ds. Koek. Baptis-
tengem. (O. Rijn 3) 10 ds. Agtereek.
Evang. Gemeenschap (Middelstegr. 3) 9
en 10.30 dienst Zendingswerk Midder-
nachtsroep (Zoeterw.singel 21) 5 hr. C.
Roos. Evangeliecentrum-Pinksterbew.
J. Maasbach-Wereldzending (aula
Noachstr. 2) 10 evang. Zijlstra, wo. 8 okt.
(Zijlsingel 2) evang. Zijlstra. Pinkster-
gem. (O. Vest 13) 10 hr. J. Eikerbout. Le
ger des Heils (hoek Vestestr./Groenes-
teeg) 10 en 7. Nieuw-Apost. Kerk (H.
Rijnd. 24): 9.30 en 4, wo. 8. Zevendedag
adventisten (Ontmoetingskerk Voor
schoten) elke zat. 9.45 bijbelstudie, 10.45
predikdienst. Christelijke Wetenschap
(Steensch. 6) 10.30. Kerk van J. Chr. v.d.
Heiligen der L. Dagen (Brahmsl.) 9.30,
10.30 en 11.20. Oud-Kath. K. (Zoeterw
.singel) zo. 10. Rooms-Kath. K. Haagweg
zat. 7, zo. 11; Herensingel zat. 7, zo. 9.30
en 11; Rijndijk (Leiden-V.schoten) zat.
7, zo. 9.30; Steenschuur zat. 7, zo. 8.30,
10,11.30, 6 en 7 (lof); Boshuizerkade zat.
7,'zo. 9.30 en 11; Lammenschansweg zat.
7, zo. 9 en 10.30; Haarl.straat zat. 7, zo.
9.30, 10.45 en 12.15; Merenwijk zie herv.
gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 hr. Drijver,
Voorschoten.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10
ds. v. Driel, 7 ds. Taselaar. Geref. Kerk
10 en 6.30 ds. v. Wijngaarden, ha. Chr.
Geref. Kerk 9.30 en 4 ds. Procee, Opper
does. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 10 ds. v. 't Hof, Woubrug-
ge; Kruiskerk 10 ds. Jonkman; Opstan-
dingskerk 10 en 3.30 ds. v.d. Heiden (ge-
meentezondsag); G. Herderkerk 10 ds.
Verheul, 5 ds. Nieuwenhuis; De Bron
9.15 ds. Nieuwenhuis, 10.15 ds. Taselaar,
6.30 ds. Verheul; Ashram (Marsdiep) 10
ds. Mulder; Driehoorne 7 nam. ds. Mul
der; Oudshoornse kerk 10 ds. Stenfert
Kroese, Bilthoven; Sionskerk (Meteoor
laan) 9.30 en 6.30 ds. Ouwendijk. Geref.
Kerk Mar.kerk 10 ds. Wilschut, 5 ds. La-
pré, Koudekerk, gez. jeugddienst; Salv-
.kerk 10 ds. Boer, 6.30 ds. Wilschut. Ge
ref. K. Vrijg. (aula chr. techn. school)
9.30 ds. Room, 5 ds. Houtman. Ned. Ge
ref. Kerk (school Willemstr.) 9.30 ds. v.d.
Veer, Maassluis, 4.30 ds. M. de Jong.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. v.d.
Meij. Oud-Geref. Gem. (Hooftstr. 240)
9.30 en 4. Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1) 10
en 6.30 ds. Koekkoek. Bapt.gem. Noord
(school Kalkovenw. 62) 10 ds. M. v.d.
Vlugt, 6.30 ds. A. v.d. Berg. Volle-evang-
.gem. ('De Ark', Pr. Hendrikstr. 54) 10
hr. A. v.d. Hoorn. Pinkstergem. (school
Batestein 16) 10. Christengemeente 'De
Hoeksteen' (geb. 'Bethel', hoek Emma-
laan) 10. Leger des H. (Zonneweg 3) 10
en 7. Remonstr. Kring (Van Manders-
loostr. 36) 10 dr. Meijering, O.geest. Rk
Kerk: Bonifaciusk. zat. 7, zo. 10; Piusk.
zat. 7, zo. 9 en 10.30; De Bron zat. 7, zo. 9
en 11.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 en 6
ds. Boer. Geref./Herv. Gem. (dorpshuis
'De Tas') 10.30 ds. Welbedacht, Niawier.
Geref. Gem. 9.30 en 6 ds. v. Aalst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. Wieman, 6.30 ds. v.d. Hoef;
Salv.kerk 10 ds. Groenendijk, Den
Haag, 6.30 ds. Ytsma, IJsselmonde;
Bethl.kerk 10 ds. v.d. Hoef, 6.30 ds. Wie
man. Geref. Kerk 10 ds. v.d. Berg, 6.30
ds. Elderman. Geref. K. Vrijg. (Ich-
thusk.) 9.30 en 4.30 student E. Brfink.
Geref. Gem. (Stationsweg 17) 10 en 6.30
ds. Bac. Evang.-Luth. Gem. 9 ds. v.
Beek.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. v.d. Pol, 6.30 ds. Vlasblom; De Stek
9.30 ds. G. de Jong. Geref. Kerk 9.30 ds.
v. 't Hoff, 5 ds. G. de Jong. Chr. Geref.
Kerk 9.30 en 5 ds, Breman, Mijdrecht.
Geref. Gem. 9.30 leesdienst, 7 ds. Boog
aard, 8 okt. 7.30 ds. Harinck.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds.
De Graaf, 6.30 ds. Eijsenga. Geref. Kerk
9.30 en 5 ds. Huisman. Rk Kerk: dorp
zat. 7, zo. 10 en 11.30; Anker zat. 7, zo.
8.45 en 11.15; Rijndijk zat. 7, zo. 10.
HILLEGOM: Herv. Gem. zie geref.
kerk. Geref. Kerk ('Hoeksteen') 10 hr.
De Ridder, S.heim, 5 ds. Rothfusz. Rk
Kerk: Mart. zat. 7, Zo. 9.30 en 11; Jozefk.
zat. 7, zo. 10 en 11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 ds. Boon
stra. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
DE KAAG: Herv. Gem. 10 ds. Kolde-
wijn. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. Dorpsk. 10 ds. Aarents, 6 ds. Wag-
ter; Ontm.kerk 10 ds. G. Boer, Drieber
gen, 6.30 kand. Lagendijk, Leiden.
Herv. Gem. 'De Rank' (P. Groen-colle-
ge) zie Katwijk aan Zee. Geref. Kerk
9.30 ds. Kersten, 5 ds. Gesink, Noord-
wijk. Vliegkamp Valkenburg 10.30 ds. v.
Melle, Den Haag. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30
en 11.15.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N.
Kerk 10 ds. Driebergen, 6 ds. Vroegin-
dewey; O. Kerk 10 ds. v. Sliedregt, 6 ds.
Sjollema; Ichthusk. 10 ds. De Jong, 5 ds.
Schuurman; Pniëlk. 9.30 ds. Sjollema, 6
ds. v. Sliedregt; Maranathakerk (Rijns
oever) 10 ds. Vroegindewey, 6 ds. Drie
bergen; Overduin 2.15 ds. v.d. Beid.
Herv. Gem. 'De Rank' (aula P. Groen-
college Pr. Frederikdreef 15) 10 ds. v.
Veen, Wassenaar, ha. Geref. Kerk
Vr.kerk 10 ds. Franken, Zeist, met do
ven, 5 ds. Koster; Triumfatork. 10 ds.
Koster, 5 ds. v.d. Horst, opendeurdienst.
Geref. K. Vrijg. 9.30 en 5.30 ds. Heida.
Ned. Geref. K. (aula Bestevaer-mavo)
9.30 en 7 kand. F. Bruintjes. Chr. Geref.
K. 10 en 5 ds. Slagboom. Vrije Chr. Ge
ref. Gem. (Unizaal) 10 en 5 ds. v.d. Belt.
Geref. Gem. (Remisestr.) 10 en 5. Geref.
Gem. in Ned. (Louwestr.) 10 en 5. Volle-
evang.gem. (Voorstr. 48) 9.45. Onafh.
baptistengem. (Ambachtsweg 2) 10 ds.
J. A. Visser, ha.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. 10 ds. Mazamisa uit Zuid-Afrika
en ds. Lapré, 7 ds. Heeneman, A.dam,
gez. jeugddienst. Geref. Kerk 10 dr.
Fernhout, Alphen a.d. Rijn, 7 zie herv.
gemeente.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 en 6.30 ds. v. Loenen;
Hoofdstr. 10 ds. Doesburg; Schep-
pingsk. 9 en 10.30 ds. Stegeman. Ley-
thenrode 10 ds. De Leeuw. Elis.zieken-
huis 9.30 ds. Brommet, 11 hoogmis.
Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10 hr. J. de
Vries, ha. Rk Kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Schilt. Geref. Kerk 9.30 ds. Elderman,
Bodegraven, 7 hr. L. Broek, O.geest. Rk
Kerk zat. 7, zo. 7.30, 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds. 't
Hooft, gezinsdienst; Pauluskerk 10 ds.
Kooistra, Apeldoorn, 7 ds. 't Hooft. Ge
ref. Kerk 10 ds. Boswijk, 7 ds. Broer.Ge-
ref. K. Vrijg. 9.30 leesdienst, 3 ds. Grut
ter. Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10 ds.
Vos, 7 ds. H. de Jong, A.dam. Chr. Ge
ref. Kerk 10 en 4.30 ds. v. Dijken. Geref.
Gem. 10 en 4 ds. Den Boer, 8 okt. 7.30 ds.
Bac. Evangeliegemeente (Heereweg
52a) 9.45 hr. J. v.d. Berg. Rk Kerk: Aga-
thakerk zat. 7, zo. 10 en 11.30; Poelpol
Rooms-katholie-
ke kerk in DeZilk.
(foto YVim Dijkman)
der zat. 7, zo. 9 en 11.30; Mariakerk zat. 7,
zo. 9 en 10.30; Engelbew. zat. 7, zo. 9.30
en 11.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Wegerif, 6.30 ds. Cnossen, Delft, jeugd
dienst. Geref. Kerk 9.30 ds. Stroes, 5 ds.
Nooteboom. Chr. Geref. Kerk 8.30 lees
dienst, 2.15 ds. v.d. Meij, in remonstr.
kerk. Remonstr. Gem. streekdienst in
Alphen. Evang. gem. (Kruispunt, Ken-
nedylaan 33) 9.30. Rk Kerk zat. 7, zo. 9
en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. v.
Andel, Bergschenhoek, 6.30 kand. N.
Tramper. Geref. Kerk 9.30 ds. Mooy,
Gouda, 7 hr. G. Kat, Ouderkerk a.d. Am-
stel. Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Ten Voorde, 7 ds. v. Roon, Zeist. Geref.
Kerk 9.30 ds. Wijngaarden, 4.30 ds.
Rang, ontmoetingsdienst. Rk Kerk zat.
7, zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds.
Geuze. Geref. Kerk (W. Verlaat) 10 hr.
Schreuder, 7 hr. Veltrop, Vianen.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St.
Jeroensk. (Binnen) 10 ds. v.d. Lee, 5 hr.
A. Gooijert. 't Harde; Hoofdstr. (Zee) 10
ds. Ruitenburg, 5 ds. v.d. Lee; Sole Mio
9 hr. Th. de Bock, Den Helder; De Rank
(Golfbaan) 10 hr. Gooijert. Geref. Kerk
Buurtkerk (Hoofdstr.) 10 drs. G. A.
Scholte; Vinkenl. (Binnen) 10 ds. El-
gersma, 7 drs. Scholte; Stichtingskerk
11 ds. Slofstra. Ned. Prot. Bond (aula
O.Zeew.) 10.30 mevr. ds. Duhoux-Rueb,
Wassenaar. Evang.gemeente 'Shalom'
(geb. 'Buitenzorg', Zeereep) 10. Rk Kerk
Zee zat. 7, zo. 10.30; Binnen zat. 7, zo. 8,
10 en 11.30.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds.
v.d. Mey, gezinsdienst. Rk Kerk Vic-
tork. zat. 7, zo. 9 en 11; Jozefk. zat. 7, zo.
9 en 10.30; De Zilk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of
Will.kerk 10 dr. v.d. Zwaan; Pauluskerk
10 ds. D. C. Nicolai; Gemeentecentrum
(Lijtw.) 10.30 prof. dr. H. Faber, 7 mevr.
ds. Visch-Tonsbeek. Geref. Kerk 10 ds.
Plomp, Ned. Geref. Kerk (Gem.cen
trum) 8.45 ds. De Lange, 4 ds. Smouter,
Rijswijk. Van Wijckerslooth 4 ds. H.
Rijksen. Endegeest 10 mevr. ds. M. Be-
zemer. Volle-evangeliegem. (Gem.cen
trum) 4. Rk Kerk Will.kerk zat. 7, zo. 9
en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk zat. 7, zo. 8.30 en
10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 zie geref. kerk. Geref.
K. 9.30 ds. De Korte, jeugddienst, 6.30
ds. Stolk, Aalsmeer. Remonstr. Gem. 10
mevr. ds. Went. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30
en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11; Petrus-B.
zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gém. 9.30
ds. v.d. Kamp, 7 hr. De Haan, Zevenho
ven. Chr. Geref. K. 9.30 leesdienst, 2.15
ds. Bouw.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 ds. Wagter, 5 ds. Smaling; Be-
thelkerk 9.30 ds. Smaling (met kerk
koor). Geref. Kerk Petrakerk 9.30 ds.
Ribberink, 5 ds. Cziria; Imm.kerk 9 en
10.30 ds. Cziria, 5 ds. Baayen; Mar.kerk
9.30 ds. Baayen, 5 ds. Ribberink. Geref.
Kerk Vrijg. 10 en 5.15 ds. Brüning. Chr.
Geref. K. 9 en 5 ds. v. Sorge. Evang.
Christengem. (aula mavo) 10 br. C.
Vork, Heerde, ha. Rk Kerk zo. 10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zat. 7, zo. 9
en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 10.30
ds. Germans, 7 hr. M. de Ridder. Geref.
Kerk 10 ds. C. J. de Jong, Voorhout. 7
zie herv. gem. Chr. Geref. K. 10 en 5 ds.
Aarnoudse. Ned. Prot. Bond (Jul.laan
17) geen dienst. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30
en'11.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 en 6.30 ds.
Stam, ha. Geref. Kerk 9.30 hr. H. Dodde-
ma, Bodegraven, 6.30 ds. Cziria, Rijns
burg. Rk Kerk Aardam zat. 7, zo. 9 en 12;
kerk Langeraar zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 en 6.30
ds. Vermeulen, ha. Geref. Kerk 9.30 ds.
Kuiper, Noordwijk, 6.30 ds. Oegema.
Vliegkamp Valkenburg 10.30 ds. v. Mel
le, Den Haag.
VOORHOUT: Herv. Gem. 10 ds. Baas,
S.heim. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. v.d. Schoot, 7 zie geref. kerk;
De Ontmoeting (Noordhofland) 10 ds.
Blanken. Hulp en Heil (Schakenbosch)
10 dr. Verheule, zangdienst. Herv.
evang. op geref. grondslag (Lucas-colle-
ge, Beeth.laan) 9.30-ds. Poort, Oister-
wijk, 4.30 ds. v. Schoonhoven, Giessen-
dam. Geref. Kerk 10 en 7 ds. De Zwart.
Geref. K. Vrijg. (Bachlaan) 10 en 5 ds.
Blokland. Aulagemeenschap Noordhof
land 10.30 gespreksdienst. Rk Kerk
Laur.kerk zat. 7, zo. 11; M. Godskerk.
zat. 7, zo. 9.30. Kerk van Engeland (Bri
tish school in The Netherlands, J. v.
Hooflaan 3) 10.15 anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk.
9.30 ds. Goossen, 5 ds. v. Laar, Reeu-
wijk; Hoeksteen 9.30 ds. v.d.- Berg, Har
derwijk, 6.30 ds. Schipaanboord; Be-
thelk. 9.30 ds. Schipaanboord, 5 ds.
Goossen; Imm.kerk 10 ds. J. W. de Jong,
Zoetermeer, 5 ds. Roos, A.dam. Geref.
Kerk Kruisk. 10.30 ds. De Moor, 5 hr. A.
van Veen; Ontm.kerk 10 ds. Bongers.
Geref. Kerk Vrijg. (in Kruiskerk) 8.45
ds. Smelik, Capelle a.d. IJssel, 2.45 ds.
Groeneveld, Ridderkerk.
WARMOND: Herv. Gem. 10 ds. Muis.
Rk Kerk zat 7, zo. 8.30, 10 en 11.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10
ds. Steenstra, 4.30 kand. v. Dis, 7 ds.
Steenstra, opendeurdienst, mmv Rijn
streekkoor (Katwijk); Kievietk. 10 dr. J.
A. Montsma, A.dam. Messiask. 10 ds. v.
Waasbergen; Dorpscentrum 9.30 ds. W.
Dekker, R.dam. Geref. Kerk Zijllaan 10
ds. Joh. Heule, 7 zie herv. gemeente.-
Ned. Prot. Bond (Kerkdam) 10.30 ds.
Fockema Andreae, familiedienst.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 ds.
Vlasblom, Boskoop, 6.30 ds. v. 't Hof.
Geref. Kerk 9.30 ds. Aalders, 6.30 ds.
Buikema, Zw.dam. Ned. Prot. Bond (De
Wijk) 10.30 ds. A. J. v.d. Poel (Parijs). Rk
Kerk zat. 7, zo. 10.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 hr. De
Haan. Geref. Kerk 9.30 ds. Modderaar,
'Alphen, 7 hr. M. Schreuder.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds.
Rietveld. Rk Kerk St. Jan zat. 7.30, zo.
9.30; Chr. Dienaark. zat 7, zo. 10; Meer-
burgkerk H. Rijndijk zat. 7, zo. 9.30 en
11.
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 10 ds.
Eijsenga, 6.30 ds. Veldman, Nunspeet.
Geref. Kerk 10 ds. Buikema, 6.30 ds.
Aalders. Remonstr. Gem. streekdienst
in Alphen.
Dankdiemst in de Pieterskerk. Op reliëf aan het standbeeld van Van der Werf.
(foto Wim Dijkman)
