Hoe de RAF een rechtsstaat ontwrichtte
De balans van zevenjaar ondergrondse strijd: 47 doden eneenverkramptenatie
ZATERDAG 13 SEPTEMBER 1986
Het was negen jaar geleden ook in
figuurlijke zin herfst in West-Duits-
land. De eerste bladeren van die
herfst vielen al aan het eind van de
jaren zestig, toen jongerenprotest in
Berlijn uitmondde in een stadsguer-
rilla: de Baader-Meinhof-groep.
De oprichters daarvan werden in 1972
gepakt en vijfjaar later werd in Stamm-
heim, een zwaar bewaakte gevangenis
bij Stuttgart, het proces tegen hen afge
sloten. Een krampachtige rechtsstaat
veroordeelde zijn belangrijkste belagers
van na de Tweede Wereldoorlog jaar tot
levenslang. Maar daarmee was die
rechtsstaat nog niet af van Andreas
Baader, Gudrun Ensslin en Jan-Carl
Raspe. Wel van Ulrike Meinhof. Die had
tijdens het proces in haar cel zelfmoord
gepleegd.
Hanns Martin Schleyer, voorzitter van
de Westduitse werkgevers, werd in sep
tember ontvoerd door de RAF, het
rechtstreekse vervolg op Baader-Mein-
hof. De ontvoerders eisten de vrijlating
van het genoemde drietal. De staat aar
zelde, hield de zaak op en werd vervol
gens onder nog zwaardere druk gezet. In
oktober kaapten vier Arabieren een
Duits vliegtuig met 86 passagiers. De ka
pers sloten zich aan bij de eis: vrijlating
van de gevangen Baader-Meinhofleden.
Bondskanselier Schmidt wijkte niet
en daarmee kreeg die herfst van 1977
een dramatisch einde. Speciaal opgelei
de politiemannen maakten op succes
volle wijze een einde aan de kaping. Ka
pers gedood, gijzelaars ongedeerd. De
drie gevangen terroristen werden de vol
gende dag dood in hun cel gevonden.
Weer een dag later werd het dode li
chaam van Schleyer in de achterbak van
een auto gevonden.
Minder vrij
"Duitsland zal na dit proces niet meer
hetzelfde zijn", had Ulrike Meinhof tij
dens één van de verhoren gezegd. Een
stelling die wordt onderschreven door
Stefan Aust, oud-collega van de journa
liste Meinhof en een specialist op dit ter
rein. Vorig jaar publiceerde hij 'Der
Baader Meinhof Komplex', waarin hij
gedetailleerd de geschiedenis van de
groep tot 1977 beschrijft.
Aust maakte op basis van zijn eigen
werk een tv-documentaise, waarvan
morgen op Duitsland 1 (22.15 uur) deel
twee wordt uitgezonden. VARA en
VPRO hebben al interesse getoond de
documentaire aan te kopen. Ten slotte is
Aust de scenarioschrijver van 'Stamm-
heim', een op feiten gebaseerde speel
film over het proces tegen de vier Baad
er-Meinhofleden. 'Stammheim' is van
avond en morgen te zien in het Leidse
Kijkhuis (20.00 en 22.15 uur).
Deze Stefan Aust is er dus van over
tuigd dat het leven in West-Duitsland is
veranderd door het optreden van Baad-
er-Meinhof en Rote Armee Frakiion. In
een interview zei hij: "Het land is er een
stuk minder vrij door geworden. Als ik
dat jongeren vertel vragen ze: hoe dan?
Dan zeg ik: kijk naar een simpele alco
holcontrole. Eén politieagent houdt je
aan en een collega staat naast hem met
een machinepistool aan de schouder.
Zoiets zou vijftien jaar geleden ondenk
baar zijn geweest. De RAF heeft van
West-Duitsland een verkrampt land ge
maakt, vol vrijheidsbeperkende wetten
en administratieve controlemaatrege
len".
De Bondsrepubliek heeft overigens
nog alle reden om op haar qui-vive te
zijn. De RAF toont zich hardnekkiger
dan bijvoorbeeld de destijds even ver
maarde Rode Brigades in Italië. Begin
deze week werd bijvoorbeeld een aan
slag gepleegd op een gebouw van de bin
nenlandse veiligheidsdienst. De daders
zouden banden onderhouden met de
RAF. En een paar maanden geleden nog
sloeg de nieuwe lichting terroristen van
de Rote Armee Fraktion keihard toe. De
Siemens-directeur Beckurt werd bij een
aanslag gedood.
Sterker
In het Westduitse opinieblad Der
Spiegel meent expert Horst Herold
zelfs: "De RAF is sterker geworden".
Herold was van 1971 tot 1981 hoofd van
het Bundes Kriminalamt en daarmee
het Opperhoofd in de jacht op Baader-
Meinhof en RAF. Omdat de aanslagen
minder frequent plaats hebben, verslapt
volgens Herold het besef om maatrege
len te nemen. "Als er iets gebeurt, zijn
alle politieke partijen ervan overtuigd
dat de staat zich moet verweren. Maar in
lende bijverschijnselen van scherp toe
zicht". De alcoholcontrole waarover
Aust sprak.
Het onvermogen om ondanks die con
trole het terrorisme definitief de kop in
te drukken, is er wellicht ook de oorzaak
van dat West-Duitsland dit stukje mo
derne geschiedenis nog steeds niet heeft
verwerkt. Ter rechterzijde is elke nuan
ce verdwenen onder het geroep om de
allerzwaarste straffen. Links zit nog al
tijd met het dilemma dat het begrip voor
de ideeën van Baader cs. niet te ry men is
met de afschuw van het geweld.
Hoe onverwerkt dat verleden is, bleek
weer eens bij de ontvangst van de film
'Stammheim'. Aust en regisseur Rein-
hard Hauff hebben hun uiterste best ge
daan een zo objectief mogelijke film te
maken, waarin justitie noch verdachten
worden gespaard. Maar bij de première
in Hamburg werden prominente gasten
aangevallen en in Düsseldorf werd de
film door gemaskerde mannen aan stuk
ken gesneden. Tijdens de vertoning op
het filmfestival van Berlijn kwam een
melding van een bom binnen. Hetgeen
overigens niet verhinderde dat de jury
'Stammheim' tot beste film van het festi
val verkoos.
'Grote coalitie'
Merkwaardige speling van het lot: een
film over links terrorisme krijgt een prijs
in de stad waar bijna twintig jaar gele
den de kiem werd gelegd voor dat links
terrorisme. Amsterdam had destijds zijn
provo's, Parijs zijn studenten en West-
Berlijn zijn 'Ausser Parlementarische
Opposition'. De alternatieve cultuur in
de verdeelde stad trok vele jongeren die
politiek dakloos waren. De socialisti
sche SPD had hen in de steek gelaten
door een monsterverbond met de 'dui
vel' CDU te sluiten. Een verbond dat als
'de grote coalitie' de geschiedenis is in
gegaan.
Maar vooral de Amerikanen moesten
het bij de demonstraties ontgelden. Ze
kregen in West-Berlijn al vroeg de Viet-
nam-oorlog voor de voeten geworpen en
vice-president Hubert Humphrey ont
snapte maar net aan een aanslag, zoals
Bild Zeitung tamelijk overdreven meld
de. Het ging pas echt mis by het bezoek
van de Sjah van Perzië aan Berlijn in ju
ni 1967. Een demonstratie tegen dat be
zoek werd door de politie uit elkaar ge
slagen. "Zo hard was de politie in het
naoorlogse Berlijn nog nooit opgetre
den", schrijft Aust in zijn boek. Van
dichtbij schoot een politieman de 26-ja-
rige student Benno Ohnesorg door het
hoofd. Hij overleed in het ziekenhuis en
de tweede juni werd daarmee een keer
punt in de Duitse geschiedenis.
Het verzet verhardde zich, zeker na de
moordaanslag in diezelfde periode op
studentenleider Rudi Dutschke. Cy
nisch genoeg waren de autoriteiten zelf
debet aan die escalatie. Geheim agent
Peter Horbach was in de beweging geïn
filtreerd en schroomde niet om bij een
demonstratie kant en klare Molotow-
cocktails uit te reiken.
Anti-fascisme
De drie hoofdrolspelers in het latere
drama hadden elkaar inmiddels min of
meer gevonden. De werkloze Andreas
Baader, geboren in 1943, zag in zijn ge
boorteplaats München weinig mogelijk
heden meer en verkoos het avontuur in
Berlijn. Domineesdochter Gudrun Enss
lin was aan de universiteit aldaar een ge
talenteerd studente die, teleurgesteld in
de SPD, radicaliseerde en gecharmeerd
raakte van Baaders dadendrang.
Ulrike Meinhof, dochter van een theo
loog, was op dat moment nog een be
trekkelijke buitenstaander. Ze was co
lumniste bij het linkse weekblad Kon-
kret en leidde een gerieflijk bestaan in
Hamburg met man en twee kinderen. Ze
volgde de gebeurtenissen in het kamp
van de buitenparlementaire oppositie
van dichtbij, raakte er steeds meer bij
betrokken en dook met medeneming
van haar twee kinderen onder in de ille
galiteit.
Op zoek naar de motieven van de terro
risten wordt wel gewezen op het evange
lische en anti-fascistische milieu waarin
Ensslin en Meinhof werden grootge
"Vertwijfelde theoretici die zichzelf in het nauw
hebben gedreven", meende schrijver Heinrich
Böll. Maar er werd nauwelijks naar hem
geluisterd. Het linkse terrorisme van de
Baader-Meinhofgroep en later de RAF had de
Westduitse staat zodanig in het nauw gedreven
dat een sfeer van hetze het leven in de
Bondsrepubliek bepaalde. De journalist Stefan
Aust verdiepte zich in het verschijnsel. Hij schreef
er een boek over, maakte een tv-documentaire
(morgenavond op Duitsland 1) en werkte mee aan
een speelfilm over het proces tegen de top van
Baader-Meinhof (dit weekeinde in Leiden te zien).
door Bart Jungmann
bracht. In het eerste deel van de al ge
noemde tv-documentaire kwam vorige
week zondag ook een man aan het
woord, die een tijdlang in de Baader-
Meinhofsfeer had verkeerd. Bij de dis-
de groep, zo vertelde hy, werd
zelfde waren van vijftig jaar geleden.
Zijn tegenwerpingen dat het Derde Rijk
toch echt was verslagen, vonden geen
gehoor by de radicaalsten en hij haakte
daarom af.
Stefan Aust zelf over die motieven:
"Je hoort wel vaker dat de kinderen de
den wat hun ouders onder Hitler niet
durfden. Misschien heeft het een rol ge
speeld. Net als de Vietnam-oorlog en net
als de dood van Ohnesorg. Maar de
meeste RAF-leden zijn toch door a-poli-
tieke toevalligheden in de illegaliteit te
rechtgekomen. Dat geldt ten dele ook
voor Ulrike Meinhof'.
Brand
Meinhofs eerste illegale daad was de
bevrijding van Andreas Baader uit een
Berlijnse gevangenis. Samen met Enss
lin en twee anderen had hij twee jaar eer
der in Frankfurt brand gesticht in een
warenhuis. Een protest tegen de com-
sumptiemaatschappy. Het viertal kreeg
een onverwacht zware veroordeling:
drie jaar gevangenis. In afwachting van
hoger beroep werden ze na ruim een jaar
vrijgelaten en doken meteen weer on
der. In 1970 werd Baader gepakt. Een
maand later volgde de geslaagde bevrij
dingsactie, waarbij een bewaker zwaar
werd gewond en Meinhof dus een einde
maakte aan haar journalistieke carrière.
Die dag (14 mei 1970) wordt wel be
schouwd als het concrete begin van de
Baader-Meinhofgroep.
Stadsguerrilla heette vanaf die dag het
middel om de staat te ontwrichten en de
plannenmakers (onder wie ook Horst
Mahler) vertrokken naar Jordanië om
zich in een kamp van El Fatah aan een
straffe training te onderwerpen. Zo werd
geoefend op het omgaan met handgra
naten. Ulrike Meinhof trok de pin eruit,
zag rook uit de handgranaat komen en
vroeg: "Wat moet ik nu doen?". Dat ging
nog maar net goed. Maar de training
werd geen succes. De Duitse gasten
raakten geïsoleerd. Naakt zonnen en ge
mengd slapen waren voor de Palestynen
niet te tolereren en ze ontdeden zich zo.
snel mogelijk van het groepje ongedisci-]
plineerden.
Op dat moment verschijnt ook schrij
ver Aust ten tonele, zy het in een bijrol.
Meinhof had tydens de stage in Jordanië
haar kinderen in Italië ondergebracht.
Een groepje hippies ontfermde zich over
Bettina en Regine in een tentenkamp op
Sicilië. Meinhofs echtgenoot was daar
na een speurtocht van maanden achter
gekomen en vond Aust bereid ze via list
en bedrog uit het kamp te smokkelen.
West-Duitsland ondervond in die pe
riode ook al de eerste tekenen van de fa
natieke jacht op het groepje voortvluch-
tigen. Mahler was één van de eerste
prooien. Margit Schiller, een ander,
werd als een stuk wild en zeer tegen haar
zin aan de persfotografen getoond. Poli-
tie-agenten hielden haar vast en trokken
op verzoek van de fotografen het haar
uit Schillers gezicht.
Reactie
Het fenomeen werd ook aan een eerste
analyse onderworpen. Filosoof Alfred
Schmidt meende: "Het is een overblijf
sel van de afkalvende protestbeweging.
Die zijn nog met hun revolutie bezig, ter
wijl de anderen al lang zijn overgegaan
tot de orde van de dag. Zoiets als bij een
voetbalwedstrijd: er valt een doelpunt,
iedereen juicht en een paar mensen jui
chen na een paar minuten nog".
Op dat gejuich kwam een reactie uit
Heidelberg. Een 'socialistisch patiënten
collectief in die universiteitsstad ver
klaarde de maatschappij voor ziek en
zichzelf voor gezond. Hun motto 'De
krankzinnigen in het geweer' kreeg een
dubbele betekenis toen een aantal leden
van de groep aansluiting zocht bij Baad
er-Meinhof. Klaus Junschke was één
van hen en gaf later treffend de onmoge
lijke positie aan waarin de illegalen ver
keerden: opgejaagd door de poltie, ge
wantrouwd en toch ook een beetje
geëerd door links. De groep was alles
wat men had en handhaving was een
doel op zichzelf geworden. Junschke:
"Er was niemand die tegen me zei: hou
toch eens op met die rotzooi, kom eens
tot jezelf. We waren immers een autori
teit, de vechtende voorhoede".
Zo'n oproep werd wel tot Ulrike Mein
hof gedaan. Haar pleegmoeder schreef
haar een open brief waarin ze tornde aan
het beeld van de niets ontziende terroris-
te en Ulrike vroeg zich over te geven.
Heinrich Böll mengde zich eveneens in
de discussie en stelde de Baader-Mein
hofleden voor als vertwijfelde theoretici,
die zichzelf in het nauw hadden gedre
ven. Een poging tot nuancering die niet
op prijs werd gesteld. Het waren geen
tijden voor bezinning en Böll gold in de
hetzerige sfeer voor de meeste Duitsers
voortaan als sympathisant van het terro-
In die periode (1970) beperkt het poli
tieke terrorisme zich tot bankroven,
waarbij het soms tot korte schietpartijen
kwam met slachtoffers aan beide kan
ten. "Na 22 maanden was aan beide kan
ten een sfeer van angst, hysterie en para
noia ontstaan", zoals Aust schrijft. Ook
onschuldigen waren hun leven niet
meer zeker. Een jeugdige joyrider werd
aangezien voor terrorist en door de poli
tie doodgeschoten. Een meisje dat leek
op Ulrike Meinhof overleefde die gelij
kenis niet.
Leiderschap
Amerikaanse bombardementen op
Noord-Vietnam in 1972 vormden het
sein voor verandering van tactiek. Baad
er-Meinhof sloeg keihard terug. Aansla
gen op militaire kampen in Frankfurt en
Heidelberg kostten vier GI's het leven.
Bij een bomontploffing in de Hamburg-
se vestiging van Bild-uitgever Springer
raakten zeventien mensen gewond. Ar
beiders nog wel, en dat werd Ulrike
Meinhof, verantwoordelijk voor die aan
slag, door de anderen zwaar aangere
kend.
Meinhof was toch al een buitenbeentje
en zeker niet de leidster waarvoor de
buitenwereld haar hield. Ensslin en
Baader waren de werkelijke aanvoer
ders. Dat bleek duidelijk tydens het pro
ces. Tydens één van de zittingen pro
beerde Ulrike Meinhof aan te geven dat
de groep te veel als één geheel werd ge
zien. Distantiëring was niet mogelijk. De
rechter ontnam haar zonder meer het
woord en kon daarmee niet beter haar
gelijk aantonen. Niet alleen de tijden
van bezinning, maar ook de tijden van
naar elkaar luisteren waren voorbij. Kort
daarna pleegde Meinhof zelfmoord.
De reeks aanslagen in 1972 luidde te
vens het einde in voor de groep van het
eerste uur. Het Bundeskriminalamt was
nog altijd het spoor bijster, maar een op
lettende burger maakte de poltie attent
op een woning in Frankfurt. Na een be
legering kwamen daar Andreas Baader,
Jan-Carl Raspe en Holger Meins uit te
voorschijn. Even toevallig verliepen de
aanhouding van Gudrun Ensslin (in een
boetiek) en Ulrike Meinhof (in een wo
ning in Hamburg).
Vijf jaren van opsluiting volgden,
waarbij internerinsmethoden werden
gevolgd die tot protesten leidde van on
der meer Amnesty International. De ge
vangenen werden mishandeld, neon
licht brandde dag en nacht en ze leefden
volledig geïsoleerd van de buitenwereld.
Diverse keren werden hongerstakingen
georganiseerd, Holger Meins stierf by
één van die acties.
In contrast met die harde maatregelen
trad het bewakingspersoneel ook heel
slordig op. Het werd de gevangenen bij
voorbeeld mogelyk gemaakt een hele bi
bliotheek over ontploffingsmateriaal op
te zetten. Ook later in Stammheim, waar
een aantal verdachten op een extra be
waakte verdieping werden samenge
bracht, bleek de controle onvoldoende.
Advocaten konden pistolen en explosief
materiaal naar binnen smokkelen.
Aanslagen
Explosief bleef het ook buiten Stamm
heim, waar onder de naam RAF aansla
gen aan de orde van de dag bleven. De
nieuwe generatie (Christian Klar, Brigit
te Monhaupt en Siegfried Hausner) was
ideologisch misschien minder onder
legd, maar de daadkracht was beslist
niet minder. Een rechter (Von Drenk-
mann), een procureur generaal (Buback)
en een bankier (Ponto) werden ver
moord. En de bezetting van de Westduit
se ambassade in Zweden eindigde in een
bloedbad. Ook Nederland maakte ken
nis met Westduits terrorisme. Bij een po
ging RAF-lid Knut Folkerts in Utrecht
aan te houden, werd een agent doodge
schoten.
Het waren zinloze acties. De arbeiders
schaarden zich niet achter de RAF (daar
in is in de hele geschiedenis van de be
weging geen moment sprake van ge
weest) en er kwam geen gevangene door
vry. Meer succes had de 'Beweging van
de 2e Juni', de naam verwijst naar de
dag waarop student Ohnesorg in 1967
werd doodgeschoten. Deze beweging
leidde een tamelijk geruisloos bestaan
en pogingen tot samenwerken met de
RAF leidden tot niets. Michael Bau-
mann, lid van de beweging, daarover:
"We keken toch wat achterdochtig tegen
vooral Baader aan. Hij zat zwaar onder
de speed en wy waren nog lekker aan de
hasjiesj".
Het enige echte wapenfeit van de 'Be
weging van de 2e Juni' was in 1975 de
ontvoering van de Berlijnse politicus
Peter Lorenz. De overheid ging in op de
eisen van de kidnappers en vijf leden
van de 1
hoofdstad i
renz werd even later ongedeerd vrijgela
ten.
De RAF probeerde dat succes twee
jaar later te herhalen met de ontvoering
van Schleyer, maar dat mislukte. Autori
teiten waren tot de conclusie gekomen
dat toegeven aan dit soort eisen alleen
maar tot nieuwe acties zou leiden. Gaby
Dilleman, stewardess in het ontvoerde
Lufthansa-toestel, kon die halsstarrige
houding niet billijken. "Misschien is het
wel beter om te sterven dan in een we
reld te leven waarin een mensenleven zo
weinig waard is. In een wereld waarin
het belangrijker is negen mensen in de
gevangenis te houden dan het leven te
redden van 91 mensen".
Zelfmoord?
De bliksemsnelle actie van 'Grenz-
schutzgruppe 9' in het Soedanese Moga-
disjoe redde haar leven en dat van de an
deren. Maar Schleyer moest de tol beta
len. Zoals ook Ensslin, Baader en Raspe
het leven lieten. Moord, volgens een deel
van de Westduitsers. Ze wijzen op eerde
re verklaringen van het drietal dat zelf
moord uit den boze was en de autoritei
ten in dat geval nooit mochten worden
geloofd. Zelfhioord, concludeerde niet
temin het openbaar ministerie na onder
zoek.
Stefan Aust durft in deze kwestie geen
stelling te nemen: "Wat in die nacht is
gebeurd, zal waarschijnlijk altijd specu
leren blijven". De balans van zeven jaar
ondergrondse strijd gaf op dat moment
47 doden aan. Negen jaar later blijkt de
strijd nog altijd niet gestreden en blijft
het aantal doden groeien, zij het minder
snel. Eén ding hebben Baader-Meinhof
en RAF bereikt: West-Duitsland is ver
anderd.
Stefan Aust in een interview met
weekblad De Tijd: "Ik hoop het niet mee
te maken dat bij ons ooit echt een keer
de noodklok wordt geluid. Wanneer een
kleine groep als Baader-Meinhof onze
rechtsstaat al zo kan ontwrichten, wat
zal er dan gebeuren als hier werkelijk de
pleuris uitbreekt?"
r Ulrike Meinhof.
Andreas Baader.
Gudrun Ensslin.
Holger Meins.
Scène uit de filmStammheimdie in West-Duitsland veel losmaakte. V.l.
rechtszaal gebracht.
Baader, Ensslin, Raspe en Meinhof (gespeeld door acteursworden naar de
(foto pr)
