Monnikenwerk: een eeuw kloosternat
'Ons bier is kerngezond'
Leegloop
ZATERDAG 13 SEPTEMBER 1986
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 13
(Van een medewerker)
TILBURG (GPD) Ten oosten van
Tilburg in de mooie omgeving van
Berkel Enschot ligt de abdij O.L.
Vrouw van Koningshoeven. In het
enorme klooster, de boerderij en de
bijgebouwen op het complex van
135 hectare, studeren, bidden en
werken veertig monniken. Van ver
voor zonsopgang tot de in vroege
avond. En dat allemaal volgens de
regel van de H. Benedictus „dan
zijn zij waarlijk monniken als zij
van de arbeid hunner handen le-
Voor de monniken in het Tilburgse
betekent arbeiden onder meer het
brouwen van bier. Deze maand is
het precies honderd jaar geleden
dat het eerste brouwsel van de pa
ters Trappisten met paard en wa
gen zijn weg vond naar de Brabant
se horeca. Vele honderdduizenden
liters van Neerlands enige kloos
terbier volgden. Een eeuw monni
kenwerk.
„Ons bier is kerngezond", verze
kert pater Godfried. De directeur
van de trappistenbrouwerij De
Schaapskooi wuift de kritiek dat
ook zijn bier bijdraagt aan het alco
holprobleem met een luchtig ge
baar weg. „Het zit vol met vitamine
B en is bloedzuiverend. Het is een
puur natuurlijk produkt, gebrou
wen uit mout, hop, water en spe
ciale kruiden die we hier kweken.
Het wordt niet gepasteuriseerd,
maar rijpt hier zes weken op de
fles, bij een temperatuur van 26
graden. Daarna is het in feite onbe
perkt houdbaar. Maar je moet het
wel met mate drinken".
Dat geldt voor alle bieren die
door de gewijde handen van de
kloosterlingen worden gebrouwen.
Met een alcoholpercentage van ze
ven procent zyn de La Trappe en
Koningshoeven nou niet bepaald
doordrinkbieren waarmee het
goed feestvieren is.
De paters weten dat. Zelf zijn zij
matige drinkers. Alleen op bijzon
dere feestdagen komt er een flesje
zware La Trappe op de kloosterta
fels. Als tafelbier voor eigen ge
bruik maakten ze tot voor kort een
licht aftreksel van het volle bruine
Tilburgse nat. Maar sinds juli brou
wen de monniken van O.L. Vrouw
van Koningshoeven ook een goud
kleurige pilsener. Dat speciale Ab
dij Pils, met altijd nog een procent
meer alcohol dan het gekoelde
Grolsch, Hengelo's, Skol of Heine-
ken dat in de meeste cafés uit de
tap stroomt, is een meer dan waar
dige vervanger van hun 'huisbier'.
Geschiedenis
In zijn werkkamer tussen kloos
ter en brouwerij verhaalt pater
Godfried tot voor kort ook de
econoom van het klooster over
de geschiedenis van de abdij, het
kloosterleven, de meer dan onstui
mige groei van de brouwerij en de
aarzelende groei van het aantal jon
ge kloosterlingen. Zijn zachte g
verraadt zijn zuidelijke afkomst.
Ooit heette de nu 40-jarige brou
werij-directeur Godefridus Bernar-
dus Maria Looyaard. Hij had een
vriendin, trouwplannen en een op
tiekzaak in Tilburg. Op een zondag
in 1975 kwam hij met zijn vriendin
langs de abdij. „We besloten om bij
de Trappisten naar de kerk te
gaan", herinnert hij zich. Kort
daarna was het uit met de liefde en
werd de optiekzaak van de hand
gedaan. Godefridus verruilde zijn
kostuum voor een pij en werd God
fried.
„Volgens de regel van Benedic
tus moeten wij zorgen voor ons ei-
Het klooster O.L. Vrouw
van Koningshoeven bij Til
burg werd in 1881 gesticht
door een kleine groep
Trappisten van de Abdij
Katsberg in Frans Vlaan
deren. Zij vestigden zich in
de hoeven die aanvanke
lijk eigendom waren van
Koning Willem II. In 1891
begon de bouw van de ab
dij O.L. Vrouw van Ko
ningshoeven. De brouwerij
de Schaapskooi, waarvan
de naam ontleend is aan de
schapenteelt die bij de 'Ko
ningshoeven' plaats had,
werd al in 1886 opgericht.
gen levensonderhoud. Er moeten
dus bronnen van inkomsten zijn.
Toen hier in 1885 een zoon van een
Beierse bierbrouwer intrad, werd
besloten bier te gaan brouwen. Bij
de keus voor de brouwerij speelde
ook een rol dat Benedictus zegt dat
we moeten drinken wat in de
streek gebruikelijk is", legt pater
Godfried uit.
De brouwerij De Schaapskooi
maakte aanvankelijk een donker
bier. Maar zo rond de oorlogsjaren
brachten de grotere commerciële
brouwers oud bruin op de markt.
„Dat bier werd door de consument
vereenzelvigd met ons bier. De om
zet liep dan ook flink terug. Wij zijn
toen begonnen met het maken van
pils".
Het brouwen van Trappistenpils
is de monniken min of meer uit de
hand gelopen. Om van afzet verze
kerd te zijn, kocht het klooster
net als andere brouwerijen het
ene café na het andere. De waarde
ring voor het kloosterbier nam toe
en de omzet steeg tot ongekende
hoogte. In 1969 bleken 130 kroegen
in Brabant eigendom van de paters
Trappisten. De toen ruim vijftig
monniken waren verantwoordelijk
voor een middelgrote brouwerij
met 135 werknemers van buiten.
„En dat was nou niet bepaald de
bedoeling van St. Benedictus",
zegt pater Godfried. „Maar wat te
doen? Besloten werd de café's te
verkopen aan Stella Artois en ook
het personeel over te doen. We
hebben toen de brouwerij voor tien
jaar verhuurd aan Stella. In 1979
hebben we het contract niet ver
lengd, maar zijn we zelf weer klein
begonnen met La Trappe, volgens
een oud recept. De personeelsle
den konden allemaal naar de Dom-
melsche Brouwerijen, zodat er
geen ontslagen hoefden te vallen".
Het grote probleem van de Trap
pistenbrouwerij is nu om klein te
blijven. Er werken drie monniken
en zes mensen van buiten, zoals
Godfried dat noemt. „Dat willen
we zo houden. We brouwen dan
ook drie keer per week en niet va
ker". Afzetproblemen kent De
Schaapskooi niet. Jaarlijks verla
ten 20.- tot 25.000 hectoliter bier de
kloosterpoort. Het meeste daarvan
wordt in ons land genuttigd. Maar
ook de Italianen en Belgen heffen
Pater Godfried ...puur natuurlijk produkt...
regelmatig de bokaal met Neder
lands Trappistenbier.
Leefregels
Behalve de brouwerij vormt ook
het boerenbedrijf met een flinke
veestapel een inkomstenbron voor
de getabberde collega's van God
fried. Verder wordt er gewerkt in
de boekbinderij, wasserij, keuken,
drukkerij en de tuin. Werken is een
van de leefregels die de H. Benedi-
tus in de 5e eeuw voor zijn volge
lingen uitvaardigde.
De andere zijn gebed, studie en
geestelijke lezing, zo legt pater
Godfried uit in de tuin, op weg
naar de abdij. Een van de conse
quenties is een 'ijzeren' daginde
ling, die rond vier uur 's morgens
begint. „Zo vroeg opstaan went
nooit", vertrouwt hij ons toe. Om
half vijf is dan de eerste dienst,
wordt ontbeten. Om half
zeven is de tweede eucharistievie
ring en om acht uur begint de
werkdag. Kort voor het middag-,
eten is er opnieuw een dienst. De
werkdag wordt voortgezet om half
drie. De monniken mediteren van
zes uur tot om half zeven de avond
dienst begint. Na de avondmaaltijd
om zeven uur komen ze nog een
keer bij elkaar voor de dagsluiting
om half negen.
„Daarna heerst er absolute stilte.
Vroeger werd er ook overdag wei
nig gesproken. Maar die regel is in
de jaten '60 min of meer geruisloos
verdwenen. Al zijn er nog wel
ruimtes waar niet wordt gepraat,
zoals op de gangen". Daar gebrui
ken de monniken nog de gebaren
taal, die vroeger zo algemeen was
in het klooster.
De stilte die heerst in het ge
bouw overvalt de bezoeker. De lan
ge gangen en de enorme binnen
tuin ademen een sfeer van rust. In
de kerk met het oude handgesne-
den koorgestoelte, verbreekt al
leen een schoonmakende jonge
man in wit habijt met zijn emmer
de stilte. Hij geeft een stevige
hand. Frater Lambertus is 19 jaar
en twee jaar geleden ingetreden
met twee anderen.
Twintig jaar lang zat er volgens
pater Godfried de klad in de animo
voor het kloosterleven. Het aantal
monniken, onder wie veel aow'ers,
liep geleidelijk terug. Er is nu weer
een opgaande lijn, weet Godfried,
die ook verantwoordelijk is voor
de begeleiding van de jonge aan
was. Onlangs traden opnieuw
vier jonge mensen in.
Het klooster krijgt veel bezoek.
„Elk jaar zo'n 3000 mensen. We
hebben er speciaal een vleugel
voor ingericht". De bezoekers zijn
veelal jonge mensen, scholieren en
studenten, die een paar dagen „in
stilte of bezinning" willen door
brengen.
Wederopbouw
In de brouwerij waar Godfried
de scepter zwaait, is alles in voor
bereiding gebracht voor de volgen
de dag. De wederopbouw van De
Schaapskooi na tien jaren Stella
heeft hij vanaf het begin meege
maakt. „Ik wist niets van bierbrou-
wen. Op het laboratorium van
Westmalle (een van de vijf Trappis
tenbrouwerijen in België) heb ik
de grondbeginselen geleerd. Het
was een uitdaging de brouwerij op
nieuw op te zetten". De Tilburgse
paters werken trouwens nauw sa
men met hun Belgische broeders.
Voor de kloosterlingen van Chi-
may brouwen ze bij tijd en wijle in
de koperen ketels een Nederlandse
versie van het Belgische klooster-
nat.
In de gistkamer, bovenin de
brouwerij hangt een benauwde
lucht. Vele tienduizenden gistcel-
len zorgen in de open bak voor een
dikke laag drab bovenop het
brouwsel. Nadat het is uitgegist
wordt het bier in flesjes gedaan. De
forse bottellijn lijkt daar maar wei
nig tijd voor nodig te hebben. Een
week of zes later halen de dranken
groothandelaren de pallets op
en brengen de kratten naar slijterij
en café. „Want een eigen distribu
tie-apparaat hebben we niet".
Paters Trappisten zijn matige
mensen. Het 100-jarig bestaan van
de brouwerij wordt niet uitbundig
gevierd met de presentatie van een
speciaal jubileum bier of een groot
feest. Terug in de directeurskamer
vertelt pater Godfried dat ter gele
genheid van het jubileum de direc
teuren van de andere Nederlandse
bierbrouwerijen, verenigd in het
Centraal Brouwerij Kantoor
(CBK), vorig jaar al een bezoek aan
de abdij brachten. De fotoreporta
ge die daarvan is gemaakt toont
onder meer de commissaris der ko
ningin van Friesland Hans Wiegel.
Hij is sinds een paar jaar voorzitter
van het CBK, verklaart pater God:
fried.
PINT-festival
Een keer nog stonden de monni
ken stil bij het 100-jarig bestaan
van De Schaapskooi. Dat was op
vrijdag 29 en zaterdag 30 augustus.
Op die dagen werd bij het klooster
het jaarlijkse „PINT-festival" ge
houden, waarbij de verschillende
brouwerijen hun bijzondere bieren
presenteerden. PINT is een belan-
genorganistie van bierconsumen
ten. Pater Godfried en zijn broe
ders waren er die dagen bij met on
der andere hun Abdij Pils.
„Dat pils gaat goed lopen", pro
feteerde hij. Voor de bewoners van
de abdij O.L. Vrouw van Konings
hoeven maakt het weinig uit. Elk
jaar worden de boeken op nul afge
sloten. Ook als er forse winsten zijn
gemaakt. „Want wat we over heb
ben, geven we aan charitatieve in
stellingen", zegt de directeur. Zo
zal de H. Benedictus het wel heb
ben bedoeld.
Lezers Schrijven
Gaarne geef ik u mijn reactie op
uw artikel van 3 september 1986:
"Kerkelijken worden minder
heid".
Ik heb het idee dat ik de Kerk
van dienst zou kunnen zijn door er
op te wijzen dat de zogenaamde
'leegloop' misschien in eerste in
stantie te wijten is aan de Kerk zélf,
daar zij zich van de 'wezenlijke ele
menten in het geloof heeft verwij
derd.
Dr. H. Vreekamp, studiesecreta
ris 'Kerk-Israël, heeft onlangs de
suggestie gedaan de zaterdag weer
als sabbat in te voeren, terwijl hij
er verder op aandringt tot een
"nieuwe doordenking van de tien
woorden" te komen.
Dat is een goede raad, omdat het
vierde gebod een MILIEU-GE
BOD is en meer bepaald het weke
lijks herdenken van Gods giganti
sche Scheppingswerken: Hemel,
zee en aarde oftewel lucht, water
en bodem. Elementen die wij zo
schrikbarend aan het vervuilen en
vergiftigen zijn!
Mijns inziens valt er geen zinvol
le reden te bedenken om de sabbat
te vervangen door een andere dag
met een ander motief, namelijk de
zondag. Het milieu gaat iedereen
Een en ander zal gecorrigeerd
moeten worden. Hier hgt perspec
tief voor algemeen welzijn!
F.L. Stolk
Katendrechtse Lagedijk 357b
Rotterdam.
LEIDEN: Herv. Gem. HoogL kerk 10 ds.
Nauta, 11.45 oec. stud.dienst; Marekerk
10 ds. A.J. de Jong, 5 ds. Kooien (IJs-
slstein); Maranathak. (L. Morsweg) 10 ds
Van Achterberg; Oecumenische ge
loofsgemeenschap De Regenboog (Me
renwijk) 9.30 ds. Schouten, 11.15 ds.
Schouten en pastoor Van Well; Bethle-
hemk. (Driftstr.) 10 hr. Goedhart
(Nieuwkoop); Bevrijdingsk. (Montgo-
merystr.) 10 ds. Rietveld; Vredesk.
(Burggravenl.) 10 ds. De Mey-Meulen-
dijk HA; Waalse kerk (tijdelijk Rapen
burg 6) 10.30; jeugdkapel Vredeskerk 10
ds. De Mey-Meulendijk; jeugdkapel Be
vrijdingskerk 10 ds. Rietveld, 4 ds.
Boogert zangdienst; Wijk 'Stevenshof
zie na geref. kerk; Acad. Ziekenhuis 9
rk. dienst, 10.15; Diakonessenhuis elke
zat 10.30 rk. dienst, morgen 10.30; En
degeest zie Oegstgeest; Geref. Kerk Vre
deskerk zie herv. gem.; Petrak. (Surina-
mestr.) 10 ds. Van der Velden; Oude
Vest 10 10 ds. Koolstra; Maranathak. zie
herv. gem.; Bevrijdingsk. 10, 4-5 zang-
dienst o.l.v. ds. Boogert (Apeldoorn);
bejaardenhuis Groenhoven 10 hr. N.
van Leeuwen; Merenwijk zie herv. gem.
Wijk Stevenshof, gebouwtje 'Dijkhof
(Rijndijk) 10 ds. B.A. Koek; Geref. K.
Vryg. (Herengr.) 10 en 5 ds. Houtman;
Chr. Geref. K. (Steenschuur) 9.30 en 5
ds. Den Hertog; Geref. Gem. (N. Rijn) 10
en 4.30 ds. Boogaard; Geref. Gem. in
Ned. (Bethl.kerk Driftstr.) 11.30 en 5.30;
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.)
10.15 ds. Mostert; Doopsgez.-Remonstr.
Gem. (Lokhorstk. Pieterskerkstr.) 10 ds.
De Clercq; Baptistengem. (O. Rijn 3) 10
ds Agtereek; Evang. Gemeenschap
(Middelstegr. 3) 10 evang. Dikkes, 10.30
evang. Faber (Nederhorst ten Berg);
Evang. gem. Merenwijk ('De Harlekijn',
Regenboogpad 2) elke zondag 10.30;
Zendingswerk Middernachtsroep (Zoe-
terw.singel 21) 5 hr. Schreuder; Evange-
liecentrum-Pinksterbew. J. Maasbach-
Wereldzending (aula Noachstr. 2) 10 hr.
Zijlstra; Pinkstergem. (O. Vest 13) 10
evang. J. Kooy; Leger des Heils (hoek
Vestestr/Groenesteeg) 10 en 7; Nieuw-
Apost. Kerk (H. Ründ. 24): 9.30 en 4, wo.
8; Zevendedag-adventisten (Ontmoe-
tingskerk Voorschoten) elke zat. 9.45
bijbelstudie, 10.45 predikdienst;
Christelijke Wetenschap (Steensch. 6)
10.30; De Christengemeenschap' (bewe
ging tot religieuze vernieuwing) 9.45
mensenwijdingdienst (in oud-kath.kerk
ZoeterwoudsesingelKerk van J. Chr.
v.d. Heiligen der L. Dagen (Brahmsl.)
9.30, 10.30 en 11.20; Oud-Kath. K. (Zoe-
terw.singel) zat. 7.30 nam. gez. oud-
kath.-anglicaanse dienst; Rooms-Kath.
K. Haagweg zat. 7, zo. 9 en 10.45; Heren
singel zat. 7, zo. 9.30 en 11Rijndijk (Lei
den-V.schoten) zat. 7, zo. 9.30 en 11.30;
Steenschuur zat. 7, zo. 8.30, 10, 11.30, 6
en 7 (lof); Boshuizerkade zat. 7, zo. 9.30
en 11; Lammenschansweg zat. 7, zo. 9 en
10.30; Haarl.straat zat. 7, zo. 9.30, 10.45
en 12.15; Merenwijk zie herv. gem.; H.
Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 ds. Ten
Voorde, 7 hr. Binnendijk (Rijnsburg).
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10
ds. Van Driel; Geref. Kerk 10 ds. Fern-
hout, 6.30 ds. Modderaar; Chr. Geref.
Kerk 9.30 en 5 ds. Den Hartog (Veenen-
daal); Rk Kerk zat. 7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 9.30 ds. Sierat, 5 ds. Wil
schut; Kruiskerk 9.30 ds. Jonkman; Op-
standingskerk 9.30 ds. Van der Heiden,
6.30 ds. Samsom; G. Herderkerk 10 ds.
Moei, 7 ds. Mulder; De Bron 9.15 ds.
Nieuwenhuis. 10.15 ds. Verheul, 6.30 ds.
Nieuwenhuis; Ashram (Marsdiep) 10 ds.
Mulder; Oudshoomse kerk 10 ds. Wor-
mer; Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30 en
6.30 ds. Ouwendijk; Geref. Kerk Mar-
.kerk 9.30 ds. Wilschut, 6.30 ds. Rang
(Nieuw-Vennep); Salv.kerk 9.30 ds. Rij
per (A'dam), 6.30 dr. Fernhnout; Geref.
K. Vrijg. (aula chr. techn. school) 9.30 en
5 ds. Room; Ned. Geref. Kerk (school
Willemstr.) 9.30 ds. M. de Jong HA, 4.30
kand. Zwarts (R'dam); Chr. Geref. Kerk
9.30 en 4.30 ds. v.d. Meij; Oud-Geref.
Gem. (Hooftstr. 240) 9.30 en 4; Bapt-
.gem. (Molenwerfstr. 1) 10 ev. Kits, 6.30
ds. Koekkoek; Bapt.gem. Noord (school
Kalkovenw. 62) 10 ds. v.d. Berg, 6.30 ds.
Klein Haneveld; Volle-evang.gem. ('De
Ark', Pr. Hendrikstr. 54) 10 hr. C. v.d.
Plas; Pinkstergem. (school Batestein 16)
10; Chr.gem 'De Hoeksteen 10; Leger
monstr. Kring (Van Mandersloostr. i
geen dienst; Rk Kerk: Bonifaciusk. zat.
7, zo. 9.45 en 11.30; Piusk. zat. 7, zo. 9 en
10.30; De Bron zat. 7, zo. 9 en 11.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 en 6
ds. Boer; Geref./Herv. Gem. (dorpshuis
'De Tas') 10 gastpredikant; Geref. Gem.
geen opgave.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk, Salv.kerk, Bethl.kerk geen opga
ve; Geref. Kerk 9.30 ds. v.d. Berg, 6.30
ds. Elderman; Geref. K. Vrijg- (Ich-
thusk.) 9.30 en 3 ds. Borgdorff; Geref.
Gem. (Stationsweg 17) 10 en 6.30 ds.
Bac; Evang.-Luth. Gem. 9 ds. Van Beek.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. v.d. Pol, 6.30 ds. Anker (Doom); De
Stek 9.30 ds. Van 't Hoff; Geref. Kerk
9.30 ds. G. de Jong, 5 ds. Van 't Hoff;
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. Ribbers;
Geref. Gem. 9.30 leesdienst, 3 ds. Bac,
18/9 7.30 ds. Haee.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 en
6.30 ds. De Graaf; Geref. Kerk 9.30 en 5
ds. P. Huisman; Rk Kerk: dorp zat. 7, zo.
10.30; Anker zat. 7, zo. 8.45 en 11.15;
Rijndijk zat. 7, zo. 10.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 ds. Roth-
fusz; Geref. Kerk ('Hoeksteen') 10 ds.
Rienks, 7 ds. Krispijn; Chr. Geref. Kerk
10 en 5 ds. Van Smeden (Den Haag); Rk
Kerk: Mart. zat. 7, zo. 9.30 en 11; Jozefk.
zat. 7. zo. 10 en 11.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. Dorpsk. 10 ds. Aarents, 6 ds. Ver
meulen; Óntm.kerk 10 ds. Harteveld,
6.30 hr. S. van der Land; Herv. Gem. 'De
Rank' (P. Groen-college) zie Katwijk
aan Zee; Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. Van
Breevoort HA; Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30
en 11.15.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N.
Kerk 10 ds. Vroegindeweij, 6 ds. A.J. de
Jong (Leiden); O. Kerk 10 ds. Drieber
gen; 6 ds. Van Sliedrecht; Ichtuskerk 10
ds. Wagter (Rijnsburg), 5 ds. S. de Jong;
ver) 10 ds. Sjollema, 6 ds. Vroegindewij;
Overduin 2.15 ds. H. van den Beid;
Herv. Gem. 'De Rank' (aula P. Groen-
college Pr. Frederikdreef 15) 10 ds. Wes
tera-Franke; Geref. Kerk Vr.kerk 9.30
en 5 ds. Koster HA; Triumfatork. 9.30 en
5 ds. v.d. Horst HA; Geref. K. Vrijg. 9.30
en 17.30 ds. Heida; Ned. Geref. K. (aula
Bestevaer-mavo) 9.30 en 19 ds. Waag-
meester HA; Chr. Geref. K. 10 en 5 ds.
Slagboom; Vrije Chr. Geref. Gem. (Uni-
zaal) 10 en 17 ds. Van den Belt; Geref.
Gem. (Remisestr.) 10 en 5; Geref. Gem.
in Ned. (Louwestr.) 10 en 5; Volle-
evang.gem. (Voorstr. 48) 9.45; Onafh.
baptistengem. (Ambachtsweg 2) 10 hr.
Brussel (Andijk).
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. 10 ds. Vlasboom, 7 ds. Wallinga;
Geref. Kerk 10 ds. Veenstra (Leiden), 7
ds. Wallinga (Leiderdorp).
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 ds. W. de Leeuw, 3 ds.
Bovenberg (Leiden), 6.30 prof. Reuge-
brink; Hoofdstr. 10 ds. Doesburg;
Scheppingsk. 9 en 10.30 ds. Stegeman
(HA); Leythenrode geen opgave; Elis-
.ziekenhuis 10 rector Abr. Vijftigschild;
Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10 hr. J.
van Duin (Noordwijk); Rk Kerk zat. 7.
zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds.
Schilt; Geref. Kerk 9.30 ds. Scheps
(Heerlen), 7 ds. Schilt, jeugddienst; Rk
Kerk zat. 7, zo. 7.30, 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds.
Germans (Sassenheim), 7 ds. Oegema
(Oegstgeest) jeugddienst; Pauluskerk
10 ds. De Gelder; Geref. Kerk 10 ds.
Boswijk, 7 geen dienst; Geref. K. Vrijg.
De Maranatha-
kerk aan de Lage
Morsweg in Lei
den.
(foto Wim Dijkman)
9.30 en 4.30 leesdienst; Ned. Geref. Kerk
(Salvatori) 10 leesdienst, 5 ds. Vos; Chr.
Geref. Kerk 10 en 4.30 ds. J. van Dijken;
Geref. Gem. 10 en 4 ds. Den Boer; Evan
geliegemeente (Heereweg 52A) 9.45 J.
Spaargaren HA; Rk Kerk: Agathakerk
zat. 7, zo. 10 en 11.30; Poelpolder zat. 7.
zo. 9 en 11.30; Mariakerk zat. 7, zo. 9 en
10.30 hoogmis; Engelbew. zat. 7, zo. 9.30
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds. Van
der Geer (Woerden), 6.30 ds. Poot (Doe-
verden); Geref. Kerk 9.30 ds. Noote-
boom; Chr. Geref. Kerk 9.30 dienst des
Woords; 7 ds. Bolten (Schiedam); Re-
monstr. Gem. 10.30 ds. Cossee; Evang.
gem. (Kruispunt, Kennedylaan 33)
9.30;Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 kand.
Prins (Driebergen), 6.30 ds. Geluk; Ge
ref. Kerk 9.30 ds. Wallinga, 7 ds. Biewin-
ga; Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30
kand. Lagendijk (Leiden), 7 ds. Ten
Voorde; Geref. Kerk 9.30 en 6.30 ds.
Wijngaarden HA; Chr. Geref. Kerk 9.30
en 4.30 ds. D. Visser; Rk Kerk zat. 7, zo.
10.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St
Jeroensk. (Binnen) 10 ds. v.d. Lee, 5 ds.
Nap (Huizen), 7 ds. v.d. Lee muz. ves
per; Hoofdstr. (Zee) 7 ds. Elgersma, 10
ds. Pannekoek (Leiden); De Rank (Golf
baan) 10 dr. Van Brummelen (Huizen);
Geref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10
ds. Kuiper; Vinkenl. (Binnen) 10 ds. El
gersma; Stichtingskerk 11 ds. Slofstra;
Ned. Prot. Bond (aula O.Zeew.) geen
dienst; Evang.gemeente (geb. 'Buiten
zorg', Zeereep) 10; Rk Kerk Zee zat 7,
zo. 10.30; Binnen zat. 7, zo. 10 en 11.30.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds.
Roosjen; De Zilk 10 ds. Krispijn (Hille-
gom); Rk Kerk Victork. zat 7, zo. 9 en
11; Jozefk. zat. 7, zo. 9 en 10.30; De Zilk
zat 7, zo. 10 en 11.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of
Will.kerk 10 ds. Kooman; Pauluskerk 10
ds. Da Costa HA; Gemeentecentrum
(Lijtw.) 10.30 ds. Sterringa, 7 ds. Koo
man; Geref. Kerk 10 ds. Bovenberg; Ge
ref. Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilder
school) 9.30 en 16.30 dienst; Ned. Geref.
Kerk (Gem.centrum) 8.45 en 4 ds. Goos-
sens; Van Wijckerslooth 4 ds. Kuiper;
Endegeest 10 dr. Blom; Volle-evangelie-
gem. (Gem.centrum) 4; Rk Kerk Will
.kerk zat. 7, zo. 9 en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk zat. 7, zo. 8.30 en
10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 ds. De Korte startzon
dag; Geref. K. 9.30 mevr. Teusink-Meij-
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11; Petrus-B.
zat 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30
en 7 ds. Van de Kamp; Chr. Geref. K.
9.30 dienst des Woords, 2.15 ds. Bouw.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 ds. Smaling gezinsdienst 5 ds.
Van Niel; Bethelkerk 9.30 ds. Van Niel;
Geref. Kerk Petrakerk 9.30 ds. Ribbe-
rink, 10.30 ds. Cziria; Imm.kerk 9 en
10.30 ds. Ciria; MarJterk 9.30 ds.
Baayen, 5 ds. Ribberink; Geref. Kerk
Vrijg- 10 en 15.15 ds. Grutter; Chr. Ge
ref. K. 9.30 en 5 ds. Van Sorge; Evang.
Christengem. (aula mavo) 10 hr. A. v.d.
Laak (Katwijk); Rk Kerk zo. 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 10.30
ds. Hemmes (Oegstgeest), 7 ds. Van
Gent (Vught); Geref. Kerk 9.30 ds. Baas,
7 ds. Van Gent (Vught); Chr. Geref. K.
10 en 5 ds. Aarhoudse; Ned. Prot. Bond
(Jul.laan 17) 10 mevr. Luikinga; Rk
Kerk zat. 7. zo. 9.30 en 11.
9.30 ds. Den Heeten, 6.30 ds. De Boer;
Rk Kerk Aardam zat. 7, zo. 9 en 12; kerk
Langeraar zat 7, zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 dr.
Vermeulen en ds. Oegema, 6.30 ds. Van
Itterson (Gouda); Geref. Kerk 10 zie
herv. gem., 6.30 ds. v.d. Horst (Katwijk);
Geref. K. Vrijg. 10.15 en 4 ds. Heida.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 prof. Berkhof, 7 ds. v.d. Schoot;
De Ontmoeting (Noordhofland) 9.30 ds.
v.d. Schoot, 7 zie NH Dorpskerk; Hulp
en Heil (Schakenbosch) 10 ds. Honig;
Herv. evang. op geref. grondslag (Lucas-
college, Beeth.laan) 9.30 kand. W. Meijer
(Katwijk), 4.30 ds. Van Kooten; Geref.
Kerk 9.30 ds. De Zeeuw; Geref. K. Vrijg-
(Bachlaan) 10 en 5 ds. Hordijk; Aulage
meenschap Noordhofland geen dienst;
Rk Kerk Laur.kerk zat. 7, zo. 11; M.
Godskerk. zat. 7, zo. 9.30; Kerk van En
geland (British school in The Nether
lands, J. v. Hooflaan 3) 10.15 anglicaanse
dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk.
9.30 ds. Ruigrok (Arnemuiden), 5 ds.
Schipaanboord; Hoeksteen 9.30 ds.
Schipaanboord, 6.30 ds. Goossen; Be-
thelk. 9.30 ds. Goossen, 5 ds. Ruigrok;
Imm.kerk 9.30 da. Van Middendorp-
Sonneveld (Reeuwyk), 7 hr. Yska (Den
Haag); Geref. Kerk Kruisk. 9.30 en 5 ds.
De Moor; Ontm.kerk 10 ds. Bongers;
Remonstr. Gem. geen dienst
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10
ds. Steenstra, 4.30 ds. kand. C.N. van
Dis; Kievietk. 10 dr. Van Bruggen; Mes-
siask. 10 ds. Van Waasbergen; Dorps
centrum 9.30 ds. kand. C.N. Van Dis;
Geref, Kerk Zijllaan 10 ds. v.d. Woude, 7
ds. Niemantsverdriet (Moordrecht) HA;
Ned. Prot. Bond (Kerkdam) 10.30 ds.
Jonkers (Den Haag).
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 ds.
Van 't Hof, 6.30 prof. dr. v.d. Beek (Val
kenburg); Geref. Kerk 9.30 en 6.30 ds. W.
v.d. Meulen (Leidschendam); Ned. Prot.
Bond (De Wijk) geen opgave; Rk Kerk
zat 7, 2
.10.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 en 7
hulppred. J. den Haan; Geref. Kerk 9.30
ds. Rang, 7 ds. Schreuder.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds.
Wolthaus; Rk Kerk St. Jan zat. 7.30, zo.
9.30; Chr. Dienaark. zat 7, zo. 10; Meer-
burgkerk H. Rijndijk zat. 7, zo. 9.30 en
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 6.30 ds.
Eysenga in geref. kerk; Geref. Kerk zie
herv. gem.; Remonstr. Gem. 10 dr.
Meyering.
