Ria's verbeten jacht op privacy Waar eindigen de bemoeienissen van een sociaal-rechercheur? 'Je hoeft het iemand niet onmogelijk te maken' ZATERDAG 9 AUGUSTUS 1986 EXTRA PAGINA 21 "Aan de ene kant wil je fraude tegengaan, en aan de andere kant wil je er geen politiestaat van maken", zei minister De Koning van sociale zaken onlangs. Sinds enige tijd is bij sociale diensten in Nederland het instituut sociaal-rechercheur actief, met het doel bijstandsfraude op te sporen. Soms leidt dat tot onversneden spionage, zo als in het geval van Ria Westrate uit Roelofarendsveen, die de Belangengroepering Benadeelde Bijstandsvrouwen oprichtte. "Uit alles blijkt dat iemand met een uitkering absoluut geen recht op privacy heeft". door Ko van Leeuwen De Belangengroepering Benadeel de Bijstandsvrouwen (BBB) volgt het instituut sociaal rechercheur misschien wel even hinderlijk als doorgaans omgekeerd het geval is. Zo verstuurde de BBB rond Konin ginnedag dit jaar - aangemoedigd door de jaarlijkse lintjesregen - aan elf sociaal rechercheurs het gouden gluurderslintje. Deze onderschei dingen werden via de desbetreffen de sociale diensten aan de recher cheurs uitgereikt. Ria Westrate uit Roelofarendsveen glimlacht vrolijk als ze het vertelt. Ook haar 'eigen' sociaal rechercheur werd onderscheiden. „Spruitenburg heet hij. Maar ik noem hem nu liefdevol Spruitje. Als zo iemand je maandenlang bespio neert, ach, dat schept toch een band". Ria Westrate is 38 jaar, gescheiden, en moeder van vijf thuis wonende kinde ren. Ze krijgt een bijstandsuitkering. De sociale dienst in haar woonplaats liet haar woning in de winter van 1984-'85 schaduwen. Een koude klus voor de aangewezen ambtenaar, want die winter mocht er zijn. Maar hij deed zijn werk punctueel, daarvan getuigt het vertrou welijk rapport Nr. BC: AK-19 dat op 6 februari 1985 gedateerd is. Dat rapport kreeg Ria Westrate in handen nadat zij een beroep had gedaan op de Wet Open baarheid Bestuur. De meeste persoonlij ke gegevens erin, zoals adressen en plaatsen zijn doorgehaald. Het rapport laat zich lezen als een saaie detectiveroman. Het toont vooral aan dat het leven van een sociaal recher cheur minder spannend is dan men zou vermoeden. De meest interessante mel dingen die Spruitenburg in zijn verbaal maakt, gaan over het in de auto stappen van een man die uit het huis van me vrouw Westrate komt, het ijs krabben, het aan de waslijn hangen van witte overhemdem. Hoge ogen gooit het weg rijden en geparkeerd staan van de auto van degene die in de rapportage veelal als genoemde man wordt omschreven. Klem gereden Ria Westrate: „Na jaren leer ik een man kennen en dat blijkt dan een echte vriend, een fijne kameraad voor je te zijn. Die vriend verliet op 5 februari mijn huis en werd opeens klemgereden door de Rijkspolitie hier. Hij was blijven sla pen omdat het laat was geworden op een verjaardag. Hij moest mee naar het bu reau en daar zat een opsporingsambte naar. Die zei: ik wil dat u een verklaring tekent dat u een economische eenheid vormt met mevrouw Westrate. Dat deed hij niet. Om half negen werd ik gebeld. Of ik direct op het politiebureau wilde komen. Nou, ik schrok me wezenloos, ik voelde de grond onder m'n voeten weg trekken. Ik zeg: is er iets met de kinde ren? En het antwoord was: nee, het is een verrassing, komt u maar hierheen. Ik legde de haak erop en om een uur of negen belde m'n vriend. Hij zei: joh, ik ben klemgereden, ik snap er niks van". Ze vertelt hoe ze snel cohtact opnam met een bureau voor rechtshulp. Hoe ze haar adviseerden wèl naar het politiebu reau te gaan. Ria Westrate: „Ze zeiden: als je niet gaat, denken ze dat het wel waar zal zijn. Ik kom daar in een kamer tje van twee bij twee met een bureau er in en twee heren. Daar ontmoette ik voor het eerst meneer Spruitenburg, mijn so ciaal-rechercheur, die mij drie maanden begluurd had. Of ik wist waarvoor ik moest komen. Ik had gefraudeerd. Je wordt al onmiddellijk behandeld als misdadigster. Ik zeg: het gaat jullie ze ker om de seksuele relatie. Maar hij ant woordde: je hebt nog geluk gehad dat we geen inval hebben gedaan. Van 23 oktober 1984 af totaan die 5e februari had die man mij dus bespioneerd. Hij had tussen de 27 en de 30 waarnemingen gedaan, nou, dat is twee keer per week. Het erge is dat zoiets gebeurt naar aan leiding van anonieme tips!". Het vertrouwelijk rapport telt meer dan veertig 'waarnemingen'. Als aanlei ding tot de controle vermeldt het rap port: Vermoeden van fraude o.g.v. tip. De eerste keer dat de sociaal recher cheur iets verdachts meent te ontdek ken is op dinsdag 23 oktober 1984. Be vinding/waarneming op die dag: Een man ...omstreeks 16.05 uur, stond op de... bij de achteruitgang van de woning..., te... de... personenauto geparkeerd. Vanaf het erf van genoemde woning, via de in de houten afscheiding aanwezige deur, kwamen een vrouw en een man tevoor schijn. De man droeg o.a. een zwart kos tuum, had enigszins krullend of golvend donkerkleurig haar, een snor en een bril. De man opende het rechter voorportier en liet de vrouw in de auto stappen. Ver volgens stapte hij zelf in de auto op de bestuurdersplaats. Hierna reed men weg, in de richting van... Diezelfde dag, omstreeks 20.00 uur, stond de perso nenauto weer op denaast de aangren zende woning In de woning brandde licht. Ria Westrate: „Ik heb navraag gedaan bij de rijksconsulent van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, maar de sociale dienst is niet verplicht de cliënt op te roepen en te vertellen dat er controle zal komen. Hij zei wel: Maar fatsoenshalve...". Ria Westrate vertelt dat de sociaal-re chercheur zich nauwgezet van zijn taak kweet: „Hij meldde dat er witte over hemden bij me aan de lijn hingen. Ja, dat klopt. Mijn oudste zoon is kelner in een restaurant, die draagt witte over hemden. Elke dag een schone. Dan komt zo'n lijn wel eens vol met witte overhemden". Wit overhemd Het rapport meldt op 30 november 1984: ...omstreeks 07.55 uur, stond de ...-per sonenauto geparkeerd op het middenter rein van de nabij deteIn de wo ning branden lichten. Waarneembaar is dat de bekende man onder andere ge kleed in een wit overhemd, door de ka mer loopt. Omstreeks 08.13 uur, die dag, kwam hij via de achterdeur van de wo ning en het erf op de straat. Hij begaf zich naar de auto, waarmee hij korte tijd later wegreed". Verdachter vindt de waarnemer het op 5 december, toch al een dag waarop het spannend kan toegaan: omstreeks 07.50 uur, bleek de ...-per sonenauto geparkeerd te staan op het middenterrein van de nabij de te ...arendsveen. (Hier was verzuimd het eren:'Al was de onderste steen boven (fotoGPD) laatste deel van de woonplaats door te halen). Omstreeks 08.13 uur, die dag, kwam de welbekende man via de achter uitgang van de straat op lopen, begaf zich naar de auto en reed daar vervol gens mee weg. Omstreeks 09.15 uur, die dag, blijkt er wasgoed buiten de woning te hangen. Hierbij bevinden zich witte overhemden. Gebleken is dat de hier meergenoemde man op werkdagen witte overhemden draagt. De volgende dag betrapt de sociaal-re chercheur de 'meergenoemde man' op nieuw op heterdaad. Nu onderneemt hij verdere actie. Lezen we in zijn vertrou welijke rapportage: ...Hij begaf zich via het erf en de deur in de afscheiding de straat op en naar de auto. Hij reed weg naar Omstreeks 08.25 uur, die dag, reed hij het parkeer terrein van het postkantoor in die ge meente op. Hij ledigde daar een postbus. Aangezien deze man vermoedelijk ge naamd is die woonachtig zou zijn op het adres te werd daar een controle uitgeoefend. Het bleek een appartement op de 5e etage te zijn. In de woning be vond zich geen persoon/personen. In de brievenbus lagen enkele folders". Privacy Ria Westrate: „Uit alles blijkt dat ie mand met een uitkering absoluut geen recht op privacy heeft. En iemand die omgaat met iemand die een uitkering heeft blijkbaar ook niet. M'n vriend was een week ziek. Hij woont alleen, dus ik zei: je moet verzorging hebben, je komt hier. Dus het GAK krijgt dit adres op. Nou, Spruitje had zelfs een kopie van het rapportje van de controle-man van het GAK. Ik vind het nog steeds onge looflijk. Het is een rot gevoel dat burgers elkaar verlinken, verraden en dat dan zo'n man zich ervoor leent om drie maanden lang iemand te schaduwen. Ik heb het nog steeds... als er een auto aan de overkant stopt denk je onwillekeu rig...". „De vraag is of mensen die een uitke ring ontvangen evenveel recht hebben op privacy als andere burgers", sprak mr. Mieke Vosman, de advocate van Ria Westrate bij de behandeling van een ho ger beroep nadat de vice-president van de Haagse rechtbank eerder had beslist dat de gemeente Alkemade niet bekend hoefde te maken hoe dikwijls per week Ria Westrate haar vriend zou mogen ont vangen. Want dat wilde Ria wel eens we ten, maar ze kreeg ook in tweede instan tie nul op rekest. Bij die gelegenheid stelde de Amsterdamse advocate dat haar cliënte nooit had gefraudeerd, maar dat de sociale dienst in haar gemeente haar behandelde alsof dat wel zo was. Mr. Vosman: „De gemeente moet bij het uitvoeren van de bijstandswet alleen beoordelen of de uitkeringstrekker geld heeft. Dat is alles. Zaken als iemand die gearmd over straat loopt, bij wie iemand slaapt of van wie de was is die buiten hangt, doen niet ter zake". Ria Westrate keert terug naar de ge beurtenissen op die gedenkwaardige 5e februari: „Dezelfde dag dat m'n vriend klemgereden werd, is ook m'n uitkering stopgezet. Wat moet je dan met je vijf kinderen? Je hebt het in een dorp als dit toch al moeilijk als je gaat scheiden. De directeur van de woningbouwvereni ging was hier vroeger een huisvriend. Na de scheiding schreef hij een brief naar de Raad voor de Kinderbescher ming dat ik een losbandige vrouw was en niet capabel de kinderen op te voe den. Er is hier toen een pittige tante bij me thuis geweest en die heeft een rap port opgemaakt. Nou, al was de onderste steen boven gekomen, m'n kinderen, dat is mijn taak". Verbijsterd Even maar is ze stil. Dan zegt ze: „Die vijf kinderen, dat is een groot gezin ja, ik liet er geen gras over groeien. Maar we hebben het heerlijk met elkaar. Die kin deren, zijn m'n leven". Even later: „Nou ja, je scheiding, dan kom je bij de sociale dienst terecht en dan zegt daar een ambtenaar botweg tegen je: „Het in teresseert ons niet hoeveel mannen jij over de vloer krijgt, als je d'r maar niet voor wordt betaald. Dan kijkje toch wèl even verbijsterd. Mijn vriend is geen vervanger of pappa-figuur. Hij heeft z'n eigen huis, z'n eigen zaak, z'n eigen be doening en wij zijn alle twee vrije men sen". Ria Westrate liet dus niet over zich lo pen. Via de Vrouwenvakbond Amster dam kwam ze met haar raadsvrouw in contact en ook met het Landelijk Steun punt Comité Vrouwen in de Bijstand in Utrecht. In haar woonplaats gedroeg Ria zich verre van lijdzaam. Met steun van haar advocate, de Vrouwenvakbond en het Landelijk Steunpunt bezette Ria We strate op 12 maart 1985 de burgemees terskamer in het gemeentehuis van Roe lofarendsveen. Ria Westrate: „Ik liep met vlinders in m'n buik. Hoor Haar van de VARA was er ook bij. Er kwam een gesprek met de burgemeester en met de wethouder en de Gemeentelijke Sociale Dienst. Het werd een succes. Het resultaat was dat ik diezelfde dag m'n achterstallige vakantiegeld kreeg. De volgende dag mocht ik een nieuwe bijstandsaanvraag indienen, op grond van het feit dat mijn relatie bekoeld zou zijn. Er restte nog een terugvordering van f 1.956,25, maar daarover werd niet meer gesproken". Toch besloot Ria Westrate met steun van de stichting Rechten Vrouw een kort geding aan te spannen tegen de Ge meentelijke Sociale Dienst. Want ik wil de die duidelijke richtlijnen voor wat wèl en niet mag in m'n relatie. Die relatie is trouwens nooit meer zo geworden als vóórdat dit allemaal gebeurde". Hoe warm? Inmiddels loopt haar procedure door. Deze zal binnen afzienbare tijd worden behandeld door de Raad van State. Ze vertelt ook hoe ze zich moest verant woorden voor Gedeputeerde Staten:': „Daar zaten een heleboel heren achter: een tafel, het leek net het Laatste Avond maal. Het was een besloten zitting, maar ik had zelf gevraagd het openbaar te doen zijn en dat werd toegestaan. Dan konden ook anderen eens horen hoe men je daar als vrouw behandelt. Er zat daar een corpulent heertje dat mij vroeg: u heeft uw uitkering destijds terugge kregen op grond van het feit dat uw rela tie bekoeld was, kunt u mij vertellen hoe warm die vóór die tijd was?". Al die minder prettige avonturen leid den ertoe dat Ria Westrate met twee an dere vrouwen de Belangengroepering Benadeelde Bijstandvrouwen in het le ven riep. Ze deed dat onder meer samen met Albine Grumbock uit Edam, die zelf onaangename ervaringen met de sociale' dienst in haar woonplaats had. Albine Grumbock, ook bijstandsvrouw, trof het bijzonder dat haar buurman adjunct-di recteur van die Sociale Dienst was. Hij - kon haar dus gemakkelijk in de gaten houden en dat deed hij ook. Ook al via: de Wet Openbaarheid Bestuur kwam Al bine er achter wie haar tipgever was. Ria Westrate: „Albine en ik vormen nu het bestuur. Komen we er niet uit, dan nemen we contact op met het Landelijk Steunpunt. We draaien op giften. Wij3 willen bijstandsvrouwen die in moeilijk heden komen de weg wijzen. Langza merhand zijn we heel wat wijzer gewor den. We gaan ook congressen af'. Ondanks alles is er begrip bij de BBB voor de lastige taak van de sociaal-re chercheur. Schalks zegt Ria Westrate: „Vandaar dat we ze ook een onderschei ding geven". Logboek Samen met Albine Grumbock ging Ria Westrate op 14 mei van dit jaar naar de themadag "Sociale Recherche - Bij zondere Controle bij de GSD, maar hoe?" in de Singer-concertzaal in Laren. Een zaal vol sociaal-rechercheurs - 260 bij elkaar - hoorde daar de Bredase offi cier van justitie, mevrouw mr. A.J.T.M. Franken-van Zinnicq Bergmann zeggen dat zestig procent van de mensen die een uitkering krijgen fraudeert. 'Het per centage ligt misschien nog wel hoger', zei mr. Franken. Zij betoogde dat elke nieuwe sociaal-rechercheur zichzelf te rugverdient. Haar gehoor reageerde wel gemoed en met instemming. Later ver klaarde de officier: „Ik kan geen vaste cijfers noemen, ik kan ook niets hard maken". De vrouwen van de Belangengroep Benadeelde Bijstandsvrouwen reizen het hele land af. Ze houden voorlich tingsbijeenkomsten en geven lezingen. Er wordt een logboek bijgehouden van de gevallen die zich melden. Ria Westra te: „Men mag ook rustig anoniem blij ven. Wij kunnen altijd gebeld worden, zeven dagen per week, vierentwintig urn- per dag". De telefoonnummers van de BBB: 01713- 5694 en 02993-72530. "Tachtig procent van de mensen denkt nou eenmaal altijd dat twin tig procent op zijn zak leeft en dat daarop dus sterk gelet moet wor den". Dat zegt drs. A.C. van Vliet, directeur van het centraal bureau van Divosa, de vereniging van di recteuren van overheidsorganen voor sociale arbeid. De standpunten onder de leden van de vereniging over de aanpak van frau de in de sociale verzekeringen waar mee de gemeenten veel te maken heb ben (grofweg geknoei met de WWV en met de bijstand) lopen nogal uiteen. Zowel principiële als materiële argu menten (geen menskracht) spelen een rol bij de beslissing om wel of niet of alleen boven een bepaalde grens aan gifte te doen. Divosa schat dat er nu zo'n driehon derd sociaal-rechercheurs of bijzonde re controleurs met algemene opspo ringsbevoegdheid zijn (dat wil zeggen dat ze processen-verbaal mogen opma ken) en zeker nog eens evenzoveel zon der die bevoegdheid. Vermoedens van fraude worden in de gemeente Velsen, om maar eens een voorbeeld te noemen, voorgelegd aan een fraudetoetsingscommissie van mensen uit de sociale dienst, die een advies aan de directeur uitbrengt. Deze beslist op basis daarvan de zaak wel of niet aan B en W voor te leggen en dat college kan ten slotte formeel aangifte doen. In twijfelgevallen overleggen di recteur en commissaris van politie ook nog. Anonieme tips gaan rechtstreeks de prullenbak in. Directeur Van der Lub- be van de sociale dienst: „B en W vin den dat iemand verantwoordelijk is voor de informatie die hij aandraagt. Op z'n minst moet zijn of haar naam bij de dienst bekend zijn". Bergen op Zoom heeft drie bijzónde re controleurs met opsporingsbe voegdheid in dienst voor de wijde re gio, allen oud-politiemensen. Anders dan in Velsen en diverse andere ge meenten (bijvoorbeeld Rotterdam) wordt hier behalve op de geluiden uit het maatschappelijk werk ook gerea geerd op anonieme tips. Directeur A.J.J.H. Valkenburg van de sociale dienst: „We gaan niet op wilde verha len af, maar we beoordelen anonieme tips toch altijd om te zien of er iets van waarheid in zit. Iemand kan wel uit angst voor repercussies zijn naam niet durven geven". Beide gemeenten hanteren de richt lijnen van het Openbaar Ministerie: meer dan duizend gulden fraude in een periode van meer dan twee weken. De fraudecommissie van het openbaar mi nisterie overlegt overigen? momenteel met Divosa, de Vereniging van Neder landse Gemeenten (VNG) en de Fede ratie van bedrijfsverenigingen over verhoging van die i Divosa neemt in haar advies getiteld „Economische eenheid en anonieme tips" van april 1986 overigens een zeer terughoudende, zij het niet geheel af wijzende houding in wat betreft ano nieme tips en wijst op de mogelijkheid dat „minder correcte" motieven een rol kunnen spelen bij mensen die „spon taan" met informatie komen aandra gen. De vereniging vindt dat de beslis sing om anonieme informatie te ge bruiken bij de gemeenteraad moet lig gen en adviseert de leden er zeer zorg vuldig mee om te gaan. De Arnhemse advocaat-generaal mr. F.T. Boerwinkel is voorzitter van de landelijke fraudecommissie van het openbaar ministerie die de procureurs generaal onder andere over de richtlij nen adviseert. Zijn visie op de houding van het OM in de opsporing: „Door prioriteitstelling - want als het kwaad op de ene plek anders getint is dan el ders moet je daarnaar handelen - pro beren we actief en sturend zaken op de zitting te brengen. Niet het kruimel werk, maar vooral de grotere overtre dingen en de overtredingen die zich massaal gaan voordoen". „Ik ben niet zo bang voor die sociaal rechercheur. De gewone politie komt niet aan dit werk toe. Vergeet niet dat de rechercheur door zwart werken te signaleren by veel ernstiger vormen van fraude door malafide werkgevers kan belanden. Als ze al helemaal niet aan steunfraude zouden toekomen hebben ze dóór al genoeg werk aan. Als er geen zwarte bazen zijn, zyn er ook geen zwartwerkers zeg ik altijd". De grootste groep klanten van de so ciale diensten wordt gevormd door de mensen met een bijstandsuitkering en binnen die groep laten de bijstands vrouwen het meest van zich horen. De wetgeving maakt het de uitvoerende dienst bepaald niet gemakkelijk, daar over lopen de meningen niet zover uit een. Meermalen valt de term- „mis- bruikgevoelig". De Algemene Bijstandswet (ABW) gaat uit van leefeenheden waar de om vang van het inkomen bepaalt in welke mate men bijstand krijgt. Voor de bij standsvrouw ontstaat dan het dilemma wanneer ze met een nieuwe partner een „economische eenheid" vormt. De sociale dienst heeft naast het overbrug gingsmiddel van een „kennismakings periode" weinig controlemiddelen die niet balanceren op de rand van de aan tasting van de privacy. Het grote probleem voor de bij standsvrouwen is, zo constateert Van Vliet van Divosa, dat tijdsverschijnse len als emancipatie en individualise ring haaks op de wet staan. De vereni ging deed een handreiking aan de so ciale diensten door een aantal toet singsnormen voor de „economische eenheid" te formuleren. Zo zouden bijvoorbeeld vragen over een affectieve en/of seksuele relatie niet relevant mogen zijn en zou de con trole gericht moeten zijn op het geza menlijk wonen en een gezamenlijke fi nanciële huishouding. De Velsense directeur Van der Lub- be: „Soms denk ik dat je je erbij moet neerleggen dat sommige zaken tot op zekere hoogte oncontroleerbaar blij ven en dat je moet vertrouwen op het eigen verantwoordelijkheidsgevoel van de mensen". Iedereen lijkt het erover eens te zijn dat er geen sprake mag zijn van een heksenjacht en dat de grootst mogelij ke zorgvuldigheid in acht moet worden genomen bij controles. „Het recht heb ben op een uitkering mag geen reden zijn de ontvanger(ster) met extra arg waan tegemoet te treden", zegt Divosa. Een beroepscode en opleiding moeten straks bijdragen aan het voorkomen van uitwassen. Voor de Belangengroepering Bena deelde Bijstandsvrouwen (BBB) blijft de sociale rechercheur of bijzondere controleur vooralsnog vooral een „gluurder". Verhalen over controle op overhemden aan de lyn en postende re chercheurs voor de deur zijn niet ver zonnen, zo blijkt uit het rapport dat Ria Westrate uit Roelofarendsveen (zie ar tikel hierboven) via een beroep op de Wet Openbaarheid Bestuur (WOB) in handen kreeg. Valkenburg, puttend vanuit de prak tijk in Bergen op Zoom: „We hanteren de Kroon-jurisprudentie. Dat is niet in eerste instantie het tellen van tanden borstels, maar het „naar buiten toe voorkomen" als economische eenheid. Je kunt grenzen leggen in je onder zoek. Wij doen bijvoorbeeld geen on derzoek in de buurt, bij familie of kin deren. Je hoeft iemand zijn leven niet onmogelijk te maken". Maar posten met een auto? „Ja, dat zou kunnen". En ook kijken hoeveel overhemden er aan de lyn hangen? „Ja. Dat is overigens niet aan de con troleur voorbehouden, dat kan al in een eerdere fase van het onderzoek ge beuren". Ook mr. Boerwinkel acht posten voor de deur wel geoorloofd: „Tja, het lijkt allemaal een beetje in de sfeer van de karikatuur te liggen. Maar ik weet dat het gebeurt en er zijn natuurlijk re chercheurs bij met dat terriërachtige - in elk geval mag men er geen maanden mee doorgaan en de ethiek moet ver bieden dat iemand zich in een woning wil „inpraten". Ik vind het zeker niet van zó'n enorm belang dat mensen 's nachts ervoor van hun bed gelicht moeten worden". Verontwaardigd reageert Van der Lubbe ten slotte op het nogal gerucht makende Vrij Nederland-interview eind mei met de Bredase officier van justitie mr. Franken, die meent dat zes tig procent van de uitkeringsgerechtig den fraudeert. Hy is niet de enige die wyst op de negatieve beeldvorming die deze door de officier onbewezen stelling oproept. Franken vindt dat de sociaal-recher cheur zichzelf wel terugverdient. Van der Lubbe: „Geld mag toch nooit je uit gangspunt zijn tot wetshandhaving. Als je zo denkt kun je je hele justitiële apparaat wel opdoeken. De discussie zit daarmee helemaal in de verkeerde hoek". INGE CRUL

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidsch Dagblad | 1986 | | pagina 21