De Muur kwam als een totale verrassing:
ZATERDAG 9 AUGUSTUS 1986
EXTRA
|^^|^^^BIJLAG^AJM1E^EIDSCH/ALPHEN^AGBLAD
PAGINA 15
"Denkt u dat wij onze bouwvakkers zullen
inzetten om een muur tussen Oost en West te
bouwen? Niemand denkt daaraan", aldus de
Oostduitse partijleider Walter Ulbricht in juli
1961. Een maand later liet Chroestsjov de Muur
bouwen, om later uit de school te klappen dat de
plannen daartoe al maanden gereed
hadden gelegen. De Duitse deling met beton en
prikkeldraad bezegeld, nu alweer 25 jaar.
door Hans Hoogendijk
Het gebeurde in de nacht van 12 op
13 augustus 1961. De hemel boven
Berlijn was bedekt, de temperatuur
bedroeg 13 graden. Zoals elke zater
dag hadden de meeste Berlijners er
een lange avond van gemaakt. Zon
dag kon er worden uitgeslapen. Tot
12 uur verliep de nacht als elke an
dere.
Kort daarna rinkelde in duizenden
huizen in Oost-Berlijn de telefoon, alarm
voor partijleden en Volkspolizisten. Een
reusachtig raderwerk kwam in bewe
ging. Om elf minuten over één verzond
het Oostduitse persbureau ADN een ver
klaring: „De regeringen van de landen
van het Warschau-pact wenden zich tot
het parlement en de regering van de
DDR en tot alle arbeiders met het voor
stel aan de Westberlijnse grens een
maatregel te treffen die de intriges tegen
de socialistische landen effectief onmo
gelijk maakt. Er moet een ring om West-
Berlijn komen die een betrouwbare be
waking en werkzame controle garan
deert".
Negen uur eerder had de toenmalige
Oostduitse partijleider Walter Ulbricht
de bevelen voor de afgrendeling van de
DDR ondertekend. De man die een en
ander moest uitvoeren was Erich Honec-
ker. Vele duizenden Oostduitse kamera
den rukten die nacht met prikkeldraad,
betonnen palen, pantserwagens en ge
weren op naar de grens tussen Oost en
West. Sowjetrussische troepen zorgden
voor rugdekking. De Duitse deling werd
met beton en prikkeldraad bezegeld.
Woedend
Komt er oorlog?, was de bange vraag
die overal werd gesteld. De Amerikanen,
Britten en Fransen waren volledig ver
rast. Kennedy was woedend dat de in
lichtingendiensten zo hadden gefaald.
Maar daarna stelde hij dat de Muur een
nederlaag voor Chroestsjov betekende.
Zijn commentaar: 'Nu hebben we te ma
ken met mensen die op hun beurt in pa
niek zijn geraakt. En niet wij. Wij doen
nu niets, want er valt niets te doen tenzij
we oorlog willen voeren'. Kennedy was
ervan overtuigd dat met de bouw van de
Muur de crisis om Berlijn ten einde was.
En hij had gelijk.
De toenmalige Westduitse ambassa
deur in Moskou sprak kort na de 13e au
gustus met Chroestsjov. Deze zou toen
hebben gezegd: „Ik weet dat de Muur
een afschuwelijke zaak is. Ze zal ook op
een dag weer verdwijnen. Maar dat ge
beurt pas als de oorzaken die tot de
bouw hebben geleid, zijn verdwenen.
Wat moest ik doen? Meer dan 300.000
mensen, en wel de best opgeleiden, ver
lieten in de maand juli 1961 de DDR. Het
is niet moeilijk te stellen dat de Oost
duitse economie in elkaar gestort zou
zijn als we niet snel iets tegen die massa
le vlucht hadden ondernomen. Er waren
twee tegenmaatregelen mogelijk: blok
kade van het luchtverkeer of de Muur.
De eerste mogelijkheid had ons in ern
stige problemen met de VS gebracht,
waaruit mogelijkerwijs een oorlog was
voortgekomen. Dat kon en wilde ik niet
riskeren. Dus bleef alleen de Muur over.
Ik wil verder niet verzwijgen dat ik uit
eindelijk het bevel tot de bouw heb ge
geven. Ulbricht wilde het al maanden
eerder, maar ik wil mij niet achter zijn
rug verschuilen. Daarvoor is hij overi
gens ook veel te smal voor mij".
Een gesprek met de vermaarde onor
thodoxe historicus Sebastian Haffner.
De 79-jarige Haffner, geboren in Berlijn,
vertrok in 1938 naar Engeland. Daar
werkte hij als journalist. Na de oorlog
reisde hij voor steeds langere perioden
terug naar Duitsland. Nu woont hij in
een van de buitenwijken van West-Ber-
lijn. Haffner werd vooral bekend door
zijn kritische boeken over Churchill en
Hitier. Op dit moment werkt hij aan een
boek over de 75 jaar dat Duitsland een
rijk was. Centraal in dit gesprek de aan
leiding en de gevolgen van de bouw van
de muur voor Oost en West in het alge
meen en de betrekkingen tussen beide
Duitslanden in het bijzonder.
Geen afspraken
Sebastian Haffner: „De Muur was het
resultaat van een vier jaar durende cri
sis, die niet los kan worden gezien van
het einde van de Tweede Wereldoorlog.
In de eerste plaats hadden de Russen
Berlijn alleen veroverd en in de tweede
plaats hadden de Amerikanen en Engel
sen veel meer gebied bezet dan hun uit
eindelijke zone is geworden. In 1944 zijn
in Londen de plannen voor vier zones
uitgewerkt en in mei, juni 1945 werden
de vier machten het erover eens dat die
zones zouden blijven. Dat betekende dat
de Amerikanen en Engelsen zich uit de
veroverde gebieden zouden terugtrek
ken in ruil waarvoor ze - aangevuld met
de Fransen - delen van Berlijn zouden
krijgen".
„Bij die gelegenheid werd verzuimd
duidelijke afspraken te maken over de
toegangswegen naar Berlijn. Het enige
concrete akkoord betrof de luchtverbin-
dingen naar de stad. Al het andere was
vrij te interpreteren. En dat leidde in
1948 tot een eerste breekpunt. Er wer
den twee Duitse staten gevormd, waarna
de Russen probeerden de geallieerden
uit het vreemde lichaam Berlijn, dat
midden in hun gebied lag, te verdrijven.
Dat was de beroemde blokkade, die de
geallieerden uiteindelijk via een lucht
brug braken".
Volksverhuizing
„Met het verharden van de relaties tus
sen beide blokken vond vanaf 1949 via
Berlijn een voortdurende volksverhui
zing van Oost naar West plaats. De DDR
dreigde leeg te bloeden. Op een bepaald
moment zouden de Russen hun zone
moeten opgeven of de massale vlucht
onmogelijk moeten maken. Berlijn
speelde de centrale rol in dit dilemma.
DDR-burgers konden vrij naar Oost-
Berlijn reizen en ze hoefden alleen maar
in de S-Bahn naar West-Berlijn te stap
pen, zich daar aan te melden en ze wer
den verder gevlogen naar West-Duits-
land. Het was kinderlijk eenvoudig. Als
de Russen de DDR wilden houden, dan
moesten ze wat veranderen. De vraag
was alleen hoe. Berlijn was voor beide
zijden een zwakke stee. Voor de Russen
vanwege de makkelijke weg naar het
Westen, voor de westelijke machten we
gens de niet goed geregelde verbindin
gen. Behalve de luchtverbindingen was
niets waterdicht overeengekomen. Het
was een eiland in de Russische invloeds
zone, 175 kilometer van de eigen troepen
in West-Duitsland. Steeds zaten de geal
lieerden met het probleem hoe te hande
len als de Russen weer eens problemen
maakten, waarbij ze zich afvroegen of
Berlijn wel te houden was".
„Toen kwam in 1958 het beroemde
Chroestsjov-ultimatum. Dat hing overi
gens weer samen met de machtsbalans
tussen de VS en Rusland op nucleair ge
bied. De Russen geloofden in die jaren,
Vopo's houden tot op de dag van vandaag alles en iedereen in de gatenal kan er in dit geval een lachje af.
vlak nadat Gagarin als eerste mens een
ruimtevlucht had gemaakt, dat ze op het
gebied van de raketten een voorsprong
hadden. En misschien was dat ook wel
zo. De Amerikanen hadden meer kern
bommen, zij meer raketten. Chroestsjov
wilde dat uitbuiten. Hij meende dat hij
wat kon riskeren en in november 1958
stelde hij voor Berlijn te demilitariseren
en er een vrije stad van te maken. Dat
betekende dat de geallieerden eruit
moesten".
Onder druk
„Toen begon die lange Berlijnse crisis.
Er werden twee topconferenties gehou
den in Genève, daarna de top in Parijs,
die ook niets opleverde. De gealllieerden
werden door Chroestsjovs dreigemen
ten in grote verlegenheid gebracht. Een
oorlog wilden ze niet riskeren, de Rus
sen ook niet, maar die bluften overtui
gender. Een oplossing tekende zich niet
af. Chroestsjov liet de top in Parijs mis
lukken wegens de onderschepte spiona-
gevlucht van Garry Powers, maar dat
was slechts een voorwendsel. Hij wilde
niet toegeven en hield het Westen onder
druk".
„In mei 1961 op de top met Kennedy
in Wenen, vergrootte Chroestsjov zijn
druk met het dreigement heel Berlijn te
zullen bezetten. In de zomer van dat jaar
werd de spanning zó groot dat er wel iets
moest gebeuren. Dat gebeurde: de Muur
werd gebouwd. Een wat laffe oplossing
van Chroestsjov, want hij maakte de
vluchtweg wel dicht maar accepteerde
in feite het bestaan van een door het
Westen bezet en in het Westen inge
bouwd West-Berlijn. Pikant is overigens
dat Ulbricht een maand voor de bouw
van de Muur een personferentie gaf en
op de directe vraag of hij van plan was
Oost-Berlijn af te grendelen, zei: „Denkt
u dat wij onze bouwvakkers zullen inzet
ten om een muur tussen Oost en West te
bouwen? Niemand denkt daaraan. Hij
wilde dat de Russen de luchtcorridor
blokkeerden, maar Chroestsjov weiger
de dat".
„Toch was toen de crisis nog lang niet
voorbij; Er waren veel kleine incidenten
en de Russen bleven de Westberlijnse
bevolking intimideren, zonder dat het
overigens tot bloedvergieten kwam. Het
einde van de Berlijnse crisis kwam na de
Cubaanse crisis. Na de rakettenstrijd
rond Cuba zag Chroestsjov in dat hij be
ter geen confrontatie meer met de VS
kon aangaan. Helemaal rustig werd het
in Berlijn pas nadat in 1971 de drie
westelijke machten en de Russen het
viermachtenakkoord hadden afgesloten.
Sinsdien is het in West-Berlijn net zo
rustig en veilig als in welke andere West
duitse stad ook. Overigens is er geen
sprake meer van dat de Russen Berlijn
direct bedreigen of zouden willen aan
vallen. Wel zijn de drie westerse mach
ten nog steeds de beste garantie voor
een vrij West-Berlijn. En verder is het zo
dat de Russen nooit iets tegen West-Ber
lijn kunnen doen zonder Britten, Fran
sen of Amerikanen te doden en dat zou
kunnen leiden tot een grote oorlog".
Te zwak
Over de rol van West-Duitslands eer
ste naoorlogse kanselier Konrad Ade
nauer wordt tegenwoordig in West-
Duitsland veel gedisscussieerd. Ade
nauer zou in de jaren '50 een Duitse her
eniging hebben verhinderd. Haffner:
„Adenauer heeft de Duitse deling lang
tevoren zien aankomen, maar hij heeft
deze niet veroorzaakt. Zoveel invloed
had hij beslist niet. Daarvoor was Duits
land de eerste tien jaar na de oorlog ook
veel te zwak. De deling was het resultaat
van het onvermogen van de Russen en
de westelijke geallieerden om het over
de toekomst van Duitsland eens te wor
den. Wel is het zo dat Adenauer de Duit
sers niet meer vertrouwde. Daarin heeft
hij mogelijk wel gelijk. Hij zei dat de
Duitsers een te verleiden volk zijn. En
als ze weer allemaal zouden samenko
men, betekende dat een blok met 80 mil
joen inwoners midden in Europa. Hij re
deneerde dat ze zich dan in de toekomst
mogelijk weer tot een of ander wild
avontuur konden laten verleiden. Duits
land hoefde voor hem niet absoluut ge
deeld te worden, maar het deel waarover
hij wat te zeggen had, moest zó vast in
het westen worden ingebouwd dat het er
niet meer uit kon losbreken. Dat bete
kende in feite een deling. Maar openlijk
heeft hij dat nooit gezegd. De officiële
redenering was dat wij, Westduitsers,
militair en politiek in het Westen veran
kerd moesten worden. Daardoor zou het
Westen zo sterk worden dat het uiteinde
lijk tegen de Russen kon zeggen: geef
ons ook dat Oosten. Maar ik meen dat hy
dat zelf nooit echt heeft geloofd. Daar
voor was hjj te veel realist. Wel heeft hij
aan het einde van de jaren '50 nog gepro
beerd de Russen te bewegen de DDR in
tern wat te veranderen. Hij bepleitte een
structuur in de geest van Finland of Oos
tenrijk".
Veranderd
Adenauer wantrouwde de Duitsers.
Hoe denkt Haffner over zijn landgeno
ten? „Een moeilijke vraag. Ik geloof dat
de Duitsers sinds mijn jeugd, dat was in
Sow jet-soldaten laten zichfotogra-
feren bij Brandenburger Tor.
Bij de Heinrich Heinestrasse. Op de achtergrond de Oostberlijnse televi
sietoren.
Bij Checkpoint Charly, met zicht op de Zimmerstrasse. Rechts het gebouw
van Axel Springer.
de tijd van de Weimar-republiek, zeer
veranderd zijn. Ze zijn werkelijk buiten
gewoon vredelievend geworden. Ze zijn
bang voor oorlog en met recht, want een
oorlog zou niets meer overlaten van
Duitsland. Ze hebben veel geleerd. Ik
wil de Duitsers nu in zoverre vertrou
wen dat ze geen oorlog meer willen en
dat ze niet meer de ambitie hebben heel
Europa te domineren. Dat is door de
Tweede Wereldoorlog veranderd. Ik zie
ook geen ernstig gevaar voor oplevend
neo-riazisme. Maar of ik de Duitsers poli
tiek vertrouwen moet, daar ben ik nog
niet uit".
„De beste garantie voor onze democra
tie is het federalisme in Duitsland. Maar
desondanks - en dat ben ik met Ade
nauer eens - weet ik niet wat de Duitsers
zouden doen als ze volledig alles zelf
mochten beslissen. Ze hebben geen
diepe en oude democratische traditie.
Kijk naar de jaren tussen 1870 en 1945,
een driekwart eeuw waarin ze in ieder
geval staatsrechtelijk een eenheid wa
ren. In die korte periode hebben zich
hier twee interne revoluties voorgedaan
en zijn er twee grote oorlogen gevoerd.
Rijkelijk veel voor zo'n korte periode.
Duitsland was als een kind dat veel te
hard is gegroeid. Dan krijg je bepaalde
afwijkingen".
„Maar na 1945 hebben ze - anders dan
in 1918 - de democratie serieus geno
men. Maar de beste garantie is dat de
Duitsers zich halve Amerikanen voelen.
Ze moeten het gevoel hebben dat de
Amerikanen in feite degenen zijn die het
laatste woord hebben als het ernstig
wordt. En de Duitsers moeten proberen
met hen op één lijn te blijven. Zolang de
Amerikanen hier blijven hoeft niemand
zich zorgen te maken over de Duitse de
mocratie. Als de Amerikanen eens naar
huis zouden gaan, dan weet ik niet zo
precies hoe het intern verder zou gaan
met de Duitsers. Vooral doordat ze een
zeer sterke neiging hebben tot overdrij
ving".
Polen
"Natuurlijk blijft overeind dat de
DDR ook vandaag nog niet de volledige
acceptatie van de eigen bevolking heeft
en dat de meerderheid iets veranderd
wil zien. Dat hoeft zeker niet aansluiting
bij de Bondsrepubliek te zijn, maar wel
meer democratie. Een staatsvorm als in
Finland of Oostenrijk. Maar ik geloof
niet dat dat erin zit. Dat hangt ook van
Polen af. De Polen beïnvloeden het be
leid van de Russen in hoge mate. Toen
Stalin na de oorlog Polen naar het Wes
ten verschoof en de Polen de werkelijk
Duitse oostprovincies gaf, dacht hij: op
deze manier ben ik absluut zeker van de
Polen. Die zullen van nu af zó bang zijn
voor Duits revanchisme, dat ze door dik
en dun achter mij staan. Daarin heeft hij
zich vergist. En sindsdien is de DDR
voor Rusland uiterst belangrijk gewor
den. Nemen we aan dat Stalin in het be
gin van de jaren '50 de DDR inderdaad
nog wilde opofferen omdat hij ervan
overtuigd was dat de Polen te vertrou
wen waren, dan is dat voor iedere leiden
de Sowjet-politicus van heden volslagen
uitgesloten. Hij heeft de Oostduitsers
nodig om Polen af te grendelen. En daar
door alleen al zullen de Russen een Duit
se hereniging nooit toestaan".
