Een sprookje
voor ouderen
Guido Pieters' eigentijdse
kijk op 'Op hoop van zegen'
ZATERDAG 2 AUGUSTUS 1986 1 P W UPWMI WÊ M PAGINA 17
EXTRA
M .J BIJLAGE VAN HET IEIPSCH/ALPHENS DAGBLAD
Volgende week gaat in een record-aantal bioscopen
(zo'n zestig) een eigentijdse bewerking van het
Heijermans-drama 'Op hoop van zegen' in première.
De maker is Guido Pieters, die eerder succes had met
'Ciske de Rat'. Bart Jungmann sprak met hem. "Ik
houd van het schemergebied tussen lectuur en
literatuur".
door Bart Jungmann
Zullen al die zestig bioscopen wel
vollopen? De woordspeling bleef
lang uit, maar nu verzucht Guido
Pieters: "Op hoop van zegen". Het
geen dus tevens de titel is van zijn
nieuwste film, de tweede vrucht
van zijn samenwerking met Danny
de Munk. Opnieuw werd daartoe
een volksdrama uit de Nederland
se literatuur uit de kast geplukt.
Na het Amsterdamse schoffie 'Cis
ke de Rat' nu het vissersleed in 'Op
hoop van zegen'.
Het toneelstuk van Herman Heijer-
mans werd in 1900 voor het eerst opge
voerd. Meteen een groot succes en
sindsdien werd de vis ook ontelbare
malen duur betaald; op het toneel,
maar ook in de bioscopen. Het sociaal
drama, waarin de vissersfamilies zijn
overgeleverd aan de nukken van een
feodale reder, werd een paar maal
verfilmd. De laatste keer in 1934 met de
al hoogbejaarde Esther de Boer-Van
Rijk als Kniertje, de taaie weduwe en
moeder van twee weerbarstige zonen.
Eigen draai
De vraag of een vierde verfilming wel
nodig was, vindt de 38-jarige Guido
Pieters nauwelijks relevant. Niet alleen
omdat het thema volgens hem nog ac
tueel is, maar bovendien omdat scena
riste Karin Loomans er een eigen draai
aan heeft gegeven. "Er zitten mis
schien nog maar twee zinnen in uit het
oorspronkelijke toneelstuk".
Hij vindt dat Loomans goed geslaagd
is in haar vrije bewerking. Om twee re
denen. De eerste: "Als je de film onbe
vangen ziet, zou je volgens mij niet zeg
gen dat hij is ontleend aan een toneel
stuk. Eén heel verschil met de vorige
verfilmingen". De tweede: "Heijer-
mans zou zich zeker niet in zijn graf
omdraaien als hij de film zag".
Guido Pieters zegt dat hij en produ
cent Matthijs van Heijningen al lang
rondliepen met het plan om 'Op hoop
van zegen' te verfilmen. Tien jaar gele
den stond het project al op stapel, maar
werd het vanwege de geringe financiën
weer in de ijskast gezet. Gelukkig
maar, vindt Pieters achteraf. "Toen ik
het script laatst teruglas, kromden mijn
tenen. Het zat nog veel te veel vast aan
het toneelstuk". Het geld dat dank zij
'Ciske de Rat' binnenstroomde, veran
derde de zaak. "Het was nu of nooit".
Guido Pieters wil met deze mededeling
de indruk wegnemen dat hij probeert
met een soortgelijke film in te haken
op het grote succes van 'Ciske de Rat'.
"Als ik dat had gewild, had ik een
tweede deel van Ciske gemaakt. Maar
dat is onzin, want zoiets werkt hele
maal niet. Max de Haas (een vroegere
filmmaker, red.) heeft ooit gezegd: als
je achter de toeschouwers aan rent, zie
je alleen maar hun achterste. En zo is
het precies".
Schemergebied
Pieters bekent zich graag als regis
seur in het Ciske-genre boeken te be
wegen. "Ik houd van het schemerge
bied tussen lectuur en literatuur". Een
stelling die wordt onderstreept door de
achtereenvolgende verfilmingen van
'Dokter Vlimmen', 'Ciske de Rat' en nu
dan 'Op hoop van zegen'. Pieters: "Ik
heb me één keer vergaloppeerd aan
'Kort Amerikaans' van Jan Wolkers. Ik
was er zo diep van onder de indruk dat
ik er te weinig afstand van kon nemen.
Daardoor is de warmte van het boek
niet in de film gekomen".
"Ik ben nu benaderd voor de verfil
ming van 'Rituelen' van Cees Noote-
boom, één van de betere boeken van de
laatste tijd. Maar ik heb het gevoel dat
ik daaraan niet zoveel kan toevoegen.
Wat ook een rol speelt, is dat ik bij die
andere films niet de hete adem van de
auteurs in mijn nek voelde. Die waren
er eenvoudig niet meer om me lastig te
vallen en daardoor voelde ik me vrijer
in mijn aanpak. Overigens heb ik wel
het gevoel dat ik nu aan het einde van
die lijn zit. Ik wil nu weieens wat an
ders omdat ik van zoveel andere din
gen houd. Dat varieert van een detecti
ve tot de meest kunstzinnige film. Of
wat daarvoor moet doorgaan".
Barend (links) en scheepsmaat Pietje in gevecht met het water: storm in
een badkuip.
Barend vertelt zijn moeder (Kitty Courbois), reder Bos (Rijk de Gooyer)
en diens boekhouder Kaps (Leen Jongewaard) niet meer op zee te willen.
De laatste zin is een eigen voorzet om
kritiek op collega-regisseurs te spuien.
"Ik vind dus eigenlijk dat films voor
zichzelf moeten spreken. Maar sommi
ge regisseurs in Nederland kunnen be
ter lullen dan filmen. En dan komen ze
achteraf met een pakket uitleg over de
ról van het geweld in de film of iets
dergelijks".
Met die laatste opmerking doelt hij,
zo blijkt later, op Paul Verhoeven en
diens film 'Flesh and Blood'Pieters:
"Verhoeven is iemand die ik erg be
wonder, maar met 'Flesh and Blood'
had ik veel moeite en op zo'n uitleg
achteraf zit ik dan ook niet te wach
ten". Hij verwijt sommige filmcritici
gevoelig te zijn voor die bla-bla, zoals
hij het zelf noemt. "Je merkt bij som
migen een zekere vooringenomenheid
tegen bepaalde regisseurs". Als maker
van een echte publieksfilm zegt Guido
Pieters vooral geïnteresseerd te zijn in
de reactie van de toeschouwers. "Maar
ik zou liegen als ik zei dat ik kritieken
niet las of dat het me niets deed".
Sprookje
Ter typering van 'Op hoop van zegen'
noemt Guido Pieters het "een sprookje
voor grote mensen". Hij zegt met zijn
film niet zoveel pretenties te hebben,
wil in de eerste plaats entertainment
bieden. "Ik houd van films die op het
randje van sentimentaliteit balanceren.
Films die je emotioneel grijpen, die je
meeslepen en waarvan je na anderhalf
uur zegt: jammer dat het is afgelopen.
Je kunt met een film niet de maat
schappij veranderen. Als je de mensen
tien minuten aan het denken zet, is dat
al heel mooi. Alles wat ik probeer is
een zo toegankelijk mogelijke film te
maken. Ik probeer een zo logisch mo
gelijk verhaal te vertellen en dat is al
moeilijk genoeg".
Bij deze woorden lijkt het toch even
onrustig te worden in het graf van Her
man Heijermans. Als hartstochtelijk
socialist maakte hij van 'Op hoop van
zegen' een sociaal drama. Tegenover
de gedachte dat de behouden thuis
komst van vissers louter een zaak van
God was, plaatste hij de socialistische
gedachten van de opstandige Geert, de
oudste zoon van Knier. Hij is de enige
die de autoritaire reder Bos tegenspel
durfde te bieden en Heijermans laat
hem een uitgebreid pleidooi voor de
verworpenen te land en ter zee afste
ken. Dat facet krijgt in de verfilming
niet zoveel aandacht.
Guido Pieters: "Maar het is wel een
film geworden waarin de kleine man
het slachtoffer is van de mensen die de
macht in handen hebben. Ik wil dat al
leen geen socialistische visie noemen,
het is meer een humane visie. Wat stelt
het socialisme anno 1986 nog voor? In
al die landen waar een socialistisch
systeem is, blijkt het niet te werken".
Vertaald
Met andere woorden: 'Op hoop van
zegen' is door de makers wel enigszins
vertaald naar de huidige maatschappij.
Ook letterlijk, het taalgebruik is aange-
Barend (Danny de Munk) komt thuis van zijn eerste zeereis en ontmoet de dochter van reder Bos, Clementine
(Tamar van den Dop), in gezelschap van Daan (Albert de Mol) en dorpsmuzikant Jelle (Herman Kortekaas).
past. Pieters: "Anders spreekt het de
mensen niet aan. Je moet de taal niet
geforceerd vasthouden. Ik heb er daar
om ook voor gewaakt dat het een echte
kostuumfilm zou worden. De acteurs
hebben dag en nacht met die kleren
rondgelopen en dat zie je volgens mij".
Uit de thematiek van 'Op hoop van
zegen' denkt Guido Pieters ook wel
enige parallellen van het verleden naar
het heden te kunnen trekken. "Het op
treden van Bos, de reder, dat is toch
een beetje witteboordencriminaliteit.
De manier waarop hij de boot laat ver
gaan om zo het verzekeringsgeld te
kunnen opstrijken. Zonder nu overdre
ven vergelijkingen te maken is dat toch
zoiets als met de RSV of het ABP".
"De onontkoombaarheid van het lot,
dat vind ik een interessant punt in 'Op
hoop van zegen'. Er is een hoop veran
derd, maar de mensen zijn nog steeds
afhankelijk. Zijn nog steeds het slacht
offer van allerlei sterfhuisconstructies.
Ik hoop dat dat idee ook een beetje uit
de film spreekt".
Aan de andere kant is er toch ook een
optimistisch element aan het eigenlij
ke drama toegevoegd. Clementine, de
dochter van Bos, keert zich in de film
versie tegen haar vader, terwijl ze in
het toneelstuk veel laffer is. "Dat is
waar en ik heb ook wel zo'n gevoel dat
het grote onderscheid tussen rijk en
arm niet kan blijven bestaan".
Niettemin: de aan het verhaal toege
voegde romance tussen Clementine en
Barend (Kniertjes jongste zoon) komt
niet tot volle bloei. "Zoiets is nog altijd
hoogst actueel. Een meisje uit Bloe-
mendaal zal toch niet zo gauw een
langdurige verhouding hebben met
een jongen uit De Pijp". Guido Pieters
vindt de strandende liefde tussen de
twee tieners een essentiële verrijking
van het toneelstuk. "Het verbindt de
sociale klassen en over het verschil tus
sen die twee klassen gaat het stuk naar
mijn gevoel".
Danny de Munk
De rol van Barend wordt gespeeld
door Danny de Munk. Pieters verwerpt
de indruk dat de filmische bewerking
vooral met het oog op zijn aanwezig
heid en in zijn richting is uitgevoerd.
Ook al noemt hij de jeugdige filmster/
zanger een fenomeen. "Maar hij speelt
zeker niet de belangrijkste rol. Er zijn
een aantal hoofdpersonen: Barend,
Bos, Jo en Kniertje. Zij is toch nog al
tijd de spil waarom het draait. Bij haar
komen alle lijnen samen. Ik heb be
wust voor Kitty Courbois gekozen. Ze
heeft de juiste leeftijd om zonen in die
leeftijd te hebben. En het was een feest
om met Kitty te werken. Haar ogen
hebben precies de felheid om aari te ge
ven dat Kniertje niet een lijdzaam oud
vrouwtje is".
Pieters is trouwens toch content over
de sfeer tijdens de opnamen. "Je ziet
het misschien niet aan de film af, maar
volgens mij voel je het toch. Niemand
heeft de show willen stelen en dat is
toch opvallend als je bedenkt dat er ge
noeg acteurs waren die leidende rollen
hebben gespeeld. Renée Soutendijk
zelfs in een paar films".
"Iedereen heeft echt uitstekend mee
gewerkt, ondanks alle tegenslagen die
we hebben gehad. Om te beginnen was
het de koudste winter van deze eeuw.
Het was soms zo koud dat er niets kon
worden gedaan, dat de acteurs hun
mond gewoon niet openkregen van de
kou. Een ander probleem was het de
cor. Dat kostte meer dan aanvankelijk
gedacht en de opnamen moesten er op
worden afgesteld. Heel lastig, want
daardoor kon je niet zeggen: dit is nog
niet af, laten we eerst maar dat doen".
"Een verhaal apart waren de opna
men in de haven van Yerseke. Het getij
was daar zo sterk dat het lange tijd zeer
de vraag was of het schip de haven wel
zou kunnen bereiken. Het is ook wei
eens vastgelopen. Maar gelukkig was
het precies in de weken van de opna
men springtij en stond de wind gun
stig. Dus dat ging allemaal net goed".
Niet beknot
'Op hoop van zegen' is gemaakt met
een budget van vijf miljoen gulden.
Naar Nederlandse begrippen een aan
zienlijk bedrag, maar vooral de opna
men op zee hadden met een ruimere
begroting levensechter kunnen uitval
len. Toch zegt Guido Pieters: "Ik voel
de me niet beknot door de financiën. Ik
heb het gevoel dat we het optimale er
uit hebben gehaald en je weet in Ne
derland nu eenmaal als filmmaker
waaraan je begint. Film is geen filan
tropie. Hij moet zijn geld opbrengen.
Gelukkig heeft 'Ciske de Rat' het goed
gedaan, dus ik heb niet zoveel scrupu
les. Maar het is natuurlijk wel de be
doeling dat we uit de kosten komen".
"Ik wilde niet met buitenlands geld
werken omdat je dan ook weer allerlei
concessies aan een puur Nederlandse
film moet doen. Je moet met buiten
landse acteurs gaan werken en dat kan
hiermee toch eigenlijk niet. Robert de
Niro als Geert, om maar een gek voor
beeld te noemen. Dan verlies je alle ge
loofwaardigheid".
Een flink deel van het budget is wel
in het buitenland uitgegeven. In de En
gelse Pinewood-studio's (waar onder
meer de effecten van vele Bond-spek-
takels zijn verzorgd) werden de twee
scheepsrampen uit de film opgeno
men. "Dat kon niet in Nederland ge
beuren", zegt Guido Pieters. "Ze heb
ben daar in Engeland een grote water
bak op het terrein met een hydrauli
sche installatie en allerlei wind- en re
genmachines. Die apparatuur bestaat
bij ons niet. Bovendien zeiden ze dat ze
ervaring hadden met dit soort opna
men. Dat viel achteraf behoorlijk te
gen, want het bleek dat ze hun geheu
gen behoorlijk moesten opfrissen. Ze
zeiden: het kan pas goed gaan als het
één keer fout is gegaan. Maar daar had
den wij de tijd niet voor. We hadden
vijf nachten om die opnamen te ma
ken. Daar begrepen ze niets van".
Badkuip
Ondanks genoemde internationale
inspanningen lijken deze scènes het
minst geslaagd en hebben ze - oneer
biedig gezegd - veel weg van een storm
in een badkuip. Het geweld van water
en wind komt aardig over, alleen lijkt
het wel of het schip daar geheel water
pas onder blijft.
Pieters: "Het schip beweegt wel. Al
leen gaat het heel langzaam. Je ziet het
misschien niet zo. Met die apparatuur
was niet meer mogelijk. Je kunt de ca
mera laten bewegen, maar dan is de
kijker binnen twee seconden doodziek.
Je kunt ook een andere techniek ge
bruiken. Zoiets had ons meer dan het
hele budget gekost en dat vonden wij
het niet waard. Het is nu een beetje
gokken op de suggestie. Voor iets an
ders hadden we het geld en de tijd niet.
Maar dat wisten we eigenlijk van tevo
ren. Dit is het hoogst haalbare. Je moet
nu eenmaal roeien met de riemen die je
hebt".
t Guido Pieters: "Het was nu of nooit".
