'Er zitten altijd een paar
mt-wits in het kabinet'
Geheime agenten blijven
zwijgen over hun missies
Haagse top uit cynisme in onthullend boek:
'Maak van
predikant
niet een
zondebok'
Achtergrond
'Overheid al
20 jaar ziek'
Nederlands boek over never-come-back-Line
DONDERDAG 17 APRIL 1986
PAGINA 11
"Ik heb nou twintig bewindslieden gehad. Daar wa
ren er twee bij die ik ronduit belachelijk vond. Het
vervelende is niet dat je een slechte verstandhouding
hebt met die vent, want die doet gewoon wat je zegt,
en je probeert het dan zelf wel een beetje te runnen
met die ambtenarij, maar de naam van je departe
ment gaat naar de knoppen".
Is dit borrelpraat van een topambtenaar aan de
stamtafel van een Haags etablissement? Nee, dit is
een citaat uit het nieuwste boek van de Enschedese
professor dr. Andries Hoogerwerf, getiteld: "Vanaf de
top gezien, visies van de politieke elite". Hoogerwerf,
hoogleraar in de afdeling bestuurskunde aan de TH-
Twente, interviewde 57 politieke topfiguren en liet
hen openhartig praten over de centrale vraag: hoe
kijkt u aan tegen het machtscentrum waarin u werkt
en hoe ziet u zichzelf daarin?
Het leverde een even onthullend
als onthutsend boek op. De kop
stukken die hij urenlang liet
"leeg lopen" blijken geen hoge
dunk te hebben van zichzelf en al
helemaal niet van elkaar. Het al
gemene beeld is volgens hen be
droevend: het Nederlandse over
heidsbeleid is te weinig doeltref
fend, onvoldoende zuinig, wordt
te weinig door de burgers ge
steund, de omvang van het over
heidsapparaat is een groot pro
bleem. Er teveel bureaucratie,
opeenhoping van macht, teveel
aandacht voor het eigen winkel
tje.
Hoogerwerf is in zijn onder
zoek grondig tewerk gegaan. De
57 gesprekspartners heeft hij
zorgvuldig geselecteerd uit de
categoriëen bewindslieden, top
ambtenaren, Kamerleden en ad
viseurs. In het boek heeft hij na
menlijst opgenomen met wie hij
allemaal heeft gesproken. Behal
ve politici en ambtenaren sprak
hij ook de vice-president van de
Raad van State, de president-di
recteur van de Nederlandsche
Bank, de voorzitter van de Re
kenkamer, de Nationale Om
budsman en de voorzitters van
FNV en het VNO.
door
Ben Rogmans
en Frans de Lugt
Hoogerwerf heeft zich beperkt
tot topfiguren die tijdens de on-
derzoekperiode (mei '84 tot no
vember '84) ook daadwerkelijk
in functie waren. Daardoor ont
breken personen die enige relati
vering hadden kunnen aanbren
gen, waarbij te denken valt aan
personen als De Gaay Fortman
sr., Geertsema, Van der Stoel,
Ruppert, Samkalden, Lardinois,
Drees jr., maar ook Van Agt en
Wiegel. Opvallende afwezigen in
de rij van actieve politici die
Hoogerwerf interviewde zijn
Tweede-Kamervoorzitter Dol
man en premier Lubbers. Eerste
Kamervoorzitter Steenkamp was
wel bereid aan het onderzoek
mee te werken.
Vrij-uit
Hoogerwerf heeft in zijn boek
wel verantwoording gegeven
met wie hij heeft gesproken.
Maar bij de honderden citaten
die hij heeft verwerkt houdt hij
zijn gesprekspartners half ano
niem, d.w.z. hij duidt slechts aan
of de uitspraak van een ambte
naar is of bijvoorbeeld van een.
bewindspersoon. Zoveel moge
lijk vermeldt hij ook de politieke
afkomst. Volgens de hoogleraar
was dit in het belang van het on
derzoek: de geïnterviewden kon
den vrij-uit spreken. Het boek is
ondanks de wetenschappelijke
opzet inderdaad uiterst leesbaar.
Daartegenover staat echter dat
die „halve" anonimiteit de geïn
terviewden ook een alibi kon
verschaffen om uitspraken te
doen die rieken naar sterke ver
halen. „Je hebt altijd een paar
nitwits in een kabinet", is zo'n
voorbeeld van gemakkelijk^ kri-
°rof. Hoogerwerf over zijn boek
Vanaf de top gezien': "In Den
Haag is men het besef van koers
in richting een beetje kwijt. De
werheid is ziekal meer dan
\wintig jaar. De mensen die ik
gesproken heb, kunnen daar iets
ïan doenze zitten immers in
machtige posities. Maar het is de
oraag of ze er wel iets aan willen
ioen. Soms heb ik het idee dat ze
zr maar weinig van begrijpen.
Een referendum bijvoorbeeld:
iaar voelen ze in Den Haag niet
zoveel voor. En als ik dat hoor,
denk ik dat ze te weinig beseffen
'ioe groot de kloof tussen het be
stuur en de burgers is en hoe erg
het is dat er vanuit de samenle
ving zo weinig steun is voor de
politiek".
"Ondanks alle nadelen die ze
naar voren brengen, hebben ze
geloof ik nog wel lol in hun werk.
Ze zien om zich heen de hele dag
dingen mislopen. Sommigen wor
den daar erg relativerend van,
anderen cynisch. Ik zie mijn boek
als een waarschuwing tegen cy
nisme, opportunisme en pragma
tisme. Naar mijn idee moet de
overheid zich ten doel stellen de
zwakken in de samenleving te be
schermen, een paar basisprinci
pes centraal zetten, die handha
ven en verder geen flauwekul. De
regelgeving die niks met de basi
sprincipes te maken heeft, kan
overboord".
"Met minder ambtenaren be
doel ik niet minder postbodes,
koffiedames en onderwijzers. Het
gaat om de mensen die de hele
dag regeltjes zitten te maken. Op
het ministerie van onderwijs zijn
grote groepen ambtenaren met
niets anders bezig dan het schep
pen van chaos door steeds weer
met nieuwe dingen te komen. Het
onderwijsveld heeft dan ook de
indruk dat die mensen alleen
maar lastig zijn en niet bijdra
gen tot de verbetering van het on
derwijs".
"Ik vind. het belangrijk dat de
burgers kunnen lezen hoe de top
denkt. Ik ben zelf journalist ge
weest en ik weet dus dat het mo
gelijk is om ingewikkelde dingen
simpel op te schrijven. De kleur
rijke taal van de praktijkmensen
is veel onthullender dan welke ta
bel dan ook. Ik denk erover om
ook een dergelijk onderzoek on
der de burgers te gaan doen. Al
dat kiezersonderzoek naar poli
tieke voorkeuren en dergelijke is
natuurlijk prachtig, maar uit ge
sprekken met bijvoorbeeld vijftig
geselecteerde Nederlanders zul
len heel andere dingen naar vo
ren komen".
"De overheid is ziek, maar niet
ongeneeslijk. Ik heb vier medicij
nen. Ten eerste moet er een bezin
ning komen op de taak van de
politiek. Ten tweede moet de in
formatie over de overheid aan de
burgers verbeterd worden. Ten
derde moet de macht anders ver
deeld worden. De burgers moeten
meer over hun eigen leven te ver
tellen krijgen en via een referen
dum kunnen meebeslissen over
onderdelen van het overheidsbe
leid. De georganiseerde pressie
groepen zoals wergevers en vak
bonden moeten minder macht
krijgen. De Tweede Kamer moet
weer meer te vertellen krijgen.
Het vierde medicijn is een betere
taakverdeling tussen de departe
menten. Want er wordt nu vrese
lijk veel tijd en mankracht ver
spild aan onderling overleg".
tiek. Of: „Die directeur-generaal
deugde niet, die had ik er uit
moeten gooien". En: „Dit depar
tement zit verkeerd in elkaar en
andere departementen ook.
De prijs voor de vrijmoedigste
uitspraak uit het boek gaat wat
ons betreft naar dat CDA-Kamer-
lid dat durft te beweren: „Wat ik
het land heb moeten afzeulen om
een vent bereid te vinden om mi
nister te worden. Je belt een man
op die in zijn zwembroekje aan
de Costa Brava op een camping
staat en vraagt hem of hij minis
ter wil worden. Die man zegt
dan: mag ik even nadenken?
Nee, je moet nu beslissen".
Conclusies
Hoogerwerf trekt een reeks
conclusies waarvan de belang
rijkste is dat de overheid moet
inkrimpen, met name waar het
gaat om taken die niet op het be
schermen van zwakke groepen
in de samenleving zijn gericht. In
die conclusie vindt hij aanslui
ting bij de mening van driekwart
van de ondervraagden. Verder
benadrukt Hoogerwerf enige te
verwachten veranderingen in de
komende 10 a 15 jaar: meer kriti
sche burgers, minder regels,
meer coördinatie en een kabinet
van PvdA en VVD. Hoe dat uit
pakt maakt echter niet de politie
ke elite uit, maar wordt toch
vooral bepaald door de kiezers.
Want daarover zijn vrijwel alle
geïnterviewden het eens: on
danks alle bezwaren kennen zij
geen beter systeem dan onze par
lementaire democratie.
De geheime agenten die in de laat
ste fase van de Tweede Wereldoor
log boven het bezette gedeelte van
Nederland werden afgeworpen,
noemden zichzelf leden van de 'ne-
ver-come-back-line', de 'je-komt-
er-nooit-van-terug-lijn'. De reden
voor die cynische kwalificatie was
het feit dat van de agenten die door
het Bureau Bijzondere Opdrachten
in Londen werden uitgezonden,
meer dan dertig procent het leven
liet.
door
Jan van Beek
Over de lotgevallen van deze
moedige avonturiers is onder de ti
tel 'Zij sprongen bij maanlicht'
door Eddy de Roever een boek ge
schreven. Het eerste exemplaar is
door de schrijver gisteren in de
Frederik-kazerne in Den Haag, in
aanwezigheid van een groot aantal
van deze agenten, aan Prins Bern-
hard aangeboden.
Het was ook de eerste kèer se
dert 1945 dat zoveel geheime agen
ten van het BBO bijeen waren. Do
meesten moesten aan elkaar wor
den voorgesteld, want geheime
agenten plegen elkaar om redenen
van veiligheid niet te kennen. Na
hun selectie uit de groep van Enge
landvaarders, zijn zij tijdens de
oorlog in Engeland geïsoleerd van
elkaar voor sabotage in bezet ge
bied opgeleid en leefden zij onder
schuilnamen.
Churchill
Er is over het Bureau Bijzondere
Opdrachten maar heel weinig be
kend. De archieven ervan worden
beheerd door de Britse geheime
dienst en zijn ontoegankelijk. Dr.
Lou de Jong besteed er in zijn stan
daardwerk over de geschiedenis
van de Tweede Wereldoorlog maar
weinig aandacht aan.
Onmiddellijk na de bezetting
van Europa door Duitsland werd
op initiatief van Sir Winston Chur
chill de Special Operations Execu
tive opgericht; een organisatie die
alle subversieve acties en sabotage
tegen de Duitsers zou moeten coör
dineren. Voor Nederland werd
daarbij aanvankelijk de Militaire
Inlichtingen Dienst ingeschakeld.
Deze MID werd de speelbal in een
sinister spel van de Duitse Ab-
wehr, dat als het „Englandspiel"
de geschiedenis is ingegaan.
Door gebruik te maken van de
zendapparatuur van gearresteerde
geheime agenten, slaagden de
Duitsers er in de Nederlandse in
lichtingendienst in Londen volle
dig te misleiden. Daardoor konden
vrijwel alle afgeworpen agenten
worden opgepakt en op hun beurt
weer gedwongen het spel mee te
spelen. Dit heeft het leven gekost
aan 54 agenten en vele honderden
verzetslieden.
Nadat in Londen dit spel veel te
laat was doorzien, werd begin 1944
het Bureau Bijzondere Opdrach
ten, BBO, opgericht, dat in het ka
der van de Special Operations tot
taak kreeg door het zenden van
agenten en wapens, het verzet in
Nederland tot een ondergronds le
ger te vormen.
Documentaire
Eddy de Roever geeft in zijn
boek een summiere omschrijving
van de lotgevallen van de zestig
agenten, die in de laatste fase van
de oorlog werden afgeworpen.
Achttien van hen vonden de dood.
Van de 211 droppings op 86 ver
schillende lokaties in ons land,
waarbij tienduizenden machinepi
stolen, miyoenen patronen, hon
derden mijnen, granaten en ruim
driehonderd vijftig zenders werden
afgeworpen, is een nauwgezette re
gistratie opgenomen.
Het boek is geschreven als een
documentaire en geeft een feitelijk
relaas van alle missies die door de
geheime agenten in 1944 en '45 zijn
uitgevoerd. Volgens De Roever is
het een soort puzzle geweest om al
le overlevenden van het BBO te
zoeken en te spreken te krijgen. De
meesten van hen wilden hun ver
haal eigenlijk nauwelijks meer
kwijt. De Roever daarover: „Som
migen vinden het helemaal niet zo
belangrijk wat zij gedaan hebben.
Anderen herinneren zich weinig,
omdat deze episode in hun leven
geblokkeerd is in hun geheugen.
Dat is ook de reden dat er zo wei
nig verhalen in mijn boek staan,
terwijl toch elke beschreven missie
bijna een boek op zichzelf is".
Veel agenten voelden zich, voor
al in de laatste maanden van de be
zetting, aan hun lot overgelaten.
Zij vroegen zich vertwijfeld af of
hun commandanten in het bevrij
de zuiden en in Engeland zich wel
bewust waren van de grote moei
lijkheden die zij ondervonden. Zij
zaten dikwijls zonder geld, dat
vooral in die tijd uiterst belangrijk
was. Zij moesten werken in een
verzetsklimaat dat zich steeds
meer voorbereidde op de politieke
strijd na de bevrijding. Zij hadden
daar weinig begrip voor. „Eerst de
Moffen eruit en dan politiek", was
hun leus.
King Kong
Zij werden voortdurend be
dreigd door verraad. Belangrijke
verzetshaarden waren door pene
traties van de SD niet effectief
meer. Een verwoestende hoofdrol
speelde daarbij de dubbelagent,
Chris Lindemans, alias „King
Kong", die aanvankelijk door de
chef operaties van de BBO, luite
nant Kas de Graaf onvoorwaarde
lijk werd vertrouwd, omdat deze
hem eind 1943 met nog enkele
agenten en twintig Amerikaanse
vliegers veilig over de Pyreneeën
naar Spanje had geloodsd. Vanaf
maart 1944 werkte King Kong ech
ter ook voor de Duitse Abwehr en
was verantwoordelijk voor het op
rollen van alle eerste BBO-missies
naar Nederland.
Wat vinden deze oud-agenten en
hun vroegere commandant Prins
Bernhard van de hernieuwde be
langstelling voor de verrader Chris
Lindemans? Zij vinden dat nogal
verwonderlijk. De prins is erover
verbaasd dat deze figuur zoveel
verdichtsels oproept. ,,Ik heb zel
den zoveel leugens bij elkaar gele
zen. Ik heb veel dingen in mijn le
ven verkeerd gedaan, maar mijn
houding tegenover deze ongure fi
guur is altijd de juiste geweest". De
oud-agenten knikken instem
mend. Voor hen zal de Prins voor
altijd de „generaal van Oranje"
blijven.
Schrijver Eddy de Roever (links) overhandigd het eerste exemplaar van
zijn boek aan de 'generaal van Oranje', prins Bernhard. (foto anf»
De predikant mag niet tot zonde
bok worden gemaakt nu het in
de kerken 'niet zo lekker meer
gaat'. Dat zei ds. H.J. Bavinck,
voorzitter van de Vereniging van
Predikanten van de Gerefor
meerde Kerken in Nederland,
gisteren in Nijkerk tijdens de
jaarvergadering van de drie
kwart eeuw bestaande vereni
ging. Ongeveer 850 van de ruim
1000 gereformeerde predikanten
zijn er lid van. "De predikant is
kwetsbaar nu de kerken worden
geconfronteerd met problemen
als secularisatie en kerkverla
ting", aldus Bavinck.
Hij hekelde de reis van twee
gereformeerde predikanten naer
Zuid-Afrika. Die reis wordt ge
deeltelijk bekostigd door een
„volgens Bavinck "apartheidsge-
trouwe stichting". Hij verwijt de
predikanten L.H. Kwast (Kol-
lum) en A.S. Rienstra (Harder
wijk) een oneigenlijk gebruik
van het recht op studieverlof.
"Beide predikanten gaan uit van
een illusie als ze denken dat ze na
een dergelijke studiereis een
goed beeld hebben van de situa
tie in Zuid-Afrika", meent de
voorzitter van de predikanten
vereniging. Hij stelde stelde te
genover de handelwijze van bei
de predikanten de houding van
de 850 collega's die zich vorig
jaar in een advertentie solidair
verklaarden met hun gearres
teerde Zuidafrikaanse collega's.
Bavinck eiste een "volstrekte
solidariteit" van de predikanten
met hun homofiele collega's,
voor wie het vaak bijna onmoge
lijk is een beroep te ontvangen,
als zij voor hun seksuele geaard
heid uitkomen. Zelfs als de eigen
kans op werk daardoor minder
wordt, mag van de predikanten
worden verwacht dat zij voor
hun homofiele collega's opko
men, vindt Bavinck.
Philips. Twaalf kerkelijke or
ganisaties zullen Philips vragen
zich uit Zuid-Afrika terug te
trekken en alle banden met dat
land te verbreken. Dit heeft de
werkgroep Kairos, christenen te
gen apartheid, gisteren meege
deeld.
Namens de organisaties wordt
op de aandeelhoudersvergade
ring van Philips op dinsdag 22
april in Eindhoven het woord ge
voerd door: Herman Bode, voor
malig vice-voorzitter van de FNV
en voorzitter van DISK (dienst
aan de industriële samenleving
namens de kerken), prof. dr. B.
Goudzwaard van de Vrije Uni
versiteit te Amsterdam en zuster
Alberta te Wierik van de Zusters
van Schijndel.
De organisaties, die momen
teel samenwerken in de aktie
'Steunt uw geld apartheid? Ne
derlandse kerken tegen ekono-
mische steun aan Zuid-Afrika',
zijn: Bisschoppelijke Vastenak-
tie, Centraal Missie Commissa
riaat, hervormde en gereformeer
de zending en werelddiakonaal,
werkgroep Kairos, Nederlandse
Missieraad, Nederlandse Zen
dingsraad, Pax Christi, Stichting
oecumenische hulp aan kerken
en vluchtelingen, alsmede
Vrouw, kerk, 2/3 wereld.
Spaanprijs. De Spaanprijs
1986 is toegekend aan de dichter
Ad den Besten en IKON-pastor
Alje Klamer. De prijs is genoemd
naar de journalist J.B.Th. Spaan,
die onder meer 'Hervormd Ne
derland' oprichtte. Hij is in 1969
overleden.
Den Besten en Klamer krijgen
de prijs, groot 2.000 gulden "we
gens het op geheel eigen wijze
uitdragen van de boodschap van
de bijbel via hun eigen medium".
Den Besten schreef tal van liede
ren die in het Liedboek der Ker
ken zijn opgenomen. Klamer
was een der eersten die vorm gaf
aan het radiopastoraat.
De prijs is eerder toegekend
aan de acteur Henk van Ulsen,
de journalisten Rex Brico en Jo-
han Winkler, de redactie van
"Hervormd Nederland", de com
ponist Willem Vogel en de neer
landica Tineke yan der Weiden-
Fijth.
De prijsuitreiking vindt van
daag plaats in de Nieuwe Kerk te
Amsterdam.
Barth. Ter gelegenheid van de
100ste geboortedag van de Zwit
serse protestantse theoloog Karl
Barth houdt de theologische fa
culteit van de Rijksuniversiteit
te Utrecht en de Katholieke
Theologische Hogeschool aldaar
een Karl Barth-symposium. Dat
heeft plaats op 10 mei in de Se
naatszaal van het Academiege
bouw aan het Domplein in
Utrecht. In hetzelfde gebouw
ontving Barth een halve eeuw
geleden een eredoctoraat van de
Utrechtse universiteit.
Het thema van het symposium
is 'de oogst van de dialektische
theologie'. Dr. Gerhard Sauter,
hoogleraar in de systematische
theologie aan de universiteit van
de Westduitse hoofdstad Bonn
houdt een rede over de betekenis
van Karl Barth voor de theologie.
Daarna staan er 'kritische con
frontaties' op het programma
door dr. J.H. Adriaanse. remon
strants hoogleraar te Leiden, dr.
J. Wissink, rooms-katholiek
theoloog, dr. G.G. de Kruijf, her
vormd hoogleraar in de dogma
tiek aan de Protestantse Theolo
gische Faculteit te Brussel, en dr.
M. Brinkman, gereformeerd
hoofdmedewerker aan de theolo
gische faculteit van de Vrije Uni
versiteit te Amsterdam. Tot be
sluit van de dag vindt er een fo
rum plaats waarin de vier Neder-'
landse sprekers zitting hebben.
Martinelli. Bisschop Martinel-
li, die met drie priesters en een
vrouwelijke religieuze vorige
week donderdag zonder ppgave
van redenen in de Libische ha
venstad Bengazi werd gearres
teerd, bevindt zich waarschijn
lijk nog in gevangenschap. Het
Vaticaan, dat geen diplomatieke
betrekkingen met Libië onder
houdt, had dinsdag op grond van
mededelingen van een Westeuro-
pese ambassade in Libië de vrij
lating gemeld. Gisteren liet het
echter weten dat het nog geen of
ficiële bevestiging van de vrijla
ting had gekregen.
Overste Innocenzo Barbaglia
van de Franciscaanse missie in
Libië verklaarde tijdens een tele
fonisch vraaggesprek met het
Italiaanse persbureau ANSA dat
hem niets bekend is van de vrij
lating van de apostolisch vicaris
of van de vier andere geestelij
ken. Zijn bureau onderhoudt
voortdurend contact met de Ita
liaanse ambassade, die op het
hoogste niveau probeert de vrij
lating te bewerkstelligen.
Mgr. Giovanni Innocenzo Mar
tinelli (44) is in Libië geboren uit
Italiaanse ouders. Hij beschouwt
zichzelf echter als een Arabier.
Vorig jaar werd hij benoemd tot
apostolisch vicaris van Tripoli en
apostolisch administrator van
Bengasi.
Schulden. Het Vaticaan brengt
binnenkort een document uit
over het schuldenprobleem van
de ontwikkelingslanden. Dit
heeft hulpbisschop Angelico
Sandalo Bernardino van Sao
Paulo bekend gemaakt. Hij
woont in die stad de jaarvergade
ring van de Braziliaanse bis
schoppen bij.
Het document, dat of door het
Vaticaanse staatssecretariaat of
door de pauselijke commissie
voor gerechtigheid en vrede
(Justitia et Pax) zal worden uit
gegeven, behandelt vooral de
ethische aspecten van het vraag
stuk. In dit verband wordt onder
meer de vraag gesteld hoe 'legi
tiem' de schulden zijn omdat ze
vaak zijn veroorzaakt door auto
ritaire regimes die de bevolking
niet hebben geraadpleegd.
Voor de Braziliaanse bisschop
pen heeft dit probleem momen
teel hoge urgentie. Met meer dan
100 miljard dollar (bijna 300 mil
jard gulden) behoort Brazilië tot
de landen met de grootste schul
den.
Nederlands Hervormde kerk:
Aangenomen naar Putten, toe
zegging: G.S.A. de Knegt te Hui
zen. Gereformeerde Kerken: Be
roepen te Ommen: H.J. Nolles te
Oudega. Gereformeerde Kerken
vrijgemaakt: Beroepen te Alme
lo: J.T. Jansen te Loppersum-
Westcremden. Bedankt voor
Groningen-noord: H. Mostert te
Spakenburg-noord. Gerefor
meerde Gemeenten: Beroepen
te Lelystad: C. Harinck te Oost-
kaDelle.
Hoogerwerf: Ik zie mijn boek als een waarschuwing tegen het cynis
me, het opportunisme en pragmatisme. (foto gpdi
