'Bijbel leidt niet tot één overtuiging
Geloof en politiek handelen, 'voor christen een twee-eenheid'
ZATERDAG 12 APRIL 1986
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 11
Aan zeven mensen die politiek actief (in verschillende partijen)
en kerkelijk meelevend zijn werden vier vragen voorgelegd over
het verband tussen hun geloof en politieke keuze. Het waren drs.
C. P. van Dijk van het CDA, J. Franssen van de WD, dr. mr. B.
de Gaay Fortman van de PPR, M. Leerling van de RPF, mr. P. R.
Stoffelen van de PvdA, ir. B. J. van der Vlies van de SGP en
mevrouw mr. E. K. Wessel-Tuinstra van D'66.
Bij 'Boekencentrum' in Den Haag is nu een boekje verschenen
met hun antwoorden op deze vragen. Drs. H. Noordegraaf, werk
zaam bij de hervormde Raad voor de zaken van Overheid en
Samenleving, bundelde ze en schreef er een inleiding bij. Titel
van het boekje is: 'Geloof en politieke keuze'. Het heeft een om
vang van 114 bladzijden en kost f. 16,90.
'Zoveel christenen, zoveel politieke keuzen', schrijft Noorde
graaf in zijn inleiding. Daarvan legt dit boekje op heel boeiende
wijze getuigenis af. De politieke keuzen van christenen lopen
inderdaad sterk uiteen. Toch weegt in al die voorkeuren de le
vensvisie wel degelijk mee. Statistieken tonen aan, dat het per
centage godsdienstige kiezers dat op een confessionele partij
stemt afneemt. Dat wordt niet gecompenseerd door het aantal
niet-godsdienstige kiezers dat op een confessionele partij stemt.
Dat percentage blijft zeer laag.
De vragen die aan de zeven werden voorgelegd gingen over de
relatie tussen christelijk geloof en politieke keuze, over de stel
ling dat politiek van christenen zich moet kenmerken door het
opkomen voor zwakken in de samenleving, over de argumenten
voor of tegen partijvorming op confessionele grondslag en over
de politieke betrokkenheid van kerken (zoals bij synodale uit
spraken).
Van Dijk van het CDA begint zijn
antwoord met de stelling dat de ge
lovige in de maatschappelijke or
dening iets herkent van de 'bewa
rende en beschermende hand van
God', "die zijn schepping niet aan
de chaos wil prijsgeven". Maar ook
het beste politieke handwerk is be
trekkelijk en onvolkomen.
Hij beschouwt de bijbel als een
'onuitputtelijke bron van inspiratie
op alle terreinen van het leven, niet
het minst op dat van de politiek'.
"De boodschap is vaak opmerke
lijk modem en actueel". "Die staat
vol van tekenen en richtingborden,
impulsen en aanwijzingen van wat
goed en kwaad, recht en onrecht,
Gode welgevallig en onwelgevallig
is. En hoe meer men leest, hoe
meer men ontdekt".
De bijbel geeft echter geen poli
tieke handleiding. "Het is kenne
lijk Gods bedoeling, dat wij bij de
concrete toepassing zo goed moge
lijk gebruik maken van het beetje
verstand dat Hij ons heeft meege
geven". Er is, zegt de CDA-man,
geen directe band tussen Gods op
dracht tot het uitoefenen van ge
rechtigheid en ons rechtsstelsel.
Evenmin geeft zijn opdracht om
vrede na te jagen ons concrete aan
wijzingen voor ons defensiesys
teem.
Hoe sterk de kracht van Gods ge
boden en beloften doorwerkt in
het staatsbestel en de ordening van
het publieke leven, hangt maar in
zeer beperkte mate af van wat
christenen in de politiek vermo
gen. Toch zal de kwaliteit van de
vruchten afhangen van de wijn
stok waarop de ranken zijn geënt.
Ook de kracht van wat de kerk
heeft te zeggen wordt door die en
ting bepaald. "Het evangelie is
geen politieke boodschap, maar
gericht op het hart van de mensen,
en dat gaat heel wat dieper".
Van Dijk vindt het te beperkt als
christelijke politiek alleen maar uit
door
S.J. de Groot
is op behartiging van de belangen
van christenen en hun organisa
ties. "Ook dat kan nodig zijn, maar
het evangelie is zoveel wijder. Het
heil dat daaruit stroomt gaat naar
heel het volk, ook naar het staat
kundig leven".
"Christelijke politiek op z'n best
ontmaskert de ideologieën en afgo
den van de eigen tijd en zoekt tus
sen al die machten, in gehoorzaam
heid aan Gods geboden, naar een
weg die de mens in staat stelt naar
zijn bestemming in waarachtige
vrijheid te leven". "Gij zult geen
andere goden voor mijn aangezicht
hebben" - een van de Tien Gebo
den - "is een gebod dat ook poli
tiek van belang is".
Voor drs. Van Dijk is zorg voor
de zwakken geen exclusief politie
ke bezigheid "maar ons aller ver
antwoordelijkheid". "Geen chris
ten mag zich, in welk verband hij
ook functioneert, daaraan onttrek
ken. De bijbelse opdracht is niet
zozeer aan de staat gericht alswel
aan de mens om vruchten voort te
brengen die beantwoorden aan on
ze roeping".
Voor 'zwartgallig pessimisme' is
in christelijke politiek geen plaats,
stelt drs. Van Dijk. "Gods Woord
bevat voldoende richtingwijzers
om ons duidelijk te maken door
welke waarden wij ons moeten la
ten leiden". De Nederlandse chris
tendemocratie vat die waarden sa
men in een viertal uitgangspunten:
gerechtigheid, solidariteit, gesprei
de verantwoordelijkheid en rent
meesterschap.
Thuis in WD
Franssen van de WD gaat ervan
De Gaay Fortman
...méér dan het gewone...
uit, dat de politiek een middel is
,om een christelijke levenshouding
tot uitdrukking te brengen. Een
van de vanzelfsprekendheden bin
nen zijn christelijke opvoeding die
bij hem op losse schroeven kwam
te staan, was het automatisme om
voor een confessionele partij te
kiezen.
In de visie van Franssen vraagt
God van mensen, dat zij hun talen
ten maximaal ontplooien, "opdat
zij een optimale rol kunnen vervul
len in het zo goed mogelijk omgaan
met de schepping in al haar facet
ten". Voor hem is dat een louter in
dividueel bepaalde opdracht, "die
je niet op anderen kunt afschui
ven". "Over de vervulling heb je
ook zelf op de Jongste Dag verant
woording af te leggen".
De overheid heeft bij die op
dracht geen dominerende maar
een dienstverlenende rol. Die moet
de mensen in staat stellen hun taak
waar te maken. Franssen definieert
sociale politiek als een beleid dat
mensen verantwoordelijkheid
geeft om hun leven naar beste we
ten in te richten. De overheid moet
de voorwaarden scheppen, bij
voorbeeld door goed onderwijs,
bevordering van het eigen-woning-
bezit en persoonlijke bezitsvor
ming. "Er blijft dan zeker nog een
taak over om zwakken te bescher
men, mensen die permanent hulp
behoeven en die wij met elkaar
moeten helpen, naar de maat van
ieders draagkracht".
Er is bij Franssen een duidelijke
parallel tussen de opdracht van
Godswege om eigen talenten maxi
maal te ontwikkelen - dienstbaar
te maken, ook ten bate van de min
der bedeelde mens - en de wortels
van zijn liberale overtuiging. Daar
om voelt hij zich in de WD thuis.
"Socialisten miskennen de unieke
rol van de individuele mens in de
schepping. Zij denken in structu
ren, niet in mensen. Socialisme en
thousiasmeert niet; het doodt.
Christen en burger
Al in zijn studententijd was voor
Bas de Gaay Fortman (PPR) de
christelijke organisatie een onvol
doende en onbevredigend ant
woord op de relatie 'christen en
burger'. "De uitdaging van het le
ven ligt in de omgang met mensen,
niet speciaal met christenen. Hoe
leeft de christen als burger en hoe
leeft de burger als christen. Van
zijn navolgers vraagt Jezus méér
dan het gewone".
Het evangelie zelf zou christenen
moeten remmen in hun pretenties,
zegt de PPR-man. "Christenen zijn
in het verleden vaak blind geweest
waar mensen die zich geen chris
ten wilden noemen het kwaad dui
delijk zagen". Christelijke politiek
is geen organisatorisch maar een
normatief begrip. Het geeft aan,
dat ook in het *politieke leven
Christus moet worden nagevolgd.
"Maar in Nedetland heeft dit be
grip de ongelukkige betekenis ge
kregen van de politiek van christe
lijke partijen".
De partij 'Radikalen' noemt zich
niet christelijk. Ze wil niet de
schijn wekken dat een partij of be
leid aan het begrip 'christelijk' vol
doet of kan voldoen. Ze wil ook
niet, dat het christendom wordt
misbruikt om mensen uit elkaar te
houden die het politiek met elkaar
eens zijn. Evenmin wil ze, dat met
de oude partijen een politieke
strijd zou gaan ontstaan over twee
'soorten' christendom. Deze drie
redenen, zegt De Gaay Fortman,
gelden nog steeds.
Dit betekent overigens niet, dat
de bijbel van tafel moet. "Hij mag
echter niet worden geopend met
de bedoeling een licht te ontvan
gen waarvan niet-christenen per
definitie verstoken blijven. "Pau-
lus' woord over de heidenen die de
wet niét hebben maar van nature
wel doén kan niet genoeg worden
aangehaald. Bovendien weten ook
niet-christenen die wet soms tref
fend te verwoorden".
Het is de levensbeschouwing die
de politiek moet bezielen. De Gaay
Fortman ziet hier een bijdrage lig
gen voor de theologie. Als voor
beeld noemt hij Jürgen Moltmanns
'theologievan.de hoop'. Opmerke-
Mevrouw Wessel
..'geloof, hoop en liefde'...
lijk is, dat de hoop als bezieling
ook wordt gevonden in de niet-
christelijke denkwereld.
Wat God wil
Leerling van de RPF ziet het ge
loof als uitgangspunt voor norm
en regelgeving in de praktische po
litiek. "Geloven is vooral vertrou
wen in God en zijn Woord. By ver-
trouwen is je totale wezen betrok
ken, inbegrepen de politieke keu-
In de politiek gaat het voortdu
rend om oordeelsvorming. De
christen weet, dat de mens van na
ture niet goed is, maar geneigd tot
alle kwaad. "Niet de mens is de
maat van alle dingen, niet de maat
schappelijke omstandigheden,
zelfs niet de opvattingen van een
meerderheid van de bevolking.
Wat God wil dient bepalend te zijn
voor het beleid. De bijbel zegt: doe
dat en lééf!"
Voor een verantwoorde toetsing
van de politiek is in de gedachten-
gang van Leerling maar één be
trouwbare norm beschikbaar: het
Woord van God. "Ook in een gese
culariseerde wereld, met veel kerk-
verlaters en godloochenaars, zal de
christen in de politiek de relatie
met zijn geloof in brede zin nooit
kunnen en mogen loslaten. In het
gehoorzamen van God en zijn ge
bod ligt rijk loon".
Leerling ontkent niet, dat de
zorg voor zwakken een dwingende
eis is, maar zegt hij, met het nako
men van die verplichtingen op zich
is de gehoorzaamheid aan God nog
niet gerealiseerd. Bescherming
vah zwakken is geen doel in zich
zelf, maar vloeit voort uit het ver
vullen van de goddelijke opdracht
aan de overheid om zijn wil uit te
Net als Franssen van de WD
stelt de RPF-leider, dat de over
heid door tijdelijke hulp mensen in
staat moet stellen hun eigen ver
antwoordelijkheid weer te dragen.
"Het uitgebreide stelsel van sociale
zekerheid, het oerwoud van wel
zijnsvoorzieningen en allerhande
vormen van dienstverlening heeft
in Nederland een verzorgingsstaat
gecreëerd die afbreuk doet aan die
eigen verantwoordelijkheid".
Wereldmijding is Leerling
vreemd. "Christenen zijn tot actie
geroepen". Maar het gaat daarbij
niet in de eerste plaats om macht of
populariteit, maar om de belijdenis
"dat alles in de politiek gebeurt tot
eer van God".
Wat de kerk betreft merkt de
RPF-man op, dat deze in haar ver
kondiging niet kan en mag voorbij
gaan aan de actualiteit van het
menselijk bestaan. Dat mag echter
nooit ontaarden in 'politieke predi
king'. De kerk moet ervoor oppas
sen, dat ze haar bevoegdheid niet
overschrijdt. "Christenen zullen
het gehoorde in praktijk moeten
brengen op de plaats die zij in de
samenleving innemen".
Bergrede
Mr. Stoffelen (PvdA) zegt stellig
te geloven, 'ondanks alles'. On
danks ook "dat in naam van de
Heer, die voor mij de belichaming
van de liefde is, zoveel liefdeloos
heid is bedreven". "Zonder al te
veel problemen zeg ik, samen met
anderen, de geloofsbelijdenis in de
kerk".
Stoffelen werd eens gevraagd,
ouderling te willen worden. De
kerkeraad had na moeizame dis
cussie het voorstel van de predi
kant om hem daarvoor te vragen
aanvaard, ondanks dat hij socialist
was, zo werd gezegd- Dat laatste
griefde hem diep. Het grieft hem,
dat bijvoorbeeld de huidige fractie
voorzitter van het CDA bij de alge
mene beschouwingen spreekt over
en voor christenen en daarbij ken
nelijk alleen de aanhangers van
confessionele partijen bedoelt.
Voor Stoffelen is het vanzelf
sprekend, dat het geloof doorwerkt
in heel zijn leven en in al zijn activi
teiten, niet alleen op zondag. Zo in
spireert de Bergrede hem in zijn
politieke handelen, "ook al bepaalt
de gereformeerde theoloog Kuitert
in oneindige wijsheid dat dit niet
kan of moet".
De bijbel leidt niet tot één be
paalde politieke overtuiging.
"Daarom kan een politiek ook niet
als 'specifiek christelijk' worden
betiteld". Vaak vindt Stoffelen zul
ke politiek onchristelijk en 'ijdel
gebruik van Gods naam'.
Uitermate strijdig met het opko
men voor zwakkeren, lager betaal
den en uitkeringsgerechtigden
is het, als hun inkomen en uit
keringen steeds maar worden
verlaagd en de stille armoede meer
en meer om zich heengrijpt. "Het is
mij een raadsel, hoe christenen,
hoe christelijke partijen dat voor
hun rekening kunnen nemen".
Wat hem als christen en als socia
list erg verontrust is, dat door het
overheidsbeleid en de economi
sche crisis steeds meer mensen ge
drongen worden tot egoïsme. "De
solidariteit met elkaar gaat kapot".
Kerken en levensbeschouwelij
ke genootschappen acht hij van
essentiële betekenis voor de sa
menleving. "De samenleving is ge
baat bij tal van kerkelijke activitei
ten". Persoonlijk is mr. Stoffelen
dan ook voorstander van het subsi
diëren van kerken, "althans van tal
van hun activiteiten".
Heilloze volgorde
Ir. Van der Vlies gaat bij zijn
beantwoording van de vragen in
op de drijfveren van de Staatkun
dig Gereformeerde Partij. Diepste
drijfveer is, dat de beginselen van
Gods Woord op staatkundig ter
rein 'tot meerdere erkenning' wor
den gebracht. "Niet meer de belij
denis dat God regeert of de bede
"Heere, wat wilt Gij dat wij doen
zullen" bepaalt de politieke be
sluitvorming, maar de soevereini
teit van de mens, zijn zelfbeschik
kingsrecht, zijn revolutionaire in
tenties".
Volgens Van der Vlies is de SGP
de enige politieke partij die de ge
hele Wet Gods aan de overheid als
norm voorhoudt Daarnaast streeft
zij naar 'een constructief en be
trouwbaar bezig-zijn'.
Triest vindt hij het, dat juist als
bijverschijnsel van het zelfbe
schikkingsrecht van de mens de
verkilling zo toeslaat Het 'ik denk
er zo over' staat centraal. 'Eerst ik,
dan jij, en Hij het laatst". "Een heil
loze volgorde". "Veel mensen stra
len gelukkig nog warmte uit Maar
waarheen zijn wij op weg, naar we
vrezen moeten?"
Recht van de mens
Voor mr. Wessel-Tuinstra van
D66 zijn 'geloof, hoop en liefde' de
trefwoorden van haar christelijke
levensovertuiging. Geloof in God
als schepper brengt geloof in de
mens mee. "Wie over de mens
heenloopt, loopt over God heen".
Politieke partijen hebben mede tot
taak, hoop te geven op een betere
toekomst met vrede en gerechtig
heid. En liefde moet politiek ver
taald worden in broederschap en
solidariteit respect en tolerantie.
D66 legt sterke nadruk op ver
sterking van de rechtspositie van
de mens, zoals medezeggenschap
voor huurders, kiesrecht voor bui
tenlanders, pensioenrechten voor
man én vrouw, bezoekrecht voor
gescheiden ouders, rechtsbijstand
ook voor gedetineerde vreemdelin
gen, recht om te sterven op eigen
tijd voor hen die dat heel nadruk
kelijk wensen.
Dat spreekt mevrouw Wessel
aan. "Op deze wijze zijn geloof,
hoop en liefde voor mij herken
baar". Zij vindt het zo pretentieus
om in de politiek met het woord
'christelijk' te zwaaien. "Wanneer
de confessionele partijen zich zo
nadrukkelijk christelijk noemen,
lijkt het net of die andere partijen
zo onchristelijk bezig zijn".
Mensen ergeren zich daaraan.
"Dikwijls gaan ze dan nog een stap
verder. Ze zeggen: christelijke po
litiek deugt niet, dus het christen
dom deugt niet, dus het evangelie
deugt niet". 'Een heilloze verwar
ring", zegt mevrouw Wessel.
De kerk mag haar stem verhef
fen. Haar boodschappen of advie
zen moeten dan wel inhoudelijk
goed onderbouwd zijn, zowel voor
de kerkleden als naar de overheid
toe. "Dan winnen zij aan kracht".
"Geloof en politiek handelen, voor
een christen is het een twee-een
heid".
Opvallend in de antwoorden van
de zeven ondervraagden is, dat er
ondanks alle verschillen ook gelijke
accenten zijn, politiek maar ook in
gelovige zin. In elk geval betrekken
alle ondervraagden hun geloof op
de politieke keuze, hoe anders die
ook mag zijn. Bij niemand van hen
staat dat geloof in een apart hoek
je.
Dit boek kan ertoe bijdragen, dat
gelovigen temidden van hun poli
tieke verdeeldheid voor elkaar
meer herkenbaar worden. Dat zou
het politieke klimaat in dit land
geen kwaad doen.
LEIDEN! Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
De Meij, 11.45 studentenekklesia; Mare-
kerk 10 ds. Klein Kranenburg, Ter Aar,
5 ds. Trouwborst, Vlaardingen; Marana-
thak. (L. Morsweg) 10 ds. Kramer; Oecu
menische geloofsgemeenschap De Re
genboog (Merenwijk) 9.30 ds. Horten-
sius, 11.15 ds. Hortensius en pastoor v.
Well; Bethlehemk. (Driftstr.) 10 ds. Kret,
Sassenheim, opendeurdienst; Bevrij-
dingsk. (Montgomerystr.) 10 ds. Riet
veld, 5 ds. Koolstra; Vredesk. (Burggra-
venl.) 10 ds. Nauta; Waalse kerk (tijde
lijk Rapenburg 6) 10.30 ds. Ribs; jeugd-
kapel Vredeskerk 10; jeugdkapel Be
vrijdingskerk 10. Wijk 'Stevenshof zie
na geref. kerk. Acad. Ziekenhuis 9 rk.
dienst, 10.15 ds. Bovenberg. Diakones-
senhuis elke zat. 10.30 rk. dienst, mor
gen 10.30 ds. v. 't Hof. Endegeest zie
Oegstgeest. Geref. Kerk Vredeskerk zie
herv. gem.; Petrak. (Surinamestr.) 10 dr.
v.d. Zwaan; Oude Vest 10 ds. Koolstra;
Maranathak. zie herv. gem.; Bevrij-
dingsk. zie herv. gem.; bejaardenhuis
Groenhoven 10 ds. Verdoorn; Meren-
Mak-de Heer. Geref. K. Vrijg. (Herengr.)
10 en 5 ds. Houtman. Chr. Geref. K.
(Steenschuur) 10 en 5 ds. v.d. Boom
gaard, Rijswijk. Geref. Gem. (N. Rijn) 10
en 4.30 ds. v.d. Heiden, Doetinchem. Ge
ref. Gem. in Ned. (Bethl.kerk Driftstr.)
11.30 en 5.30. Evang.-Luth. Gem.
(Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds. Mostert, be
vestiging nieuwe lidmaten. Doopsgez.-
Remonstr. Gem. (Lókhorstk. Pieters-
kerkstr.) 10.30 ds. De Clercq. Baptisten-
gem. (O. Rijn 3) 10 ds. Bosveld. Evang.
Gemeenschap (Middelstegr. 3) 10 evang.
Dikkes. Evang. gem. Merenwijk ('De
Harlekijn', Regenboogpad 2) geen
dienst zondagmorgen. 3 nam. doop-
dienst Boekhorststraat 13b Den Haag.
Zendingswerk Middernachtsroep (Zoe-
terw.singel 21) 5 hr. J. de Leeuw. Evan-
geliecentrum-Pinksterbew. J. Maas-
bach-Wereldzending (aula Noachstr. 2)
10 evang. Zijlstra, wo. 16 apr. (Zijlsingel
2) 8 evang. Zijlstra. Pinkstergem. (O.
Vest 13) 10 hr. H. Haan. Leger des Heils
(hoek Vestestr./Groenesteeg) 10 en 7.
Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30
en 4, wo. 8. Christelijke Wetenschap
(Steensch. 6) 10.30. 'De Christenge
meenschap' (beweging tot religieuze
vernieuwing) 9.45 mensenwijdings-
dienst in oud-kath. kerk Zoeterw.singel.
Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel) van
avond 7.30 gez. oud-kath.-anglicaanse
dienst, morgen geen dienst. Rooms-
Kath. K. Haagweg zat. 7, zo. 9 en 10.45;
Herensingel zat. 7," zo. 9.30 en 11Rijn
dijk (Leiden-V.schoten) zat. 7. zo. 9.30
en 11.30; Steenschuur zat. 7, zo. 8.30,10,
11.30. 6 en 7 (lof); Boshuizerkade zat. 7,
zo. 9.30 en 11; Lammenschansweg zat. 7,
zo. 9 en 10.30; Haarl.straat zat. 7. zo. 9.30,
10.45 en 12.15; Merenwijk zie herv.
gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
Raad van Kerken: elke di.av. 7-7.30 oe-
cum. avondgebed in oud-kath. k. Zoe
terw.singel.
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 ds. Berg-
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10
ds. v. Driel, 7 ds. Ten Voorde, N.-Ven-
nep. Geref. Kerk 10 en 6.30 (afscheid) ds.
Modderaar, ha. Chr. Geref. Kerk 9.30
leesdienst, 3 ds. Breman, Mijdrecht. Rk
Kerk zat. 7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 10 ds. Bogers, 5 ds. Van
den Gronden, Broek op Langendijk, in-
terk. dienst met gehandicapten; Kruis
kerk 10 ds. De Haan, Hilversum; Op-
standingskerk 10 ds. De Jonge, Zaam-
slag, 6.30 ds. Bogers; G. Herderkerk 10
ds. Taselaar, ha, 7 ds. Mulder, ha; De
Bron 9.15 ds. Nieuwenhuis, ha, 10.15 en
6.30 ds. Verheul, ha; Ashram (Marsdiep)
10 ds. Mulder, ha; Driehoorne 7 rk. vie
ring; Oudshoornse kerk 10 ds. Ter Bals;
Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30 ds. Ou-
wendijk, 6.30 kand. Noorlander, Reeu-
wyk. Geref. Kerk Mar.kerk 10 drs. P. de
Bruyn, O.geest, 6.30 ds. Boer; Salv.kerk
10 ds. Boer, 6.30 ds. Nieuwenhuis. Ge
ref. K. Vrijg. (aula chr. techn. school)
9.30 ds. Mouissie, 5 ds. Room. Ned. Ge
ref. Kerk (school Willemstr.) 9.30 ds. M.
de Jong, 4.30 ds. Horsman, Dordrecht.
Chr. Geref. Kerk 9.30 leesdienst, 2.30 ds.
Hoefnagel. Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1)
10 en 6.30 ds. Koekkoek. Bapt.gem.
Noord (school Kalkovenw. 62) 10 hr. v.
Gemeren, 6.30 ds. C. de Jong. Volle-
evang.gem. ('De Ark', Pr. Hendrikstr.
54) 10 hr. D. Sikkens. Pinkstergem.
(school Batestein 16) 10. Leger des H.
(Zonneweg 3) 10 en 7. Remonstr. Kring
(Van Mandersloostr. 36) 10 ds. Spijker,
Den Haag. Rk Kerk: Bonifaciusk. zat. 7,
zo. 9.45 en 11.30; Piusk. zat. 7, zo. 9 en
10.30; De Bron zat. 7, zo. 9 en 11.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 ds. G.
C. de Jong, Zoetermeer, 6 ds. Boer. Ge-
ref./Herv. Gem. (dorpshuis 'De Tas') 10
ds. J. W. de Jong, Zoetermeer. Geref.
Gem. 9.30 en 6 leesdienst. dond. 17 apr.
7.30 ds. P. Blok.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. De Lange, Huizen, 6.30 ds.
v.d. Hoef; Salv.kerk 10 ds. v.d. Geer.
Woerden, 6.30 ds. Harkema, Zeist;
Bethl.kerk 10 ds. v.d. Hoef, 6.30 ds. Van
Itterzon, Gouda. Geref. Kerk 10 ds. De
Bruijn, Gouda, 6.30 ds. Elderman,
avondgebed. Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.)
9.30 ds Room, 4.30 ds. Mouissie. Geref.
Gem. (Stationsweg 17) 10 en 6.30 ds.
Bac. Evang.-Luth. Gem. 10.30 mevr.
Muller, A.dam.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. v.d. Pol. 6.30 ds. Christ, Eek en Wiel,
jeugddienst; De Stek 9.30 ds. Vlasblom.
Geref. Kerk 9.30 hr. Knoppert, Spijke-
nisse, 5 hr. Bouman, Boskoop. Chr. Ge
ref. Kerk 9.30 en 5 ds. Ribbers. Geref.
Gem. 9.30 leesdienst, 3 ds. Bac, 16 april
7.30 ds. Harinck.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 en
6.30 ds. De Graaf. Geref. Kerk 10 ds.
Huisman, 5 ds. Broer, Ter Aar. Rk Kerk:
dorp zat. 7, zo. 9.30 en 11.30; Anker zat.
7, zo. 8.45 en 11.15; Rijndijk zat. 7, zo. 10.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 ds. Kris
pijn. Geref. Kerk ('Hoeksteen') 10 mevr.
ds. J. A. de Boer, A.dam, 7 ds. Ribbe-
rink, Rijnsburg. Chr. Geref. Kerk 10 en 5
hr. J. van Langevelde, Apeldoorn. Rk
Kerk: Mart. zat. 7, zo. 9.30 en 11; Jozefk.
zat. 7, zo. 10 en 11.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. Dorpsk. 10 hr. P. de Jong, IJmui-
den, 6 prof. dr. v.d. Beek; Ontm.kerk 10
kand. Spaans, 6.30 dr. Vlijm, V.schoten,
interk. evang.dienst Herv. Gem. 'De
Rank' (P. Groen-college) zie Katwijk
aan Zee. Geref. Kerk 9.30 ds. v.d. Horst,
5 ds. Koster. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en
11.15.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N.
Kerk 10 ds. Driebergen, 6 ds. Vroegin-
dewey; O. Kerk 10 ds. v. Sliedregt, 6 ds.
Sjollema; Ichthusk. 10 ds. De Jong, 5 ds.
Schuurman; Pniëlk. 9.30 ds. Sjollema, 6
ds. v. Sliedregt; Maranathakerk (Rijns
oever) 10 ds. Vroegindewey, 6 ds. Drie
bergen; Overduin 2.15 ds. v.d. Beid.
Herv. Gem. 'De Rank' (aula P. Groen-
college Pr. Frederikdreef 15) 10 ds. Co-
hen Stuart, Nieuwegein. Geref. Kerk
Vr.kerk 9.30 ds. Koster, 5 ds. Kersten;
Triumfatork. 9.30 ds. Boeyinga, Bloe-
mendaal, jeugddienst, 6.30 opendeur.
dienst in Ontmoetingskerk (zie herv.
gem. Katwijk a.d. Rijn). Geref. K. Vrijg.
9.30 en 5.30 ds. Heida. Ned. Geref. K. 11
ds. Waagmeester, 7 ds. H. de Jong (in
Vredeskerk). Chr. Geref. K. 10 en 5 ds.
Slagboom. Vrije Chr. Geref. Gem. (Uni-
zaal) 10 en 5 hr. J. de Boer. Geref. Gem.
(Remisestr.) 10 en 5. Geref. Gem. in Ned.
(Louwestr.) 10 en 5. Volle-evapg.gem.
(Voorstr. 48) 9.45. Onafh. baptistengem.
(Ambachtsweg 2) 10 hr. H. Bakker, He-
verlee.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. 10 ds. Baas, Katwijk, 7 ds. Attema-
Roosjen, L.dorp. Geref. Kerk 10 dr. Ba-
de, 7 zie herv. gemeente.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 ds. Knorth, 3 ds. Bo
venberg, met gehandicapten, 6.30 ds.
Knorth; Hoofdstr. 10 ds. Doesburg,
gastdienst; Scheppingsk. 9 mevr. ds.
Westra, 10.30 ds. Franken. Zeist, met do
ven en slechthorenden. Leythenrode 10
ds. W. de Leeuw. Elis.ziekenhuis 9.30
ds. Brommet, 11 hoogmis. Bapt.gem.
(wijkgeb. Zijlkw.) 10 hr. v.d. Zeeuw. Rk
Kerk zat. 7. zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 hr. Drij
ver, V.schoten. 7 oecum. dienst, pastoor
Thomas, ds. v.d. Kooi en ds. De Vree.
Geref. Kerk 9.30 ds. Boswijk. Lisse. 7 zie
herv. gemeente. Rk Kerk zat. 7, zo. 7.30,
9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds. 't
Hooft; Pauluskerk 10 en 7 ds. De Gel
der. Geref. Kerk 10 ds. v.d. Kooi. Lei-
muiden, 7 ds. Boswijk. Geref. K. Vrijg.
10.30 student J. R. Visser, 3 ds. Geel
hoed. Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10 ds.
Vos, 5 ds. Compagnie, Zaandam. Chr.
gereformeerde
kerk in
Woubrugge.
(foto Wim Dijkman)
Geref. Kerk 10 en 4.30 ds. v. LMjken. Ge
ref. Gem. 10 en 4 hr. v. Aalst (stud.),
Nieuw-Beijerland. Evangeliegemeente
(Ooievaarstr. 27a) 9.45 hr. J. Spaargaren.
Rk Kerk: Agathakerk zat. 7. zo. 10 en
11.30; Poelpolder zat. 7, zo. 9 en 11.30;
Mariakerk zat. 7, zo. 9.30 en 11; Engel-
bew. zat. 7, zo. 9.30 en 11.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Wegerif, 6.30 ds. De Graaff, Nieuwveen.
Geref. Kerk 9.30 ds. Nooteboom. Chr.
Geref. Kerk 9.30 en 6.30 ds. v. Leeuwen,
Driebergen. Remonstr. Gem. 10 mevr.
ds. Bosman. Evang. gem. (Kruispunt,
Kennedylaan 33) 9.30. Rk Kerk zat. 7. zo.
9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. De
Graaff. 6.30 ds. Wegerif. Geref. Kerk 9.30
ds. Scholten, Woerden, 7 ds. Oegema,
Valkenburg. Rk Kerk zat. 7. zo. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP. Herv. Gem. 9.30 ds.
Ten Voorde, 7 ds. Bergsma. Chr. Geref.
Kerk 9.30 en 4.30 ds. Visser. Rk Kerk
zat 7. zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Geuze.
7 ds. Boon. Kamerik. Geref. Kerk (W.
Verlaat) 9.30 ds. v. Wijngaarden, Barne-
veld. 7 hr. Schreuder.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St.
Jeroensk. (Binnen) 10 ds. v.d. Lee. 5 ds.
Roetman, Wadd.veen; Vinkenlaankerk
7 nam. ds. v.d. Lee. muzikale vesper;
Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Kolkman. Uiter-
huizermeeden, 5 ds. Kuiper; De Rank
(Golfbaan) 10 hr. Visser; Sole Mio 9 ds.
Elgersma. Geref. Kerk Buurtkerk
(Hoofdstr.) 10 ds. Elgersma, Vinkenl.
(Binnen) 10 ds. Kuiper, 7 ds. v.d. Lee,
muz. vesper; Stichtingskerk 11 ds. Slof-
stra. Ned. Prot. Bond (aula O.Zeew.)
10.30 ds. Bloemendaal, Delft. Volle-
evang.gemeente 'Shalom' (Ruiterstr. 8)
7 nam. Rk Kerk Zee zat. 7, zo. 10.30; Bin
nen zat. 7, zo. 10 en 11.30.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds.
v.d. Mey, gez. dienst; De Zilk 10 ds. D.
Keuning. Rk Kerk Victork. zat 7, zo.
9.30 en 11; Jozefk. zat. 7, zo. 9 en 10.30;
De Zilk zat. 7. zo. 10 en 11.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of
Will.kerk 10 dr. H. Berkhof, Leiden;
Pauluskerk 10 ds. Da Costa; Gemeente-
centrum (Lijtw.) 10.30 ds. G. M. Spel
berg. 7 hr. C. 't Hart. Geref. Kerk 10 ds.
Barendrecht, Oud-Beijerland. Geref.
Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilderschool)
8.45 en 4.30 stud. J. R. Visser, Dronten.
Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum) 8.45 en
4 (ha) ds. De Lange. Van Wijckerslooth 4
ds. Da Costa. Endegeest 10 ds. Friede-
.rich. Volle-evangeliegem. (Gem.cen
trum) 4. Rk Kerk WilLkerk zat. 7, zo. 9
en 10.30.
L 7, zo. 8.30 en
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 hr. J. Goedhart. Geref.
K. 9.30 en 6.30 ds. Aalders, ha. Re
monstr. Gem. 10 mevr. ds. Went. Rk
Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11; Petrus-B.
zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 en 5 ds. Wagter; Bethelkerk
9.30 ds. v. Niel. Geref. Kerk Petrakerk
9 30 en 5 ds. Cziria, ha; lmm.kerk 8.45,
10.30 en 5 ds. Ribberink, ha; Mar.kerk
9 30 en 5 ds. Snel. ha. Geref. Kerk Vrijg.
10 en 5.15 dr. J. Douma. Chr. Geref. K.
9.30 en 5 ds. v. Sorge. Evang. Christen-
gem. (aula mavo) 10 br. N. Rasch, IJ mui
den. Rk Kerk zo. 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 10.30
ds. Germans, 7 zie geref. kerk. Geref.
Kerk 9.30. ds. Baas, 7 hr. H. Binnendijk,
Rijnsburg. opendeurdienst mmv Haags
kerkkoor. Chr. Geref. K. 10 ds. Aar-
noudse, 5 ds. Witzier, Den Haag. Rk
Kerk 2
9.30 en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 en 6.30 ds.
Stam. Geref. Kerk 9.30 ds. Broer, 6.30
ds. Huisman. H.woude. Rk Kerk Aar-
dam zat. 7. zo. 9 en 12; kerk Langeraar
meulen. Geref. Kerk 9.30 ds. Oegema,
6.30 ds. Cziria. Geref. K. Vnjg. 9.30 lees
dienst, 4 ds. Heida.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. v.d. Schoot openb. belijde
nis; De Ontmoeting (Noordhofland) 9.30
ds. De Zwart. Hulp en Heil (Schaken-
bosch) 10 ds. Honig. Herv. evang. op ge
ref. grondslag (Lucas-college. Beeth-
.laan) 9.30 ds. v. Schoonhoven, Giessen-
dam. 4.30 kand. Meyer, Katwijk. Geref.
Kerk 9.30 ds. De Zeeuw, openb. belijde
nis. 7 ds. Wolthaus, Zoeterwoude. Geref.
K. Vrijg. (Bachlaan) 10 en 5 ds. Houwen.
Aulagemeenschap Noordhofland 10.30
gebedsdienst. Rk Kerk Laur.kerk zat. 7.
zo. 11; M. Godskerk. zat 7, zo. 9.30. Kerk
van Engeland (British school in The Ne
therlands, J. v. Hooflaan 3) 10.15 angli
caanse dienst
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk.
9.30 ds. Goossen, 5 ds. Kamphuis, Stol
wijk; Hoeksteen 9.30 kand. Plaisier,
O.geest, 6.30 ds. Goossen; Bethelk. 9.30
ds. Marchand, Harderwijk, 5 kand. De
Koeyer, O.geest; lmm.kerk 9.30 ds.
Hulst, 7 hr. A. IJska. Geref. Kerk
Kruisk. 9.30 ds. Giethoorn, Arnhem, 5
ds. De Moor; Ontm.kerk 10 ds. De Moor.
Remonstr. Gem. 10 ds. Laforet, R.dam.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10
vicaris Fechner, 4.30 ds. v. Trigt, Mid-
delharnis. 7 opendeurdienst hr. S. v.d.
Land; Kievietk. Samen op weg') 10 dr.
v. Bruggen, openb. bel. en ha; Messiask.
10 ds. v. Waasbergen; Dorpscentrum
9.30 kand. v. Dis. Geref. Kerk Zijllaan 10
ds. Dondorp, Den Haag. 7 zie Dorpskerk
WOUBRUGGE: Herv Gem. 10 ds. La-
pré, Koudekerk. 6.30 ds. Ouwendijk.
Geref. Kerk 9.30 dr. Fernhout Alphen.
6.30 ds. v.d. Bos, Gouda. Rk Kerk zat 7.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 en 7
(themadienst) hr. J. de Haan. Geref.
Kerk 9.30 hr. Schreuder, 7 ds. Dronkert.
Gouda.
ZOETERWOUDE Herv. Gem. 10 ds.
Mackaay. Leiden. 11.30 oecum. dienst in
St Jan. Rk Kerk St Jan zat. 7 30, zo.
9.30 en 11.30 (oecum. dienst); Chr. Die-
naark. zat 7, zo. 10; Meerburgkerk H.
Rijndijk zat 7, zo. 9.30 en 11.
ZWAMMERDAM Herv. Gem. 10 ds.
Heymans, Alphen, 6.30 kand. v. Walhn-
ga. L.dorp. gez. jeugddienst Geref.
Kerk 10 ds. Elderman, Bodegraven, 6.30
Leerling
.geen 'politieke prediking'.
