'Benieuwd of we dit fysiek kunnen volhouden'
'Zonder betekenis' leunt op de tekst
Walter Spies in 'Volkenkunde'
Civil WarS van Wilson en Glass, een haastklus voor de Operastichting
Overvloed aan (behoudend) werk
DONDERDAG 27 MAART 1986
komt daar het geluid bij. De mu
ziek is gebaseerd op mijn visuele
notaties. Het is gebruikelijker om
andersom te werken".
"Watje hoort en watje ziet houdt
in mijn werk niet noodzakelijk ver
band met elkaar. Soms wel, maar
heel vaak niet. In het Italiaanse
deel is dat verband nog het sterkst
aanwezig. Het stuk is op verschil
lende niveau's te waarderen. Weet
je bijvoorbeeld veel van de histori
sche figuur Garibaldi af, dan kun je
zijn rol in de voorstelling naar
waarde schatten. Maar het is niet
nodig dat te weten. Het is ook pri
ma om ontspannen naar de muziek
te luisteren, naar de beelden te kij
ken en zo min mogelijk na te den
ken".
Wie dit deel van de Civil WarS
werkelijk wil doorgronden krijgt
een zware dobber. De figuren die
het toneel zullen bevolken zijn
slechts met veel fantasie met el
kaar in verband te brengen. Naast
de Italiaanse vrijheidsstrijder Gari
baldi en Hercules, spelen de Ame
rikaanse president Abraham Lin
coln en zijn vrouw een rol, evenals
Moeder Aarde, Sneeuwuil, Hopi-
vogels en Maagden van het Maïs.
- Is deze Italiaanse sectie het deel
van Civil WarS dat de meest afge
ronde vorm heeft gekregen?
"Absoluut niet. De andere delen
waren wat mij betreft ook afge
rond. Jazeker, ook het Rotterdam
se deel. Dat is toendertijd door de
pers slecht ontvangen, wat een on
gunstige invloed op het publiek
heeft gehad. Hoewel ik moet zeg
gen dat het Nederlandse publiek
op eenzame hoogte staat. Men is
hier goed op de hoogte met ont
wikkelingen in de kunst Als ik
kijk naar hoe hier wordt omgegaan
met vrouwenemancipatie, homo's,
geestesziekte, ouderen, dan is Ne
derland een eiland van tolorantie.
Soldaten mogen hier hun haar lang
laten groeien. Stap een trein in en
je ziet een reproduktie van een mo
dern schilderij hangen. Dat zijn
voor my onvoorstelbare dingen. Ik
kom uit Texas: daar zouden ze ge
garandeerd een cowboy in de trein
hangen".
- Komt er ooit een complete uit
voering van alle delen van Civil
WarS?
"Wie weet. Er waren plannen
voor een uitvoering in Austin, Te
xas, maar die ié van de baan. De
Knee Plays reizen momenteel door
de Verenigde Staten. Ik heb de
hoop nog niet opgegeven".
De Nederlandse Operastichting: met
The Civil WarS, geregisseerd door Ro
bert Wilson en met muziek van Philip
Glass. Première op 31 maart in het Cir
custheater, Scheveningen. Daarna op 2
april in de Stadsschouwburg, Utrecht,
5 april Stadsschouwburg, Eindhoven
en 8. 10. 13, 15. 18, 21. 23 en 27 april
Stadsschouwburg, Amsterdam.
Knappe rol Monique van de Ven bij F Act
F Act met 'Zonder Betekenis' van
Terry Johnson. Regie: Willem van de
Sande Bakhuijzen; decor: André
Joosten; spelers: Cas Baas, Guus
Hoes, Monique van de Ven en Wil-
bert Gieske. Gezien op 26 maart in
het LAK, Leiden. Aldaar ook van
avond. Voorts van 31 maart t/m 12
april in de Brakke Grond, Amster
dam.
LEIDEN - Vier totaal verschil
lende personen ontmoeten el
kaar op een hotelkamer in New
York: een geleerde, een actrice,
een honkballer en een politicus.
Ze hebben één ding gemeen: ie
der van hen heeft op het eigen
terrein de top bereikt. De geleer
de heeft de relativeitstheorie ont
wikkeld, de actrice trekt duizen
den belangstellenden als ze haar
rok laat wapperen op een luch
trooster, de honkballer staat op
23 verschillende kauwgum
plaatjes en de politicus is zo
machtig dat hij de loopbaan van
de geleerde kan maken en bre
ken.
De geleerde, de actrice en de
honkballer zien het betrekkelij
ke in van wat ze hebben bereikt.
Ieder van hen stelt zich de vraag
wat hun bezigheden voor zin
hebben, maar doet dat op een zo
danige manier dat de ander de
vraag niet als zodanig herkent.
De politicus stelt zich die vraag
niet. Hij ziet niets dan tegenstan
ders, die er alleen maar zijn om
uit de weg te worden geruimd.
Dat is heel in het kort het gege
ven van 'Zonder Betekenis' van
de dertigjarige Engelse toneel
schrijver Terry Johnson. Hij mo
delleerde zijn personages naar
vier beroemdheden: Albert Ein
stein, Marilyn Monroe, het honk
bal-idool van kort na WO II Joe
DiMaggio en de communistenja
ger senator Joe McCarthy. Het
viertal heeft elkaar in werkelijk
heid nooit ontmoet, maar wel
zijn Monroe en DiMaggio korte
tijd getrouwd geweest.
Die historische grondslag in
het stuk wordt niet sterk bena
drukt. De professor vertoont ui
terlijke gelijkenis met Einstein
en Monique van de Ven maakt
soms bewegingen die direct aan
Monroe herinneren. Ze komt op
met een 'U kent me toch wel?',
wat in haar geval een aardige ver
dubbeling oplevert.
Ze doet het trouwens opval
lend goed in haar eerste toneel
rol. Vanzelfsprekend voelt ze
zich thuis in de rol van filmdiva
met talloze bewonderaars, maar
ze weet ook de kinderlijke weet
gierigheid van het personage
knap over te brengen. Zonder
haar aanwezigheid zou het stuk
aanzienlijk grijzer zijn.
Regisseur Willem van de San-
de Bakhuijzen heeft voor een zo
natuurlijk mogelijke speelstijl
gekozen. Daarmee trekt hij een
behoorlijke wissel op de spelers.
Voor Van de Ven werkt dat goed,
voor Einstein ook, maar de honk
baller is echt under-acted. Een
fenomeen van zijn kaliber moet
glamour hebben, of hij wil of
niet. Ook een flinke tempoverho
ging zo nu en dan zou het stuk
geen kwaad doen.
De door de regisseur vertaalde
tekst van 'Zonder Betekenis' is
opvallend sterk. Johnson legt
zijn karakters behartenswaardi-
ge typeringen van hun werk in
de mond, en is daarbij vaak grap
pig en spitsvondig. Het stuk
maakt nieuwsgierig naar zijn
overige werk.
ARIEJAN KORTEWEG
In het Circustheater in
Scheveningen wordt op dit
moment keihard gewerkt
aan de uitvoering van de
Italiaanse sectie van the
Civil WarS van Bob Wilson,
met muziek van Philip
Glass. Niet eerder heeft de
«Nederlandse
Operastichting in zo korte
tijd een produktie van de
grond moeten tillen.
Anderhalve maand geleden
was nog lang niet zeker dat
de Civil WarS zou worden
uitgevoerd. Vorige week
maandag begonnen de
eerste repetities, op tweede
Paasdag is de première.
Bob Wilson, in ons land
vooral bekend van 'Einstein
on the beach' en 'While I'm
sitting on my patio', zal zyn
naam van theatertovenaar
waar moeten maken. Onze
verslaggever rende een dag
achter hem aan en vertelt
iets over de achtergronden
van het project the Civil
WarS, oorspronkelijk
bedoeld om de opening van
de Olympische Spelen van
1984 in Los Angeles luister
by te zetten.
door
Ariejan Korteweg
SCHEVENINGEN - Zondagmor
gen kwart voor tien. Twee bussen
van de Nederlandse Operastich
ting vertrekken vanaf het Mu
seumplein in Amsterdam naar
Scheveningen. Slaperige gesprek
ken op fluistertoon. Bob Wilson
stapt als laatste aan boord. Hij
groet de, meest zwarte, zangers in
de bus, loopt naar de achterste
bank en valt acuut in een diépe
slaap. Weg kans om Wilson in de
bus te interviewen, zoals de Ope
rastichting had beloofd. Een zo on
der druk staand man als hij moetje
z'n uurtje extra slaap maar gunnen.
"Het is geloof ik niet zo'n ochtend
mens", vertelt acteur Henk Schou
ten. die de rol van Nino Bixio
speelt.
Een uur later kom#n we aan bij
het Circustheater. De klaverjassen
de technici in de kantine leggen
hun kaarten neer. Men laat zo min
mogelijk tijd verloren gaan. Kort
na aankomst zijn de voorbereidin
gen voor de voorstelling al in volle
gang. Belichting is voor Wilson van
Bob Wilson: "Het is prima c
naar de beelden te kijken en z(
i ontspannen naar de muziek te luisteren,
nin mogelijk na te denken", (foto Jaap Pieper)
het grootste belang. Het probleem
dat deze ochtend moet worden op
gelost is het volgende: een lange
ladder zakt verticaal op het po
dium. Op die ladder zal Hercules
staan. Wilson wil dat die ladder er
uitziet alsof hij van goud is. Bever
ly Emmons, zijn vaste belichtster,
probeert met allerlei lichtstanden
dat effect te bereiken. Vergeefs, de
lichtinstallatie van het Circusthea
ter heeft niet de mogelijkheden om
de gehele ladder een gouden glans
te geven. "Een gouden ladder, die
uit de lucht komt", herhaalt Wilson
halstarrig. Na lang gezoek legt hij
zich om wille van de tijd neer bij de
minst slechte oplossing. Wilson is
een perfectionist. Met als gevolg
dat één week voor de première pas
tien minuten van de voorstelling
hun definitieve vorm hebben ge
kregen.
Wat opvalt tijdens dat gehannes
met de ladder is dat Wilson nooit
met stand-ins werkt. Als de in die-
renvellen gehulde Hercules moet
worden uitgelicht terwijl hij van de
ladder afdaalt, laat Wilson de Ne
derlandse zanger Tom Haenen op
draven, die in de voorstelling de rol
van Hercules speelt. Dat is heel on
gebruikelijk. Gewoonlijk ontziet
een regisseur zijn zangers en be
proeft de belichting met figuran
ten. Maar Wilson wil niets aan het
toeval overlaten.
Verlakkerij
Voor de mensen van de Operas
tichting is de samenwerking met
Wilson een geheel nieuwe erva
ring. "Dit wordt geen opera, dit
wordt typisch muziektheater",
zegt regie-assistent Michiel van
Westering. "Ik heb nog nooit een
opera gezien waarin de visuele as
pecten minstens zo belangrijk zyn
als de zang. En dat is hier wel het
geval. In de opera ben je bij wijze
van spreken blij als een zanger de
hoge C haalt. Nu moet je bly zijn
als je de techniek zo nauwgezet
voor elkaar krijgt als Wilson wil.
Theatertechnisch krijg je hier wel
een stuk motivatie door. Ik ben al
leen benieuwd of we het fysiek vol
houden. We zijn nu zeven dagen
full-time aan de slag. Volgende
week vrijdag is de eerste vrije dag.
Het is een zware belasting voor de
mensen van de Operastichting".
Van Westering zegt nog niet te
weten wat hij van de Civil WarS
moet denken. "Noch in de muziek,
noch in het toneelbeeld zit een fei
telijke ontwikkeling. Het publiek
krijgt geen houvast om de voorstel
ling te interpreteren. Ik ben er nog
niet uit of het artistieke verlakkerij
is of muziektheater van hoog ni
veau. Ik verwacht in elk geval dat
we een heel ander publiek zullen
trekken dan gewoonlijk".
Wilhelmina
The Civil WarS is een van de
meest uitzonderlijke theaterpro
jecten van de laatste jaren. Het pro
ject komt voort uit een verzoek van
het Olympisch Arts Festival aan
Bob Wilson om een voorstelling te
maken voor de opening van de
Olympische Spelen van 1984 in
Los Angeles. Wilson bedacht een
formule waardoor de produktie-
kosten konden worden gespreid en
de Olympische gedachte zou wor
den benadrukt: hij wilde delen van
de voorstelling op verschillende
plaatsen, verspreid over de wereld,
instuderen en deze voor de uitvoe
ring in Los Angeles in elkaar schui
ven. The Civil WarS als geheel zou
ruim twaalf uur gaan duren.
De inspiratie voor het project is
typerend voor Wilson, die sterk vi
sueel is ingesteld. Hy nam de foto's
die Mathew Brady maakte tydens
de Amerikaanse Burgeroorlog
(1861-1865) als uitgangspunt voor
zijn produktie. De geschiedenis
van de burgeroorlogen in elk van
de landen waar de verschillende
delen zouden worden gemaakt,
zouden in het geheel worden ver-
De uitvoering van dit ambitueu-
ze plan werd door vele hindernis
sen gedwarsboomd. In 1983 werd
in Rotterdam het eerste deel gepre
senteerd, dat vanwege organisato
rische moeilijkheden niet was wat
men er zich van had voorgesteld.
Ook inhoudelijk was er kritiek.
Wilson gaf in dit deel van Civil
WarS een beeld van ons land dat
van de clichés aan elkaar hing: Wil
helmina op de flets, Mata Hari,
klompen, tulpen, molens en een
meer dan levensgrote Willem de
Zwijger. Mooie plaatjes, maar een
Hollander kreeg er het gevoel by in
een folder 'Bezoek Nederland in 24
uur' verzeild te zijn geraakt.
Stakingen
Daarna werd in Keulen een deel
gemaakt. Dat kreeg een veel gun
stiger onthaal. Het deel in Marseil
le is echter nooit de werkplaats uit
gekomen en in Tokio werd geen
première gegeven. Ook in Rome
scheelde het geen haar of de Civil
WarS was er niet van de grond ge
komen. Wilson belandde er mid
den in een vakbondsoorlog met al-
le stakingen vandien, die het
werken vrijwel onmogelyk maak
ten. Bovendien maakte de Opera
van Rome juist een bestuurscrisis
door en waren er administratieve
problemen.
Na Rome vertrok Wilson naar de
Verenigde Staten, om daar in Min
neapolis de 'Knee Plays' te maken.
Een aantal korte, gedanste stuk
ken, die als het ware de scharnie
ren van de voorstelling zouden vor
men. David Byrne van de Talking
Heads maakte er de muziek bij.
Daarmee was Wilsons cyclus
over de burgeroorlogen voltooid.
Maar tot een uitvoering bij de
Olympische Spelen is het nooit ge
komen. Het Olympic Arts Festival
maakte op 30 maart 1984 bekend
van de Civil WarS af te zien. Men
gaf daar financiële redenen voor
op.
De verschillende delen van Civil
WarS zijn sindsdien een sluime
rend leven blijven leiden. Soms
komt het nog tot uitvoeringen. Vo
rig jaar zyn in Europa de Knee
Plays een aantal keren gebracht,
momenteel wordt met de Knee
Plays een tournee door de Verenig
de Staten gemaakt.
Noodgreep
Dat de Nederlandse Operastich
ting nu de Italiaanse sectie brengt
kan als een noodgreep worden be
titeld. Philip Glass zou voor de
Operastichting het science-fiction-
boek 'The making of the represen
tative for Planet 8' van Doris Les
sing tot een opera bewerken. Dat
kon om technische redenen geen
doorgang vinden. De Operastich
ting wilde dit seizoen toch graag
een stuk van Glass brengen en liet
haar oog vallen op het vijfde, Ita
liaanse deel van the Civil WarS,
waarbij Glass de muziek maakte.
Het kostte de nodige moeite dit
stuk naar ons land te krygen. In dit
deel van de Civil WarS zit een inge
nieus decor, waarin bijvoorbeeld
alle bomen van de wereld over het
podium bewegen. Dat decor is ont
worpen door Tom Kamm, de vaste
ontwerper van Wilson. Hy vertelt
dat de Opera van Rome de Operas
tichting een exorbitant hoog be
drag vroeg voor de huur van dat
decor. Zo hoog, dat de uitvoering
van Civil WarS daarop dreigde af te
ketsen. Toen bleek dat dat decor
bovendien te groot was voor het
Circustheater, was de keuze niet
moeilijk. Kamm werd gevraagd
voor de uitvoeringen in ons land
een nieuw decor te maken. De kos
ten daarvan zyn volgens hem lager
dan wanneer het Italiaanse decor
zou zijn gehuurd.
De hoofdrollen worden in Neder
land vertolkt door dezelfde, meest
Amerikaanse, zangers die dat ook
al in Rome deden. Op verzoek van
Philip Glass is de sopraan Claudia
Cummings aan de bezetting toege
voegd. De rol van Hercules, de
grondlegger van de Olympische
Spelen, wordt gezongen door de
Nederlandse zanger Tom Haenen.
De Nederlandse inbreng beperkt
zich verder tot wat kleinere rollen,
tot de begeleiding door het Neder
lands Philharmonisch Orkest en
het Nederlands Kamerkoor en tot
een aantal van de danseressen.
Garibaldi
Terug naar de repetities in het Cir
custheater. Om twee uur is er pau
ze, alle technici reppen zich naar
de kantine. Wilson schiet in zijn jas
en draaft naar de dichtstbijzijnde
pizzeria voor een snelle lunch. Nu
heeft hij wel even tyd om wat te
vertellen.
"Vergeleken met Rotterdam, en
zeker vergeleken met Rome, zijn
de produktieomstandigheden dit
keer oneindig veel beter. Capabele
technici, een gemotiveerde organi
satie, de spirit kan niet beter zijn".
- Hoe omschrijft U de Civil WarS,
als opera of als visueel theater?
"Opera betekent werk, niets
meer en niets minder. Er is een or
kest en een koor, er zijn solisten en
balletten. Waarom zou de Civil
WarS dan geen opera zyn? Het ver
schil met de gangbare opera is dat
ik geen verhalend gegeven ge
bruik. Ik ga uit van beelden, later
Op ledenexpositie van 'Ars'
Expositie met werken van ARS-le-
den, t/m zo. 6 april. Ars Aemula Na
turae, Pieterskerkgracht 9, Leiden.
Geopend dagelijks van 13.00 - 16.00
LEIDEN - Deze week en komen
de week, ook tijdens de beide
paasdagen, bestaat de mogelijk
heid een bezoek te brengen aan
de jaarlijkse ledententoonstel
ling van 'Ars'. Hieraan nemen in
totaal 34 exposanten deel, onder
wie een aantal docenten van
'Ars', zoals Gerard de Wit en
Joop van Kralingen.
De opzet van zo'n ledenten-
toonstelling heeft duidelijke be
perkingen en nadelen. De mees
te deelnemers kunnen twee of op
z'n hoogst drie stukken inzen
den, op grond waarvan een in
druk van het werk wordt ge
vormd. Sommige exposanten
komen desondanks vrij aardig
uit de verf maar andere dreigen
nauwelijks opgemerkt te worden
temidden van de veelheid aan
werken, technieken, stijlen en
opvattingen.
Binnen de veelsoortigheid in
het geheel zijn enkele duidelijke
categorieën te onderscheiden.
Minstens de helft bestaat uit por
tretten, stillevens en landschap
pen. Naast deze ruim vertegen
woordigde onderdelen laat het
resterende deel zich grofweg on
derbrengen bij de noemers figu
ratief en abstract. Slechts een
kleine groep staat voor abstractie
of zweemt daarnaar.
De meeste portretten houden
vast aan een vrij klassieke vorm.
Het wat kleur betreft rijk gescha
keerde portret van ir. Paulen
door Hessel de Boer is in zijn
soort knap te noemen maar zelf
zie ik liever de 'tweeling' van Le-
ny Noyen. Hoewel dit laatste
stuk veel informeler is, geeft
juist de sfeer de mogelijkheid om
vlot en ongedwongen een per
soonlijk portret te maken. Mari-
ke Bok exposeert uitstekende
portrettekeningen die wat vlot
heid en durf betreft het tegen
deel zijn van de bijdrage van
Wim Maan.
Ook bij het stilleven voert een
meer traditionele benadering de
boventoon. Hoewel een door
wrocht werkstuk daarvan het re
sultaat kan zyn, zoals het met
een overdaad aan elementen ge
vulde bloemstilleven van Erika
de Wit, levert het soms ook stan
daard beelden op. Een schril
contrast vormt de uiterst precies
uitgevoerde stilleven-opstelling
van Ronald Lindgreen met het
meteen daaropvolgende stuk,
een impulsief geschilderd stille
ven van Wil Blommerds. Vreemd
genoeg zijn deze tegenpolen zo
naast elkaar geëxposeerd, dat
het extreme karakter van beide
wel moet botsen.
Een scala van mogelijkheden
is eveneens te vinden bij de land
schappen, variërend van pijnlijk
nauwkeurig geobserveerde si
tuaties tot vrijere en inventieve
impressies. Van dat laatste zijn
ue beide werken van Johan Tim-
mers goede voorbeelden.
De expositie verenigt, afhan
kelijk van smaak en voorkeur,
geslaagde en minder geslaagde
stukken. Mijn bezwaar geldt
vooral het behoudende karakter
van sommige werken. Daarbij
moet gezegd worden dat er zeker
verdienstelijk getekend en ge
schilderd wordt wanneer men
bedenkt dat een deel van de ex
posanten zich niet beroepshalve
met de kunstbeoefening bezig
houdt. Door de overstelpende
hoeveelheid ziet de bezoeker
eerst een grote aaneenschakeling
van beelden waarin een duidelij
ke ordening ontbreekt. Een
tweede ronde langs de expositie
doet een aantal werken meer
recht. Misschien dat een uitge
sproken presentatie een minder
verdeelde indruk zou nalaten.
NANCY STOOP
LEIDEN - De essentie van Bali in tal van schilderijen
vastgelegd. Dat zou het motto kunnen zijn van de ex
positie die gewijd is aan leven en werk van de Duitse
kunstenaar Walter Spies (1895 - 1942). De tentoonstel
ling, die tot stand is gekomen in samenwerking met de
Stichting Walter Spies Holland, is tot en met 1 juni te
zien in het Rijksmuseum voor Volkenkunde. Zij werd
gistermiddag in aanwezigheid van o.a. Spies' zuster
geopend door drs. Soedarmanto Kadarisman, minis
ter van de ambassade van Indonesië. Deze noemde de
expositie een gebeurtenis van grote artistieke beteke
nis. Eerder had mr. H.E.R. Rhodius als voorzitter van
de Stichting Walter Spies Holland in een inleiding al
een schets gegeven van Walter Spies' leven, dat in het
Moskou van de vorige eeuw begon en als gevolg van
het oorlogsgeweld in 1942 in de Indische Oceaan tussen
Sumatra en het toenmalige Ceylon eindigde. Een rijk
maar ook veelbewogen leven van een Duitser met een
kunstzinnige opvoeding in het Tsjaristische Rusland,
een internering in de Oeral gedurende de Eerste We
reldoorlog en een internering in Indiê kort na het uit
breken van de Tweede Wereldoorlog. Als matroos op
een vrachtschip in 1923 op Java aangekomen, na al
eerder exposities te hebben gehad in Dresden, Berlijn.
Amsterdam en Den Haag, verdiende hij er aanvanke
lijk zijn brood als pianist in een Chinese bioscoop in
Bandoeng om kort daarna als musicus te worden op
genomen in de hofkringen van Yogyakarta. Eenmaal
op Bali verzeild geraakt voelde hij een sterke affiniteit
met de bevolking, waar hij gedurende een reeks van
jaren als artiest deel van heeft uitgemaakt. Hoe rijk
zijn nalatenschap als beeldend kunstenaar is, daar
van kan men zich in Volkenkunde overtuigen. Op de
foto de Indonesische ambassademinister Soedarmanto
Kadarisman (rechts) in gezelschap van museumdirec
teur prof. dr. W.R. van Gulik voor één van de schilde
rijen van Walter Spies. (foto Hoivut»
OPERA-CONCOURS - Zestig amateur-operazangers
en -zangeressen zullen gaan deelnemen aan een door
Marco Bakker en Len Del Ferro georganiseerd opera-
concours. De zestig geslecteerde deelnemers gaan
strijden om een plaats in de finale en om een aanmoe
digingsoptreden in het nieuwe televisieprogramma
van Marco Bakker. De voorronden van het concours
hebben plaats elke zondagmiddag vanaf zes april tot
en met 18 mei in het Amsterdamse Mariott-hotel. De
finale is op 25 mei. Tijdens elke voorronde zullen acht
zangers of zangeressen naar voren treden. De twee or
ganisatoren beogen met dit concours opera-amateurs
podiumervaring op te laten doen en hen in de gelegen
heid te stellen door te stoten naar een plaats in de
professionele opera-wereld. De toegang tot de voor
ronden is gratis.
