mVi k wi
'Ochtendmens wordt
nooit avondmens'
Naturisme maatschappelijk ruimschoots aanvaard
Leids onderzoek van bekend verschijnsel
ZATERDAG 22 MAART 1986
EXTRA
PAGINA 25
Ochtendmensen en avondmensen, iederen heeft wel eens van die typeringen
gehoord. Nederland herbergt 700.000 extreme ochtendmensen. Er zijn evenveel
extreme avondmensen. Verreweg de meerderheid van de Nederlanders vormt de
grauwe middengroep. Zij behoort noch tot het ene, noch tot het andere type. Die
grote groep kan zich vrij behoorlijk aanpassen. Zowel in de ochtend als in de
avond. Een echt ochtendmens kan zich onmogelijk als avondmens gedragen. En
andersom precies hetzelfde beeld.
Gerard Kerkhof, als doctor in de psycho-fysiologie verbonden aan de Leidse
universiteit, verricht al 8 jaar onderzoek naar het fenomeen ochtend/avondmens.
Een ding is duidelijk: het verschijnsel is niet magisch en je kunt het jezelf ook niet
aanleren.
T3
door Jan Westerlaken
/f.AM-
De ochtendmens. Komt vroeg uit
bed. Is 's morgens actief. Duikt 's
avonds om elf uur onder de wol.
Dan is hij het zat. Op een venaar-
dagsfeestje zit hij, als het wat later
wordt dan normaal, nogal eens uit
gebreid te geeuwen. Uitslapen doet
nij niet.
De avondmens. Hangt 's avonds
tot de laatste beelden van de buis
zijn verdwenen voor de televisie.
Voor middernacht ligt hij nooit op
bed. 's Ochtends een humeur om op
te schieten. Klungelt bij alles wat hij
onderneemt. Koffie moet hem wak
ker houden. Echt aanspreekbaar is
hij pas na een uur of tien.
Snij het onderwerp maar eens aan. De
voorbeelden zullen kras zijn. Mensen die
een uitgesproken voorkeur hebben voor
avondwerk. Anderen zullen alles in het
werk stellen om onder een avondklus
vandaan te komen. Overdag kunnen ze
bergen verzetten, 's avonds zijn ze volle
dig uitgeblust.
Ochtend- of avondmens. Je kunt het
'jezelf niet aanleren. Daar is dr. Kerkhof
na acht jaar onderzoek van overtuigd.
Hij zegt: "De meeste mensen weten niet
waar dit verschijnsel vandaan komt. Ze
denken inderdaad, dat wanneer je dag
in, dag uit, laat naar bed gaat, je een
nachtmens bent. Maar ik heb talloze
aanwijzingen dat het een erfelijke kwes
tie is. De metingen die wij hebben ge
daan wijzen duidelijk in de genetische
richting".
En waarom niet, vraagt hij even later
zelf. "Neem nu eens de lengte van een
mens. Of een slechte eter. Allemaal
erfelijk bepaald. Waarom zouden och
tend- en avondmensen daarop een uit
zondering vormen? De thermometer is
voor ons een goede graadmeter. De och
tendmens bereikt relatief vroeg de hoog
ste lichaamstemperatuur, de avond
mens een stuk later".
Prestatie
Het begon in 1978. Kerkhof deed een
onderzoek naar het leveren van presta
ties gedurende 24 uur. Toen uit dat on
derzoek opmerkelijke verschillen naar
voren kwamen, ging hij op zoek naar de
oorzaak. Een oorzaak die hij vond in het
fenomeen ochtend- en avondmens.
En nu? Kerkhof richt zijn blik op de
praktijk. Welke kant wil hij precies
heen? "Als je van iedereen kunt bepalen
wanneer hij of zij de beste prestaties le
vert, dan kunnen daar belangen mee ge
moeid zijn. Op het werk, bijvoorbeeld.
Je kunt je afvragen of een werkgever
een avondmens niet beter wat later kan
laten beginnen en een ochtendmens
vroeger. De beste prestaties van beiden
worden op heel andere momenten van
de dag geleverd. Ochtendmensen moet
je geen nachtdienst laten draaien en een
avondmens moet je niet 's morgens om
half acht achter het bureau zetten. Dan
komt er niets uit zijn handen. Boven
dien", voegt hij eraan toe, "krijgen voor
al ochtendmensen duidelijke klachten;
ze worden nerveus, krijgen maag- en
darmklachten en slaapstoornissen. Dat
heeft invloed op het prestatievermo
gen".
Belangrijker vindt Kerkhof echter, dat
een ochtendmens in avonddienst fouten
kan maken en een avondmens zich in de
morgenuren niet happy voelt. Wanneer
er plotseling handelend moet worden
opgetreden, een belangrijke beslissing
wordt gevraagd, kan het gebeuren, dat
de reserves zijn opgesoupeerd. En dat,
benadrukt Kerkhof, kan gevaarlijk zijn.
Als voorbeeld noemt hij de bewaking
in regelkamers van petrochemische in
dustrieën en het urenlang turen naar
stipjes op een radarscherm. Kerkhof
omschrijft het als 'saaie taken'. "Juist
daar zie je effecten optreden", zegt hij.
"Als het vak uitdagend is word je aange
zet om een prestatie te leveren. Maar bij
weinig uitdaging staat de alertheid op
een laag pitje. Piloten op transatlanti
sche vluchten hebben er mee te maken.
Ze zitten uren naar de apparatuur te sta
ren. Duf werk. Vlak voor de landing
moeten ze wel in opperste concentratie
zijn. Wat ik wil zeggen is, dat als er geen
gekke dingen gebeuren, het wel gaat.
Plotseling voor een heel belangrijke be
slissing worden geplaatst, daar kan het
helemaal mis gaan".
Verschillen
De psycho-fysioloog denkt dat iemand
van zichzelf redelijk kan bepalen tot
welke categorie hij of zij moet worden
gerekend. Toch gaat dat voor hem niet
ver genoeg. Volgens hem wordt het ter
rein behoorlijk onderschat. "Iemand
kan best zeggen of hij een ochtend- of
avondmens is. Wat dan nog? Ons gaat
het om de verschillen. En of we daar in
de praktijk wat mee kunnen beginnen".
Kerkhof weet waarover hij praat. De
meeste proefpersonen die dagen en
nachten in zijn laboratorium bivakkeer
den, behoren tot de middengroep. Men
sen. die geen al te grote problemen had
den als ze eens wat later naar bed waren
gegaan en vroeg uit de veren moesten.
De proefpersonen werden in ploegen
diensten - drie dagen dag- en drie dagen
nachtdienst - getest. Moesten allerlei
karweitjes doen, vragenlijsten invullen,
zichzelf temperaturen en hun stemming
in de gaten houden.
De échte avond- en échte ochtend
mensen - een op de tien behoorde tot één
van beide categorieën - werden eruit ge
pikt. Zij kregen halverwege de nacht
klusjes, moeilijke en eenvoudige, uit te
voeren. Hun slaap werd 's nachts gecon
troleerd door ingewikkelde apparatuur.
Acht uur lang. Van elke proefpersoon le
verde dat anderhalve kilometer papier
op met daarop een registratie van de ac
tiviteit van de hersenen (elektro encefa
logram). Dit onderzoek moest antwoord
geven op de vraag hoe beide fenomenen
in afwijkende situaties (slaap en werk)
reageerden. Zelf deed hij ook mee aan
het onderzoek. Resultaat: een matig och
tendmens. De experimenten vond hij
niet leuk. Tussen vier en vijf uur in de
ochtend kreeg de psycho-fysioloog het
heel zwaar voor zijn kiezen. Het kwam
zelfs voor, dat de mensen die de experi
menten uitvoerden een kwartier voor de
volgende proef wakker moesten worden
Gerard Kerkhof "Je kunt je afvragen of een werkgever een avondmens
niet heter wat later kan laten beginnen en een ochtendmens vroeger".
(foto Holvast)
gemaakt door de proefpersonen.
De verwerking van de gegevens duurt
nog wel even. De meeste komen in de
loop van het jaar af. Het is Kerkhof wel
duidelijk, dat de ochtendmens moei
zaam zijn draai vindt in de avond en
nacht. Volgens hem kunnen avondmen
sen zich wat gemakkelijker aanpassen.
Misselijk
Hij verhaalt over een 29-jarige man -
een uitgesproken ochtendtype - die het
's nachts verschrikkelijk moeilijk kreeg.
Zo erg, dat hij er misselijk van werd. Da
gen later was hij nog niet in zijn oude
ritme. Van een verpleger weet Kerkhof,
dat de man volledig uit zijn doen raakte
door de wisselende diensten die hij
draaide. De verpleger kreeg slaapstoor
nissen en werd zelfs gedwongen zich
ziek te melden.
Wat kan er nu met de gevonden resul
taten worden gedaan? Kerkhof wijst op
het materiaal dat hij in al die jaren heeft
verzameld. Feiten die er niet om liegen.
De werkgever, denkt hij hardop, zou re
kening kunnen houden met bepaalde ei
genschappen van het personeel dat bij
hem in dienst is.
Hij zegt hierover: "Ik vind dat je de
werknemer zelf moet laten bepalen wan
neer hij begint en wanneer hij stopt.
Werken wordt dan een stuk prettiger.
Zeker voor die extreme ochtend- en
avondmens. Je hebt als werkgever min
der kans op ongelukken in je onderne
ming en het verlies aan produktiviteit
wordt beperkt. Anders gezegd, de werk
nemer begint op dat tijdstip waarop hij
zich het meest prettig voelt. Ik kan het in
een paar woorden zeggen, maar zo een
voudig ligt het natuurlijk niet. Wat doe
je met winkels? Daar ligt het moeilijk.
Er wordt nu op alle fronten over arbeids
tijdverkorting gepraat. Neem in die ge
sprekken de variabele werktijden mee.
Gemakkelijker kan het niet. Nu zit men
om tafel, dus waarom niet gelijk dit pro
bleem aankaarten. Kijk, als iemand last
van zijn rug heeft, wordt er van alles aan
gedaan om hem te ontzien. Waarom zou
dat niet bij ochtend- of avondmensen
kunnen?"
Cursus
Kerkhof heeft zelf enkele keren gepro
beerd om 'in gesprek' met het bedrijfsle
ven te komen. Drie pogingen deed hij de
afgelopen twee jaar om een cursus op
poten te zetten waarin deze problema
tiek aan bedrijfsartsen en andere men
sen uit dit wereldtje zou worden voorge
legd. Drie maal heeft hij zijn idee moe
ten laten varen. Waarom? De psycho-fy
sioloog vermoedt, dat het bedrijfsleven
nog niet rijp is voor zijn gedachte. Dus,
redeneert hij, heeft het voor mij maar
weinig zin om met dit fenomeen echt
aan de weg te gaan timmeren.
Draaien we de rollen niet om als de
werknemer gaat bepalen wanneer hij be
gint? Is dat een niet wat al te grote luxe?
Kerkhof: "Luxe is het zeker. Maar je
kunt toch grenzen vaststellen? En de
werkzaamheden op elkaar afstemmen.
Wanneer de personeelsleden zich vast
leggen op de begintijd zijn er, denk ik,
best goede indelingen te maken. Bij de
werkgever moet wel de wil aanwezig
zijn en hij moet er geen bezwaar tegen
hebben om wat plooiwerk te verrichten.
Volgens mij vraagt een baas zich nooit af
op welk tijdstip een personeelslid het
meest produktief is. De andere kant is,
dat er mensen zijn die per se 's nachts
willen werken, omdat dit nu eenmaal
meer geld in het laadje brengt".
De nachtdienst. Het laatste woord is er
zeker nog niet over gezegd. Niet alleen
in de werkkring spelen de prestaties op
bepaalde tijdstippen een rol. Wat te den
ken van topsporters?
Kerkhof heeft in Rome aan een onder
zoek meegewerkt op dit terrein. "Bij ty
pische ochtensporten, zwemmen bij
voorbeeld, zie je overwegend ochtend
mensen. Zaalsporten worden hoofdza
kelijk door avondmensen bedreven. Als
avondmensen gaan zwemmen, dan zul
len ze het heel moeilijk krijgen. Zeker in
de topsport. Daar gaat het om heel klei
ne verschillen. Dan kun je zeker niet om
het verschil tussen ochtend- en avond-
heen".
Verschillen
Duidelijke verschillen tussen beide
extreme typen zijn moeilijk te geven.
Maar er zijn gemiddelden. Een ochtend
mens slaapt enkele minuten - om precies
te zijn drie - na twaalf uur in; de avond
mens anderhalf uur later. Rond acht uur
's morgens wordt de eerste wakker, de
andere een uur later. Een ochtendmens
is omstreeks half drie het meest actief,
zijn 'avondcollega' even voor zeven uur.
De grote meerderheid gaat om half een
naar bed, is om half negen wakker en is
het meest produktief tussen vier uur en
half vijf. De ochtendmens slaapt over
het algemeen genomen wat langer dan
de avondmens. De avondmens slaapt
wat efffectiever, zoals Kerkhof het uit
drukt.
Kerkhof: "Vooral 's morgens zie je
duidelijke verschillen. Zo zal een och
tendmens in zijn vakantie niet of nauwe
lijks uitslapen en zal in het weekeinde
om half acht z'n hondje uitlaten. De ex
treme avondmens zegt, dat 's nachts de
wereld van hem is. Dan kan hij zijn ge
dachten ordenen en komt hij tot optima
le prestaties".
Kerkhof kaart vervolgens een interes
sant punt uit zijn onderzoek aan. Hij
zegt: "Heel veel mensen kunnen 's
avonds niet in slaap komen. Duurt dat
lang, dan raken ze geprikkeld en grijpen
te langen leste maar naar middelen om
zo aan voldoende nachtrust te komen.
Slaappillen dus. Gebruik je die twee of
drie weken na een nare ervaring dan zeg
ik, dat kan niet zoveel kwaad. Maar niet
langer. Ons onderzoek zou best wel eens
kunnen aantonen, dat die mensen mis
schien wat vroeger of juist wat later naar
bed zullen moeten gaan. Hun slaapritme
kan niet goed zijn. Zoiets verander je na
tuurlijk niet van de ene op de andere
dag. Langzaamaan beginnen kan best
tot resultaten leiden".
Kinderen
Kinderen krijgen hier al vroeg met
slaapritmes te maken. Na 'Meneer de
Uil' de koffer in. Slaap of geen slaap. De
psycho-fysioloog: "Een avondkind heeft
dan nog helemaal geen zin. Onder
dwang gaat het toch naar bed. Wat zie je
dan? Het ligt uren naar het plafond te
staren en vindt het bed maar een verve
lend ding. Zo'n kind valt uiteindelijk
wel in slaap maar komt halverwege de
nacht wakker. En komt dan bij vader en
moeder zeuren. Er is maar een remedie:
houdt dat kind wat langer op".
Over het gedrag op school van deze
kinderen zegt Kerkhof: "Ze zullen wel
slaperig zijn, zeurderig en dagdromen.
Een slaapklacht komt nooit alleen. Wy
zeggen altijd: geen slaapklacht zonder
waakklacht. Of het echt gevolgen heeft
op de leerprestaties? Ik denk het wel. Ze
zullen problemen hebben met concen
tratie en en zullen minder goed opletten.
In theorie zou het zo kunnen zijn, dat
hierdoor talentjes verborgen blijven. Als
het slaapgedrag wordt verstoord loopt
het kind op school achterstand op".
Koffie is al eerder genoemd. Is dat hét
middel om een avondmens om te turnen
tot ochtendmens?
Kerkhof kijkt wat bedenkelijk. "Kof
fie is een pepmiddel, maar het werkt pas
uren nadat je het hebt gedronken. Koffie
is niet het middel om een avondmens op
de been te helpen. Er zijn ook andere
middeltjes om op te peppen. Een beetje
amfetamine maakt je ook fit. Om in
slaap te komen kun je voor het naar bed
gaan een glas warme melk drinken. Dat
helpt".
Twisten
Stel je voor dat een extreem ochtend
mens trouwt met een extreem avond
mens. Leidt dat niet tot heftige twisten?
Neem seks als voorbeeld.
Kerkhof knikt. "Wanneer je 's avonds
om twaalf uur in bed stapt en barst van
de slaap wil je ook slapen. Heb je geen
zin meer in vrijen. Een ochtendmens zal
daar misschien wel zin in hebben rond
een uur of zes. En dan slaapt de partner -
het avondtype - als een roos. Ik weet te
weinig af van dit terrein, maar ik denk
dat zulke partners wel afspraken zullen
hebben".
Een ochtendmens veranderen in een
avondmens - of andersom - kan dat?
"Neen", stelt Kerkhof nadrukkelijk
"Hoewel het niet onomstotelijk vast
staat, gaat het om een erfelijke kwestie
waar niet aan te sleutelen valt. Met het
middentype zou dat wellicht wel kun
nen. Wat je wel ziet is dat oudere men
sen, in elk geval boven de 55 jaar, 's
avonds vroeg naar bed gaan en niet meer
kunnen uitslapen. Vroeger hadden ze
daar geen problemen mee".
Deze zomer wordt een landelijk onder
zoek gehouden naar de behoefte aan mo
gelijkheden om in Nederland naakt te
recreëren. Het onderzoek, dat in op
dracht van de Nederlandse Federatie
van Naturistenverenigingen (NFN)
wordt uitgevoerd, is mogelijk gemaakt
door een subsidie van het rijk.
De NFN, die dit jaar het vijfde lustrum
viert, denkt met de resultaten van het
onderzoek nog beter in staat te zijn lage
re overheden ervan te overtuigen dat het
nodig is om ook ruimte te scheppen voor
mensen die bloot willen recreëren. „Net
zo goed als een gemeente voetbalvelden
en fietspaden aanlegt zou een gemeente
er ook voor moeten zorgen dat er plaat
sen komen waar naaktrecreatie mogelijk
is", meent voorzitter Bart Wijnberg. De
resultaten van het onderzoek worden te
zijner tijd gepresenteerd op een sympo
sium waarvoor met name bestuurders
van gemeenten en provincies een uitno
diging in hun bus zullen vinden.
Na 25 jaar georganiseerd naturisme in
Nederland zijn de contacten met de
overheid volgens Wijnberg goed. „De
rijksoverheid beschouwt ons als een vol
waardige gesprekspartner. Naar onze
adviezen, of die nu gevraagd of onge
vraagd zijn, wordt geluisterd". Gemeen
tebesturen hebben er geen moeite meer
mee, dat op de terreinen van naturisten
verenigingen bloot wordt gelopen.
„Vroeger was dat vaak anders. Proble
men op plaatselijk niveau zijn er nu ei
genlijk alleen nog maar op het vlak van
de ruimtelijke ordening. Naturistenver
enigingen die van hun terrein in een lan
delijk gebied een kampeerterrein willen
maken botsen nog wel eens met een ge
meentebestuur dat daaraan niet wil of
kan meewerken", zegt de NFN-voorzit-
ter.
Bij de Nederlandse Federatie van Na
turistenverengingen zijn momenteel 35
verenigingen aangesloten. Die vereni
gingen, waarvan er diverse ouder zijn
dan de NFN, exploiteren over het alge
meen een terrein waar, verborgen achter
dichte bossages en rietmatten, als het
weer het toestaat - en dat is in Nederland
vaker het geval dan menigeen denkt -
naakt wordt gerecreëerd. Op sommige
terreinen mag worden gekampeerd, an
deren zijn alleen ingericht voor dagre
creatie. Naast deze verenigingsterreinen
telt Nederland ook twee openbare natu-
ristische campings.
Het naturisme heeft de afgelopen ja
ren een veel bredere verschijningsvorm
gekregen. Nadat op tal van plaatsen aan
het water al jarenlang illegaal werd
blootgelopen komen er nu steeds meer
legale naaktstranden bij. Inmiddels is
ook bij veel verenigingen het nodige ver
anderd.
Aanvankelijk richtten de aanhangers
van het naturisme zich op een eenheid
van lichaam en geest met de natuur. So
berheid was daarbij veelal troef. Tabak
en alcohol waren taboe en veel naturis
ten aten vegetarisch. Anno 1986 doet dat
nog maar voor een deel van de naturis
ten opgeld. De rest heeft in elk geval in
belangrijke mate de soberheid afgezwo
ren. De betrokkenheid bij de natuur is er
over het algemeen nog wel.
Het aantal georganiseerde naturisten
bedraagt momenteel 25.000. „Daarnaast
is er minstens een kwart miljoen men
sen dat bij voorkeur bloot recreëert zon
der ergens bij te zijn aangesloten", weet
Wijnberg te melden. Het naturisme is
volgens hem maatschappelijk ruim
schoots aanvaard.
Toerisme
Overigens spelen bij het legaliseren
van naaktstranden volgens de voorzitter
van de NFN vaak ook andere motieven
dan de maatschappelijke aanvaarding
een rol. „In Den Haag was <Je aantrek
kingskracht op het toerisme een belang
rijke factor. Zonder naaktstrand zou, zo
werd gezegd, een deel van de Duitse gas
ten wegblijven. Dat argument geldt nu
ook heel sterk in Zeeland. In het verle
den beschouwden overheden het aan
wijzen van een naaktstrand ook wel als
een vorm van repressieve tolerantie". De
eerlijke overtuiging dat mensen die dat
willen de gelegenheid moeten hebben,
om daar waar anderen hun zwembroek
je aanhouden, bloot te lopen heeft geluk
kig in een aantal gevallen eveneens een
rol gespeeld, aldus Wijnberg.
In Nunspeet en enkele andere ge
meenten op de Noordwest-Veluwe is
bloot taboe. „Het is verboden zich onge
kleed danwel in kleding welke uit een
oogpunt van zedelijkheid aanstotelijk of
onbetamelijk is, op de weg of op een
voor het publiek zichtbare plaats te be
vinden". Artikel C7 in de Algemene Po
litie Verordening (APV) laat in Nun
speet aan duidelijkheid niets te wensen
over.
Die APV werd vorig jaar juni vastge
steld. Iets nieuws onder de zon was het
artikel niet. „In de vorige APV stond iets
dergelijks. Het bestaande beleid wordt
gewoon voortgezet. Dat heeft te maken
met de godsdienstige opvatting van de
bevolking. Naaktrecreatie past daarin
niet", aldus loco-burgemeester J.van der
Zanden van Nunspeet.
Twaall* raadszetels in Nunspeet worden
bezet door vertegenwoordigers van
CDA, SGP en RPF. De overige zeven
zijn verdeeld onder WD, PvdA, D66 en
Gemeentebelangen.
Een naaktstrand bijvoorbeeld aan het
Veluwe-randmeer zou grote delen van
de bevolking kwetsen, meent de loco-
burgemeester. „Als we dat toestaan kun
nen veel inwoners van Nunspeet daar
niet meer zwemmen. Je kurjt om zo'n
strand nu eenmaal geen schutting plaat
sen". Ook topless is op de Nunspeetse
stranden uit den boze en nog niet zo lang
geleden kwam de gemeente in het
nieuws toen op last van B en W een foto
werd verwijderd uit een tentoonstelling
die in het gemeentehuis was ingericht,
omdat er enkele blote billen op waren te
zien.
Het toerisme heeft er niet onder te lij
den, daar is loco-burgemeester Van der
Zanden van overtuigd. Sterker nog, een.
bepaalde groep toeristen wordt er juist
door aangetrokken. „Een recent onder
zoek heeft aangetoond dat de toeristen
vooral geïnteresseerd zijn in onze na
tuur. Zij hebben absoluut geen behoefte
aan mogelijkheden om naakt te recree-
ren. Sommige toeristen komen speciaal
hier naar toe omdat ze weten dat ze niet
worden geconfronteerd met naakte
De politie heeft het dan ook niet moei
lijk met de bewuste bepaling in de APV.
Optreden tegen overtreders is nauwe-*
lijks nodig omdat er geen overtreders
zijn, aldus loco-burgemeester Van der
Zanden.
Wijnberg accepteert deze houding bij
na schouderophalend. „De Veluwe zal
altijd wel de Veluwe blijven. Soms zijn
gemeenten bang om in een bepaalde re
gio als eerste een naaktstrand aan te wij
zen. Dat speelde destijds heel duidelijk
op de Waddeneilanden. Nu is het weer
zo in -Zeeland. Kennelijk is naaktrecrea
tie toch iets bijzonders".
Burgemeester P. Diepenhorst van
Domburg erkent dat hij er weinig voor
voelt om als eerste gemeente op Walche
ren een naaktstrand toe te staan. „Daar
over moet eerst overleg worden gevoerd
met andere gemeenten. Ook moet zoiets
goed worden doorgesproken met de
fracties in de gemeenteraad. Door alle
drukte met de verkiezingen zal daar op
korte termijn wel niets van komen". De
gemeenteraad van Domburg zette on
langs de deur welliswaar op een kier
voor een legaal naaktstrand, maar deze
zomer zal het er zeker nog niet zijn.
Zeeland blijft daarmee net als de
Noordwest-Veluwe een witte vlek op de
kaart met legale naaktstranden. Alleen
op een stukje strand by Breskens is
bloot officieel toegestaan. En ook in Zee
land spelen godsdienstige overtuigingen
een belangrijke rol, aldus burgemeester
Diepenhorst. JOOP VAN DALFSEN
