Die kerken waren zo kaal en wit nog niet
In Noord-Holland goed
Tentoonstelling protestants interieur in Het Catharijneconvenf
ZATERDAG 22 MAAM'ilWtl
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 11
Al voordat ze officieel werd geopend, trok de tentoonstelling
'Protestants kerkinterieur' in 'Het Catharyneconvent' aan de
Nieuwegracht in Utrecht tientallen bezoekers, onder wie een
paar groepen scholieren. Teruglopend kerkbezoek is niet af te
lezen aan de belangstelling voor het historische kerkgebouw,
want dié scoort cijfers als nooit tevoren. Denk maar aan de
150.000 'Kerkepad'-gangers per jaar.
Drs. R. P. Zijp, die de uit 150 stukken bestaande tentoonstelling
opzette, vindt de interesse voor het protestantse kerkinterieur
van de zestiende tot de negentiende eeuw niet zo verwonderlijk,
want dit interieur was - nog afgezien van de architectuur - aller
minst kunstloos.
Zeker, bij de Beeldenstorm zijn kunstvoorwerpen van hoge
kwaliteit verloren gegaan. Maar de kerken waren in die tijd rijke
lijk met kunst gevuld en dus konden ze wel wat missen zonder
kaal en kil te worden. Bovendien zijn de calvinisten, na het inte
rieur zoveel mogelijk van roomse invloeden te hebben gezuiverd,
al gauw met de hermeubilering begonnen.
"De spreekwoordelijke kaalheid van de Reformatie is eigenlijk
maar een ouderwets idee", zegt conservator Zijp met overtui
ging. "Het was allemaal niet zo leeg en wit als men vaak denkt.
Wie naar onze tentoonstelling komt, hoeft dan ook niet bang te
zijn voor halfkale zalen. Er valt hier voor de geïnteresseerde veel
te bekijken en te genieten".
kerkinrichting en -aankleding, al
kwamen die in grote lijnen wel
overeen met de calvinistische
ideeën.
door
S.J. de Groot
Het is ondoenlijk, een eenvoudige
karakteristiek van het protestantse
kerkinterieur in die eerste eeuwen
na de Reformatie te geven.
Samensteller Zijp: "De calvinis
ten hadden in de zestiende eeuw
geen duidelijk beeld hoe een kerk
er binnen uit moest zien. Er be
stonden geen richtlijnen voor. Ze
wisten wél wat niét mocht. Geen
afbeeldingen bijvoorbeeld van
God, Christus en de Heilige Geest.
Om die reden is er veel uit de ker
ken verdwenen. In de begintijd is
men vooral improviserend te werk
gegaan. En de een ging daarin ver
der dan de ander".
"Daar kwam nog bij, dat de ker
ken toen geen eigendom van de
calvinisten waren maar van de
overheid. En die stelde in de regel
de criteria op voor hun versiering.
Het (te ruime) gebouw had ook ver
schillende functies. In de steden
was het ontmoetings- en wandel
plaats. Dat laatste werd minder
naarmate de calvinisten talrijker
werden en de eredienst zelf meer
ruimte vroeg, maar in het begin be
sloeg de nieuwe religie slechts 4
procent van de bevolking".
De kerk was dus een publiek ge
bouw, waarover de stedelijke over
heid vrijwel alles had te zeggen. Ze
had ook een recreatieve functie,
met muziek en toneel en als plaats
voor de stadsboekerij. Lastig was,
dat de vloer voortdurend moest
worden opengemaakt voor begra
fenissen. Vaste zitplaatsen waren
er dan ook niet, hooguit voor de be
stuurders, in banken rond de pila
ren. Zijp: "De eredienst was een
van de vele gebruiksmogelijkhe
den".
Ook de nieuwe kerken die de cal
vinisten bouwden, zoals de Mare-
kerk in Leiden en de Nieuwe Kerk
in Haarlem, waren niet van één ty
pe. Sommige hadden een sober in
terieur, andere waren rijk gedeco
reerd. En de kleinere groepen pro
testanten, zoals remonstranten,
doopsgezinden en lutheranen, had
den weer eigen gedachten over
Gelijkheid
tentoonstelling tot
Conservator Zijp: "Omdat het
kerkelijke leven toen wezenlijke
veranderingen doormaakte, die
ook hun invloed hadden op het
kerkinterieur. Het was de periode
van Vrijheid, Gelijkheid en Broe
derschap en alle kenmerken van
standsverschil moesten verdwij
nen. Uit de kerken de rouwborden,
familiewapens, herenbanken en
protserige zerken. Wat men niet
kon verwijderen werd gewoon
minder goed lees- en zichtbaar ge
maakt. Je zou het een tweede beel
denstorm kunnen noemen. Daar
mee ontstaat een nieuw protes
tants kerkinterieur. Maar er is uit
de 17de en 18de eeuw genoeg leuks
bewaard om er een goed overzicht
van te maken".
De plaatselijke overheden zijn
voor de aankleding van de kerken
van onschatbare betekenis ge
weest.
Zijp: "Ze hadden er veel geld
voor over. Iets van de plaatselijke
welwaart moest op dat gebouw af
stralen. In hun wedijver grepen ze
soms boven hun eigen mogelijkhe
den uit". De vele schenkingen, zo
als gebrandschilderde ramen, ge
beeldhouwde preekstoelen, kope
ren lichtkronen, grafmonumenten
en orgels, getuigen van die drang
naar pracht. Ook gegoede families
en gilden deden een flinke duit in
het zakje. Het was toch mooi om
binnen het godshuis, met je eigen
namen en jaartallen op kleurrijke
borden, in de volksherinnering
voort te leven.
Zo was het kerkinterieur vaak
het resultaat van bestuurlijk en
particulier eergevoel. Vooral de
rouw- en familieborden hebben
het later moeten ontgelden. Niet
slecht overigens, want het inte
rieur leek door hun veelheid en
overdaad vaak meer op een winkel
van Sinkel dan op een kerk.
Zeventiende-eeuws schilderij van een protestantse kerkdienst. Uit de collectie van 'Het Catharijneconvenf in
Utrecht. Aangenomen mag worden, dat het doek is gemaakt in opdracht van de twee bestuurders in de pilaar-
bank links en hun op de voorgrond staande vrouwen. Op die manier lieten gegoede burgers zich graag vereeuwi
gen.
Afdeling 1 van de tentoonstelling
is opgebouwd rond de permanente
dooptuin met preekstoel uit het
Noordhollandse Warder, beschil
derde orgelluiken en een rooms-
katholiek altaar uit Amsterdam, al
les eigendom van het museum. Op
twee grote tekstborden zijn de
Tien Geboden en de Geloofsbelij
denis geschilderd. Tekeningen ge
ven een indruk van de Beelden
storm. Wie in deze ruimte op een
daarvoor bestemd knopje drukt,
krijgt fijngevoelige orgelmuziek
uit de tijd van Sweelinck te horen.
In de volgende afdeling ziet de
bezoeker, hoe een preekstoelpa
neel met een gebeeldhouwde voor
stelling van het Laatste Avond
maal achterstevoren werd gekeerd
en aan de lege achterkant voorzien
van een bijbeltekst. De afbeelding
van Christus mocht namelijk niet
gezien worden en ging dus naar de
binnenkant van de kansel.
Schilderijen van interieurs ma
ken duidelijk, dat een godsdien
stoefening toen wel anders verliep
dan tegenwoordig. Met schier ein
deloze preken duurden ze meer
dan twee uur en dat gaf nogal eens
aanleiding tot onrustige taferelen.
Een buitenlandse kroniek uit die
dagen typeert ze als 'onbeschrijfe
lijke wanorde'. Als ze hun eigen zit
plaats niet hadden meegenomen,
moesten de meeste toehoorders
staan. Hondjes lopen er speels tus
sendoor en moeders, gewoon maar
ergens zittend, leggen hun baby's
zonder schroom aan de borst.
Geschiedvorsers vragen zich te
genwoordig wel af, of dit beeld al
gemeen was en of de schilders in
hun fantasie soms niet te ver zijn
gegaan. Maar hoe dan ook, stijf
ging het niet toe.
Verder in deze zaal een zachtaar
dig portret van de organist-compo
nist Sweelinck, impressies van een
huwelijksbevestiging en - het kan
niet missen - een collectie voor
werpen voor de 'dienst der offeran
de'. Offerblokken met sloten waar
aan geen breker zich waagde.
Zilver uit Leiden
In een afdeling over de protes
tantse sacramenten, doop en
avondmaal, staat een vitrine met
18de-eeuws avond maalszilver uit
de Marekerk in Leiden. In het wit
te kleed op de tafel is een voorstel
ling geweven van Jezus en de Sa-
maritaanse vrouw by de stad Si-
char. Lutheranen - van wie dit
kleed komt - hadden blijkbaar
geen bezwaar tegen zo'n afbeel
ding.
De Leidse kerkvoogdij heeft een
deel van het oude zilver uit de Ma
rekerk in permanent bruikleen aan
het museum afgestaan. Een ander
deel staat in 'De Lakenhal'. Con
servator Zijp is erg blij met die aan
winst. Het heeft nogal moeite ge
kost, het protestantse aandeel in
dit rijksmuseum op redelijk peil te
brengen.
Maar Zijps verklaring voor de
Leidse schenking riep twijfel op.
"Doordat er in Leiden nogal wat
kerken buiten gebruik zijn ge
raakt, waren er avondmaalsstellen
over", was zijn antwoord op de
vraag hoe de kerkvoogdij het zilver
had kunnen afstaan van een kerk
die nog volop in gebruik is.
De ware reden hoorden wij van
kerkvoogd J. Donkers (sinds kort
wonend op het Kaageiland). "In de
Marekerk wordt al sinds 1925 of
daaromtrent vervangend avond-
maalszilver gebruikt. Het antieke
zilver is zeer zeldzaam en kostbaar.
De kluis waarin het lag opgebor
gen was niet goed beveiligd. Toen
stonden wij voor de keus: een nieu
we kluis of afstaan aan een mu
seum voor tentoonstelling. We
hebben dat laatste gedaan omdat 't
ook veel leuker is. In een kluis
heeft niemand er wat aan. Als
kerkvoogdij vonden we het ook
heel plezierig, op deze manier een
bijdrage te kunnen leveren aan de
inventaris van dit rijksmuseum".
Wat het avondmaalsgerei betreft
spant Den Haag op deze tentoon
stelling de kroon met een gouden
stel uit de Grote of Sint Jacobs-
kerk.
Met botjes
De andere ruimten geven de be
zoeker een blik op de indeling en
vulling van het kerkinterieur
(schilderijen en plattegronden,
tekst- en spreukborden) en de kerk
als begraafplaats (rouwborden, te
keningen van grafmonumenten,
een beschilderde baar en een weg
geschoven zerk van 700 kilo, com
pleet met echte botjes uit het mid
deleeuwse geraamte van een jon
geman).
Tot omstreeks 1830 is er in ker
ken begraven. Dat gebeurde lang
niet algemeen. Drs. Zijp schat deze
begravingen op hooguit 30 pro
cent. Klachten over het onhygiëni
sche ervan - in de zomer kon het in
de kerken stinken van jewelste -
en het ongemak maakten er een
eind aan.
De tentoonstelling besluit met
het kerkinterieur in de 19de eeuw.
de Bataafse tyd, met onder andere
schilderijen van de Marekerk en
Pieterskerk (Hendrik Ringeling).
Vermoeiden kunnen dan nog rus
ten bij een videoprogramma dat
een samenvatting geeft van alles
wat ze op hun wandeling gezien en
gehoord hebben.
Met zo'n tentoonstelling - goed
van opzet en hoog van kwaliteit - is
er voor het rijksmuseum van kerke
lijke kunst 'Het Catharijneconvenf
alle aanleiding om zichzelf in deze
maanden extra aan te bevelen. Tot
29 mei.
Dat kerkelijke samenwerking in
Noord-Holland nog eens zó voor de
hand zou liggen, heeft in vroeger
jaren niemand kunnen dromen.
Gereformeerden hadden de schrik
van de hervormde vrijzinnigheid
en hervormden moesten op hun
beurt van de zeer kerkse 'fainen'
niets hebben.
Maar er is veel veranderd, zo be
richt secretaris ds. B. J. Aalbers
van het landelijke orgaan 'Samen
op weg' in de deze week versche
nen aflevering Noord-Holland van
de twaalfdelige serie 'Anderhalve
eeuw gereformeerden in stad en
land' (uitgeverij Kok in Kampen).
Noord-Holland als provincie biedt
een grote verscheidenheid: steden,
polders, kust en Gooi. Voor 'Sa
men op weg' - het naar elkaar toe
groeien van hervormden en gere
formeerden - geldt die verschei
denheid ook. "En het aardige is",
schrijft Aalbers, "dat in al die geva
rieerde gebieden 'Samen op weg'
goed uit de verf komt".
In alle steden zijn er wijken die
tot brede samenwerking kwamen.
De enorme wijk Alkmaar-Huis
waard honderd procent. Amster
dam heeft plannen voor een totale
federatie in de hele binnenstad. In
Amstelveen denkt men daar ook
aan. Ontvolking, ontkerkelijking
en vergrijzing zijn een krachtige
drijfveer. Noord-Holland heeft nu
25 tot 30 kerkelijke federaties. "En
dat is niet weinig", vindt Aalbers.
Nieuw beginnen
Kudelstaart, waar een federatie is
ontstaan uit groepen die eerst bij
Leimuiden en Aalsmeer hoorden.
Soms is de samenwerking nog bre
der, zoals in Hoofddorp (één ge
bouw samen met de rooms-katho-
lieken), Purmerend ('oecumeni
sche gemeente' met een gerefor
meerd predikant als pastor),
Zuidelijk Flevoland en Zeewolde
(ook met rooms-katholieken).
Toch is het zeker niet zo, dat men
elkaar alleen maar in nieuwe of
'moeilijke' gebieden vindt. "Dan
zou onrecht worden gedaan aan
bijvoorbeeld Muiderberg en Me-
demblik, Assendelft en Duiven-
drecht en al die andere plaatsen
waar men als één gemeente leeft en
werkt". Aalbers ziet in dat alles
niets triomfantelijks. "Dankbaar
heid is een beter woord. Omdat de
kerken, soms door nood gedreven,
soms omdat ze allemaal nieuw
moesten beginnen, elkaar vonden
in een gemeenschappelijke verant
woordelijkheid".
In een ander verhaal in deze afle
vering van 'Anderhalve eeuw gere
formeerden' wordt gezegd, dat de
kerken te lang alleen voor zichzelf
hebben gebouwd. Amsterdam is
een voorbeeld. Eigen kerkbouw in
de 'tuinsteden' was een erezaak.
Dat ging zo tot diep in de jaren 60.
Nu krijgen de kerken daarvan de
rekening thuis. Kerkgebouwen
voor 600 mensen moeten worden
aangepast aan de 200 die er. nog
over zijn. De grote stad lijkt de
'sterfkamer van de traditionele
kerk'. Maar er zijn kansen om de
'kraamkamer van een vernieuwde
kerk' te worden.
Eeuw. Het Leger des Heils in Ne
derland bestaat volgend jaar 100
jaar. Ter voorbereiding hierop
heeft het voor 1986 als jaarthema
gekozen: 'Groeien in geloof. Boek
jes hierover zijn verkrijgbaar bij-
het Velddepartement, Damstraat
15, 1012 JL Amsterdam.
Bijbel. Op grond van een rech
terlijke uitspraak is met onmiddel
lijke ingang de openbare verkoop
van de bijbel in Turkije stopgezet,
terwijl in de winkel aanwezige ex
emplaren moeten worden ingeza
meld en geregistreerd. Tegen drie
medewerkers van het Turkse Bij
belgenootschap is een gerechtelijk
vooronderzoek begonnen omdat
zij een artikel in de Perswet zou
den hebben overtreden dat invoer
en verkoop van de bijbel verbiedt.
(De afkorting 'ob' in deze lijst staat
voor 'openbare belijdenis).
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Nauta, 11.45 studentenekklesia; Mare
kerk 10 dr. Meijers, ob, 5 ds. Ouwendijk,
Alphen; Maranathak. (L. Morsweg) 10
ds. Kramer en ds. Koolstra, ob; Oecu
menische geloofsgemeenschap De Re
genboog (Merenwijk) 9.30 ds. Horten-
sius (thema: 'Euthanasie'), 11.15 ds. Hor-
tensius en pastoor v. Well; Bethlehemk.
(Driftstr.) 10 ds. Pannekoek, ob; Bevrij-
dingsk. (Montgomerystr.) 10 ds. Riet
veld, 5 ds. Koolstra; Vredesk. (Burggra-
venl.) 10 ds. De Mey, ob; Waalse kerk
(tijdelijk Rapenburg 6) 10.30 hr. v.
Schelven; jeugdkapel Bevrijdingskerk
10 hr. J. P. Karstens. Wijk 'Stevenshof
zie na geref. kerk. Acad. Ziekenhuis 9
rk. dienst, 10.15 ds. Terlouw-Sterk. Dia-
konessenhuis elke zat. 10.30 rk. dienst,
morgen 10.30 ds. Hemmes. Endegeest
zie Oegstgeest. Geref. Kerk Vredeskerk
zie herv. gem.; Petrak. (Surinamestr.) 10
ds. v.d. Velden; Oude Vest 10 ds. De
Bruijn, O.geest; Maranathak. zie herv.
gem.; Bevrijdingsk. zie herv. gem.; be
jaardenhuis Groenhoven 10 hr. v. Wal-
linga, L.dorp; Merenwijk zie herv. gem.
Wijk Stevenshof, gebouwtje 'Dijkhof
(Rijndijk) 10 kand. D. Rodenburg. Ge
ref. K. Vrijg. (Herengr.) 10 en 5 ds. Hout
man. Chr. Geref. K. (Steenschuur) 10 ds.
Last, Zeist, 7 ds. v. Dam, Woerden. Ge
ref. Gpm. (N. Rijn) 10 en 4.30 leesdienst.
Geref. Gem. in Ned. (Bethl.kerk
Driftstr.) 11.30 en 5.30. Evang.-Luth.
Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds. Mostert.
Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lokhorstk.
Pieterskerkstr.) 10.30 ds. De Clercq,
mmv koor. Baptistengem. (O. Rijn 3) 10
ds. Bouritius, Hoogeveen. Evang. Ge
meenschap (Middelstegr. 3) 1-0 evang.
Dikkes. Evang. gem. Merenwijk ('De
Harlekijn', Regenboogpad 2) 11. Zen
dingswerk Middernachtsroep (Zoeterw-
.singel 21) 5 hr. J. de Leeuw. Evangelie-
centrum-Pinksterbew. J. Maasbach-We-
reldzending (aula Noachstr. 2) 10 rev.
Bob Lemon, wo. 8 evang. Zijlstra, Zijl
singel 2. Pinkstergem. (O. Vest 13) 10 hr.
Eikerbout. Leger des Heils (hoek Ves-
testr./Groenesteeg) 10 en 7. Nieuw-
Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30 en 4, wo.
8. Christelijke Wetenschap (Steensch. 6)
10.30. Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel) zo.
10. Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7, zo. 9
en 10.45; Herensingel zat. 7. zo. 9.30 en
11 (gezinsviering); Rijndijk (Leiden-
V.schoten) zat. 7, zo. 9.30 en 11.30;
Steenschuur zat. 7, zo. 8.30, 10, 11.30, 6
en 7 (lof); Boshuizerkade zat. 7. zo. 9.30
en 11Lammenschans weg zat. 7, zo. 9 en
10.30; Haarl.straat zat. 7. zo. 9.30, 10.45
en 12.15; Merenwijk zie herv. gem.; H.
Rijndijk (zie Zoeterwoude). Raad van
Kerken: elke di.av. 7-7.30 oecum. avond
gebed in oud-kath. k. Zoeterw.singel.
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 ds. Berg-
sma, 7 ds. Rothfusz.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10
ds. v. Driel, ob, 7 ds. De Graaff. Geref.
Kerk 10 ds. Boer. 6.30 ds. Schoep. Gou
da. Chr. Geref. Kerk 9.30 leesdienst, 4
kand. v. Dijk, Nunspeet. Rk Kerk zat. 7,
zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 10 ds. v.d. Heiden, 6.30 dr.
Haitsma; Kruiskerk geen dienst; Op-
standingskerk 10 ds. Bogers, 6.30 ds.
v.d. Heiden, mmv 'Con Amore'; Naby 10
jeugdkapel; G. Herderkerk 10 ds. Nieu-
wenhuis, 6.30 ds. Mulder, ma., di. en wo.
7.30 gebedsdienst; De Bron 9.15 ds.
MoU, 10.15 ds. Verheul, 6.30 ds. Moll,
ma., di. en wo. gebedsdienst; Ashram
(Marsdiep) 10 ds. Mulder; Oudshoornse
kerk 10 ds. Ter Bals; Sionskerk (Me
teoorlaan) 9.30 en 6.30 ds. Ouwendijk.
Geref. Kerk Mar.kerk 10 ds. Sweepe,
Den Haag, 6.30 ds. Rang; Salv.kerk 10
ds. Westerveld, Apeldoorn, 6.30 ds.
Boer. Geref. K. Vrijg. (aula chr. techn.
school) 9.30 en 5 ds. Room. Ned. Geref.
Kerk (school Willemstr.) 9.30 br. v.
Voornveld, 4.30 ds. M. de Jong. Chr. Ge
ref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. v.d. Meij. Oud-
Geref. Gem. (Hooftstr. 240) 9.30 en 4.
Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1) 10 en 6.30
ds. Koekkoek, Bapt.gem. Noord (school
Kalkovenw. 62) 10 hr. Stavleu, 6.30 ds.
v.d. Vlugt. Volle-evang.gem. ('De Ark',
Pr. Hendrikstr. 54) 10 hr. v. Putten.
Pinkstergem. (school Batestein 16) 10.
Leger des H. (Zonneweg 3) 10 en 7. Re-
monstr. Kring (Van Mandersloostr. 36)
10 dr. v. Rooyen, R.dam. Rk Kerk: Boni-
faciusk. zat. 7, zo. 9.45 en 11.30 (jonge
renviering); Piusk. zat. 7, zo. 9 en 10.30;
De Bron zat.
11
steen') 10 dr. Vlijm, Voorschoten. Chr.
Geref. Kerk 10 en 5 prof. dr. v. Gende-
ren. Rk Kerk: Mart. zat. 7. zo. 9.30 en 11;
Jozefk. zat. 7, zo. 10 en 11.30.
in Ned. (Louwestr.) 10 en 5. Volle-evang
.gem. (Voorstr. 48) 9.45. Onafh. baptis
tengem. (Ambachtsweg 2) 10 en 7.30
(bijz. dienst met tijdrede) ds. J. A. Vis-
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Vergunst, Zoetermeer, 6 ds. Muller,
Sluipwijk. Geref./Herv. Gem. (dorps
huis 'De Tas') 10.30 ds. Klijnsma. Geref.
Gem. 9.30 en 6 ds. Rietdijk, Moerkapel-
le.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 (ob) en 6.30 ds. Wieman; Salv
.kerk 10 ds. Klein Kranenburg. Ter Aar,
6.30 ds. Radstake, IJsselmonde; Bethl
.kerk 10 ds. v.d. Hoef, 6.30 ds. Boon, Ka-
merik. Geref. Kerk 10 ds. v.d. Berg en
ds. Elderman, ob, 6.30 ds. Moet, Woer
den. Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.) 9.30 en
4.30 ds. Plaatsman. Geref. Gem. (Sta
tionsweg 17) 10 en 6.30 ds. Bac. Evang.-
Luth. Gem. 9 ds. v. Beek.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. Vlasblom en ds. v.d. Pol. ob, 6.30 ds.
v.d. Pol; De Stek 9.30 dr. Haitsma. Ge
ref. Kerk 9.30 ds. De Jong, 5 ds. Davidse,
Zevenhuizen. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 5
ds. Eerland, Putten. Geref. Gem. 9.30 en
6 leesdienst.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 en
6.30 ds. De Graaf. Geref. Kerk 10 ds. Wil
schut. Alphen, 5 ds. v.d. Berg, Bodegra
ven. Rk Kerk: dorp zat. 7. zo. 9.30 en
11.30, Anker zat. 7. zo. 8.45 en 11.15;
Rijndijk zat. 7, zo. 10.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. Dorpsk. 10 ds. Aarents, ob, 6 ds.
De Jong, Leiden; Ontm.kerk 10 ds. Ge
braad, Nunspeet, ob, 6.30 ds. Vermeu
len. Herv. Gem. 'De Rank' (P. Groen-
college) zie Katwijk aan Zee. Geref.
Kerk 9.30 hr. Brouwer, 5 ds. v.d. Horst.
Rk Kerk zat. 7. zo. 9.30 en 11.15.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N.
Kerk 10 ds. Sjollema, 6 ds. v. Sliedregt;
O. Kerk 10 ds. Hovius, 6 ds. Driebergen;
Ichthusk. 10 ds. Vroegindewey, 5 ds. v.
Roon; Pniëlk. 9.30 ds. Driebergen, 6 ds.
Hovius; aula Bestevaer-mavo (Rijnsoe
ver) 10 ds. De Jong; Overduin 2.15 ds.
v.d. Beid; Hoeksteen (Burgersdijkstr.)
10 dovendienst, hr. P. C. v.d. Bos. Herv.
Gem. 'De Rank' (aula P. Groen-college
Pr. Frederikdreef 15) 10 dr. H. Berkhof.
Leiden. Geref. Kerk Vr.kerk 9.30 ds. v.d.
Horst, 5 ds. v Breevoort; Triumfatork.
9.30 ds. v. Breevoort, 5 kand. A. de
Graaf, IJmuiden. Geref. K. Vrijg. 9.30 en
5.30 ds. Heida. Ned. Geref. K. 11 ds. De
Jong, Alphen, 7 ds. Biewenga, Zoeter
meer, in Vredeskerk. Chr. Geref. K. 10
en 5 leesdienst. Vrije Chr. Geref. Gem.
(Unizaal) 10 en 5 ds. v.d. Belt. Geref.
Gem. (Remisestr.) 10 en 5. Geref. Gem.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 ds. Knorth, 6.30 ds. v.d.
Born; Hoofdstr. 10 ds. v.d. Born; Schep-
pingsk. 9 en 10.30 (ob) ds. Stegeman-
.Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10 hr. De
Vries. Rk Kerk zat. 7. zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Heiv. Gem. 9.30 kand.
Mulderij, Nieuwerkerk a.d. IJssel. Ge
ref. Kerk 9.30 ds. De Boer. Hoofddorp. 7
ds. Huisman, H.woude. Rk Kerk zat. 7.
zo. 7.30, 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds. 't
Hooft, ob; Pauluskerk 10 hr. Hoffenaar,
Voorhout. Zie ook geref. kerk. Geref.
Kerk 10 hr. Wamelink, Noordwijk. 7 ds.
Roosjen, Noordw.hout, jeugddienst
Geref. K. Vrijg. 9-30 stud. J. R. Visser. 3
ds. Geelhoed. Ned. Geref. Kerk (Salva-
tori) 10 ds. v.d. Brink, R.dam, 5 ds.
Schuurman, Dronten. Chr. Geref. Kerk
10 ds. v. Dijken, 4.30 ds. v. Atten. Geref.
Gem. 10 en 4 leesdienst, wo. 7.30 ds. v.
Ravenswaay, Ermelo. Evangeliege-
meente (Ooievaarstr. 27a) 9.45 hr. K.
Pot. Rk Kerk; Agathakerk zat. 7. zo. 10
en 11.30; Poelpolder zat. 7. zo. 9 en 11.30;
Mariakerk zat. 7. zo. 9.30 en 11; Engel-
bew. zat. 7. zo. 9.30 en 11
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.3U ds.
Wegerif, ob, 6.30 hr. N. Stam. Geref.
Kerk-9.30 en 5 ds. Nooteboom, ma., di.
en wo. 7.30 avondgebed. Chr. Geref.
Kerk 9.30 en 6.30 kand. v. Dijk. Nun
speet. Remonstr. Gem. 10 ds. F. Knop
pers. Evang. gem. (Kruispunt, Kenne-
dylaan 33) 9.30. Rk Kerk zat. 7. zo. 9 en
10.45.
NIEUWVEEN: Heiv. Gem. 9.30 ds. De
Graaff, 6.30 ds. Molenaar. Puttershoek.
Geref. Kerk 9.30 en 7 ds. Snel, Rijns-
burg. ha. Rk Kerk zat. 7. zo. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30
prof. dr. Graafland, Gouda, 7 ds. Berg-
sma. Geref. Kerk 9.30 ds. Rang, 4.30 ds.
Wijngaarden. Chr. Geref. Kerk 9.30 en
4.30 ds. Visser. Rk Kerk zat. 7. zo. 10 en
11.15.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Geuze.
7 ds. Roetman, Wadd.veen. Geref. Kerk
(W. Verlaat) 10 hr. Schreuder, 7 hr. Vel-
trop, Vianen.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St.
Jeroensk. (Binnen) 10 dr. Dirksen, Lei
den, 5 ds. v.d. Plas, Bergambacht, 7 ds.
Wagter, Rijnsburg; Hoofdstr. (Zee) 10
prof. dr. v.d. Beek, bevestiging ds. G. J.
Ruitenburg, 2.30 ds. Ruitenburg, intre
de; De Rank (Golfbaan) 10 kand. Kuijt;
Sole Mio 9 ds. Kalkman, Noordw.hout.
Geref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10
ds. Elgersma; Vinkenl. (Binnen) 10 ds.
Kuiper; Stichtingskerk 11 ds. v.d. Wal,
H.gom. Volle-evang.gem. 'Shalom' (Rui-
terstr. 8) 7 evang. Modderkolk. Rk Kerk
Zee zat. 7, zo. 10.30; Binnen zat. 7, zo. 10
en 11.30.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds.
v.d. Mey (ob). Rk Kerk Victork. zat. 7.
zo. 9.30 en 11; Jozefk. zat. 7. zo. 9 en
10.30; De Zilk zat. 7. zo. 10 en 11.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of
Will.kerk 10 ds. Kooman, ma., di. en wo.
7.30 oecum. avondgebed; Pauluskerk 10
ds. Da Costa; Gemeentecentrum
(Lijtw.) 10.30 prof. dr. Leertouwer, 7 drs.
Schwencke. Geref. Kerk 10 ds. Weeda.
Geref. Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilder
school) 8.45 en 4.30 stud. J. R. Visser.
Dronten. Ned. Geref. Kerk (Gem.cen-
trum) 8.45 en 4 ds. De Lange. Van Wijc-
kerslooth 4 ds. Oegema. Endegeest 10
pater Boshouwers. Volle-evangehegem.
(Gem.centrum) 4. Rk Kerk Will.kerk zat.
7. zo. 9 en 10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 ds. De Korte. Geref. K.
9.30 mevr. N. van Keulen-Schaafsma,
Haarlem, 5 ds. v. Stam. Leidschendam.
Remonstr. Gem. 10 ds. Fockema And-
reae, Hilversum. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30
en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11; Petrus-B.
zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30
ds. Groenendijk, Scheveningen, 7 ds.
Vlasblom, Boskoop. Chr. Geref. K. 9.30
leesdienst 2.15 ds. Bouw.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 ds. Smaling, ha, 5 ds. Wagter.
ha; Bethelkerk 9.30 ds. Wagter. ob. Ge
ref. Kerk Petrakerk 9.30 ds. Ribbennk.
ob. 5 ds. Baayen; Imm.kerk 9 en 10.30
(ob) ds. Baayen, 5 ds. Cziria; Mar.kerk
9.30 ds. Cziria, 5 ds. Ribberink. Geref.
Kerk Vrijg. 10 en 5.15 ds. J. van Nieuw
koop. Chr. Geref. K. 9.30 en 5 ds. v. Sor-
ge. Evang. Christengem. (aula mavo) 10
ds. v.d. Vlugt (legerpred.). Rk Kerk zo.
10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 10.30
(ob) ds. Germans, 7 zie geref. kerk. Ge
ref. Kerk 10 ds. v. Santen, Zwolle, 7 ds.
C. B. Roos, A.dam, jeugddienst.
Kerk 9.30 ds. Rietveld, Zoetermeer, 6.30
ds. Elderman. Rk Kerk Aardam zat. 7,
zo. 9 en 12; kerk Langeraar zat. 7, zo. 9.30
en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 ds.
Vermeulen, 6.30 ds. Kielder, Vianen.
Geref. Kerk 9.30 ds. Huisman. H.woude.
6.30 ds. Oegema. Geref. K. Vrijg. 9.30
leesdienst, 4 ds. Heida.
11
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. Mackaay, 7 ds. De Zeeuw;
De Ontmoeting (Noordhofland) 10 ds.
v.d. Schoot. Hulp en Heil (Schaken-
bosch) 10 dr. Verheule. Herv. evang. op
geref. grondslag (Lucas-college. Beeth-
.laan) 9.30 ds. Arkeraats, Hardinxveld. 5
ds. Vroegindewey. Eemnes. Geref. Kerk
10 ds. De Zeeuw. Geref. K. Vrijg. (Bach-
laan) 10.15 en 4.30 ds. Boxman Rk Kerk
Laur.kerk zat 7. zo. 11.30; M. Godskerk.
zat 7. zo. 10. Kerk van Engeland (British
school in The Netherlands, J. v. Hoof-
laan 3) 10.15 anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN Herv- Gem. Brugk.
9.30 ds. Maasland. 5 ds. Schipaanboord.
Everdingen; Hoeksteen 9.30 ds. v.d
Berg, Harderwijk, 6.30 ds. Roetman; Be-
thelk. 9.30 ds. Roetman. 5 ds. Goossen.
Imm.kerk 10 en 5 ds. Hulst. Geref. Kerk
Kruisk. 10 ds. v. Dalen, Den Haag. 5 dr.
Bade; Ontm.kerk 10 prof. mr. Reu ge
brink. L.dorp.
WARMOND: Herv. Gem. 10 en 5 ds.
Muis. Rk Kerk zat 7. zo. 8.30. 10 en
11.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10
ds. Steenstra. 4.30 ds. Kok. R.dam, Kie-
vietk. 10 drs. Van der Kloot Mevburg.
Messiask. 10 ds. v. Waasbergen; Dorps
centrum 9.30 kand. v. Dis. Geref. Kerk
Zijllaan 10 en 5 ds. v.d. Woude; Zuid
(Bloemcamplaan) 10 dr. v.d. Kamp
WOUBRUGGE: Herv. Gem 9 30 ds.
Koelewyn, ob. 6.30 kand. v t Hof. Lei
den. Geref. Kerk 9.30 ds. Aalders. 6.30
ds. Buikema. Rk Kerk zat 7. zo. 10.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds.
Wolthaus. Rk Kerk St. Jan zat. 7.30, zo.
9.30; Chr. Dienaark. zat. 7, zo. 10; Meer-
burgkerk H. Rijndijk zat. 7. zo. 10 en
Buikema. 6.30 ds. Aalders.
ADVERTENTIE
Met uw gift steunt de
Vastenaktie initiatieven
i groepen mensen
de Derde Wereld die zich
willen bevrijden van
armoede, uitbuiting a
onrecht.
Help de Vastenaktie
helpen!
VASTENAKTIE
Giro 5850 Zeist
Banknummer
70.70.70.147
