'Goud en mummies
kunnen we vergeten'
Managers krijgen
langzaam oog
voor meditatie
Graf van Maya wetenschappelijk van belang
Humanisten
herdenken
40-jarig
bestaan
Achtergrond
DONDERDAG 13 FEBRUARI 1986
PAGINA 11
Reportage
SAKKARA - Mohammed schreeuwt als een slavendrijver. Maar de in stoffige kala-
bya (arabisch traditioneel gewaad) gestoken jongens laten zich in dit woestijnkli
maat niet opjutten. In hetzelfde tempo balanceren ze op drie tegen elkaar aan ge
schoven planken met onder de arm of op de schouder een rubbermandje met zand
en puin.
Op die manier wordt de deze
week door de Groningse Egypto
loog Jaap van Dijk en zijn Britse
collega Geoffry Martin ontdekte
grafkelder van Maya geleegd, de
voornaamste ambtenaar van de
beroemde farao Toetanchamon.
Het op 35 kilometer van de Egyp
tische hoofdstad Cairo gelegen
Sakkara was heel even wereld
nieuws.
door
Taco Slagter
Maar Van Dijk ontzenuwt di
rect al de valse verwachtingen
die de BBC-televisie eerder deze
week in een reportage over 'de
vondst van de eeuw' wekte. Ge
decideerd zegt hij: „Het is voor
de egyptologie en het Rijksmu
seum van Oudheden in Leiden
een hele belangrijke ontdekking.
Dat er echter met goud behan
gen mummies en andere schat
ten uit tevoorschijn zullen ko
men, is bij voorbaat uitgesloten.
Dit graf is, evenals praktisch alle
andere begraafplaatsen in het
oude Egypte, door rovers leegge
haald. Dat konden wij al meteen
zien toen we onder de grond wa
ren".
Met de betrekkelijk spectacu
laire ontdekking van dit graf
ging er voor het Leidse museum
een droom in vervulling. In 1975
ondernam de afdeling egyptolo
gie een expeditie met de Egyp
tian Experation Society in Lon
den van Geoffrey Martin. Leiden
heeft al sinds de vorige eeuw
beelden en reliëfs in de collectie
die behoren tot de dynastieën
van Toetanchamon en Ramses
II. Van de vondsten staat vast dat
ze afkomstig moesten zijn uit
door het woestijnzand bedolven
graven rond Sakkara.
Eveneens was het vrijwel zeker
dat het grafcomplex van Maya
zich op deze plaats bevond. Maar
waar? De oudste pyramides in
dit gebied worden omgeven door
een onmetelijke 'zandbak'. Zo
maar ergens een schop in de
grond zetten is hetzelfde als het
gezegde met de speld en de hooi
berg.
Al tientallen jaren beschikte
het Leidse museum over een pri
mitieve landkaart van de Pruisi
sche egyptoloog Lepsius. Die
was er de vorige eeuw geweest
en had de toen nog zichtbare
grafgebouwen in kaart gebracht.
Zandstormen hadden echter de
ze voor de historie van Egypte
zeer belangrijke monumenten af
gedekt. Misschien wel voor de
eeuwigheid, als Leiden en Lon
den tien jaar geleden niet met de
ze uiterst onzekere expeditie wa
ren begonnen. Slechts de krab
bels van Lepsius stonden als
gids ter beschikking.
Niet het graf van Maya, maar
het deels nog gave bouwwerk
van Horemheb werd door de Ne
derlanders en de Britten in de
periode 1975-1981 van tientallen
tonnen woestijnzand bevrijd.
Ook een ontdekking van for
maat, want Horemheb, bevel
hebber van de legers, zou twee
jaar na de dood van Toetancha
mon buiten de eigen verwach
ting aan de macht komen. Zijn
tijdens het leven al gebouwde
graf bleef echter leeg; Egypti
sche vorsten werden in het Ko
ningsdal bij Luxor bijgezet.
Met de wetenschap dat het ge
bied vol ligt met graven van be
langrijke historische figuren uit
de periode 1350-1200 voor Chris
tus, gingen archeologen uit Ne
derland en Groot-Brittannië sys
tematisch door met zoeken. Met
als climax de vondst van deze
week.
i - in de zomer is het
te heet om in woestijngrond te
spitten - legden Van Dijk en
Martin drie grafkapellen bloot.
Onder andere die van de zuster
van Ramses II en haar man, Tiya
en Tiya (het komt zelden voor
dat man en vrouw dezelfde naam
dragen, zegt de Groninger). De
derde, uit tichelsteen opgetrok
ken kapel, leek toe te behoren
aan een zekere Ramose, een tijd
genoot van Toetanchamon. En
hier begint het verhaal..
In het voorhof' van dit grafmo
nument zijn twee schachten naar
de vijf tot tien meter onder de
grond gelegen grafkamers gesi
tueerd. Die in de rechterhoek
van het hof gelegen schacht was
al een verrassing. De toegang tot
het onderaardse gangen- en ka
mersysteem ligt vrijwel altijd in
het midden van de voorhof. Toen
Van Dijk toe was aan de inspec
tie van de extra verticale tunnel
op tien meter diepte, stuitte hij
op een middengroot vertrek. In
de wand van die kamer was een
doorbraak, hetgeen er onmiddel
lijk al op wees dat er ooit rovers
op bezoek waren geweest. Via
deze 'open' deur kwam hij in een
complex van ruimten en gangen
waarin je rechtop kunt lopen.
Terwijl Van Dijk en Martin wat
ronddoolden in het gangenstel
sel, ontdekten zij weer een
schacht, met een lengte van 7,5
meter. Er was geen tweede touw
ladder beschikbaar om er in af te
dalen. Dat gebeurde de volgende
Egyptische jongetjes dragen het puinafkomstig uit de tunnels naar
de grafkelder van Maya, naar boven. (foto anp>
Het Humanistisch Verbond zal
op 4 maart zijn 40-jarig bestaan
herdenken in aanwezigheid van
premier Lubbers en oppositielei
der Den Uyl. Thema van het jubi
leum is: de gelijkberechtiging
van godsdienst en levensbe
schouwing. De bijeenkomst is in
het Concertgebouw in Amster
dam.
De sociale en ethische kanten
van het thema komen 's morgens
aan de orde in een forum met on
der anderen dr. H. Roethof (ka
merlid PvdA), emeritus-hoogle
raar dr. W. Goddijn (Tilburg) en
de hoogleraar dr. G. Dekker
(Vrije Universiteit), 's Middags
zullen de politici Den Uyl, Nij-
pels en Van Mierlo de politieke
kanten behandelen. Daarna
krijgt premier Lubbers nog het
woord.
Voorzitter Rob Tielman zal
spreken over de taak van het Hu
manistisch Verbond nu en in de
toekomst. De twee nog levende
oprichters van het Verbond, H.
Bonger en F. van den Berkhof,
krijgen een exemplaar van het
door A. den Broeder geschreven
jubileumboek. Den Broeder is
plaatsvervangend secretaris-ge
neraal van het ministerie van so
ciale zaken.
Hij zet in dit boek uiteen, dat
het Verbond niet de traditie van
vrijdenkerskringen wilde voort
zetten, die zich nogal tegen de
kerken afzetten. Het Verbond
doet mee in allerlei vormen van
overleg met de overheid, wordt
door politieke partijen geraad
pleegd, deelt in subsidies voor
onderwijs en vormingswerk en
heeft eigen zendtijd.
De laatste jaren blijft het le
dental stabiel bij 15.000, terwijl,
volgens cijfers van de NOS, toch
23 procent van de bevolking zich
humanist noemt. Voorzitter Tiel
man zegt daarvan: "Het Verbond
vervult de rol van een kaderbe
weging, wat je ook bij andere
emancipatiebewegingen ziet".
Raad van Kerken. Het be
stuur van de Raad van Kerken
gaat overwegen of er een com
missie kan worden ingesteld die
zich zou moeten bezinnen op
vragen van leven en dood, zoals
deze doorklinken in de discussie
over euthanasie. De raad wenst
een bezinning die een breder ter
rein beslaat dan dat van euthana
sie alleen.
De lid-kerken van de raad zijn
het over de euthanasie niet eens
met elkaar. Voorzitter dr. D. C.
Mulder waardeerde dat gisteren
voor de IKON-radio als 'een te
ken van grote zwakte'. Naar zijn
oordeel kunnen de leden van
zo'ii studiecommissie het slechts
over bijzaken eens worden. Over
de centrale vraag of de arts een
spuitje mag geven zal geen over
eenstemming mogelijk zijn.
Zending. Wil de Raad voor
de Zending van de Hervormde
Kerk dit jaar aan alle verplichtin
gen voldoen, dan is er een totaal
Van Dijk, nog enigszins opge
wonden, vertelt: „In die schacht
zit een wenteltrap. Terwijl we het
eind van die trap proberen te be
reiken, licht het schijnsel van de
lamp op een van de wanden. Tot
mijn stomme verbazing zie ik
daarop puntgave reliëfs, waar
van de mehselijke figuren geel
zijn geverfd. Daarnaast staan
hiëroglyfen afgebeeld. Terwijl
Geoffrey bijschijnt, lees ik de
tekst. Daar staat de naam van
Maya, diens vrouw en al hun ti
tels. We schreeuwden naar el
kaar: 'Het is Maya, het is Maya'.
Voor ons een sensatie, want waar
we nu al elf jaar naar zochten, lag
nu onder handbereik".
Terwijl Van Dijk en Martin van
hun wetenschappelijke emotie
bijkomen, knapt het elektrische
peertje. „Het was stikdonker",
zegt de Groninger. „Ik heb nog
nooit zo'n duisternis gezien, of
beter gezegd: niet gezien. Zonder
licht konden we niet naar boven
klauteren. Een zaklantaarn wa
ren we vereeten mee te nemen.
Twintig minuten wachten op een
nieuw lampje duurt erg lang. Bo
vendien kun je in deze stoffige
ruimten niet te lang vertoeven.
Het is er snikheet en vochtig. Je
zou de moord stikken".
Weer bovengronds doen Mar
tin en Van Dijk eerst wat gebruik
is bij archeologische opgravin
gen in Egypte: het melden bij de
autoriteiten. „Dat ligt in Egypte
erg gevoelig", legt Van Dijk uit.
„En begrijpelijk. Tenslotte zijn
we hier te gast eri wroeten we in
andermans grond".
De oudheidkundige dienst in
Cairo, niet gespeend van chauvi
nisme, zet de publiciteitsstroom
in werking. Tv-ploegen uit tien-
talen landen reizen af naar Sak
kara. Met de BBC op de kop, die
aan de belangrijkheid van deze
vondst een eigen wending geeft.
Op een steen boven de nu nog
bedolven grafkapel van Maya -
slechts het onderaardse systeem
is tot nog toe toegankelijk - gaat
Van Dijk verder in op het Britse
'misverstand'. "Goud en mum
mies kunnen we wel vergeten,
maar de vondst op zichzelf is
bedrag van f 14.166.000 nodig.
Dat meldt de folder voor de voor■-
jaarszendingsweek (23 februari
tot 2 maart). Verreweg het groot
ste deel wordt uit de plaatselijke
gemeenten verwacht:
f 11.350.000.
"Partnerkerken in Afrika, La-
tijns-Amerika en Azië rekenen
op financiële steun uit Neder
land", zegt de folder. "Daarnaast
wordt ook steun verleend aan
missionair werk in eigen land".
- De Generale Financiële Raad
van de Hervormde Kerk heeft
berekend, dat van iedere gulden
die gemeenteleden geven voor
het plaatselijke werk 3,3 cent
naar het algemene kerkewerk
gaat.
Hervormden brengen jaarlijks
met vrijwillige bijdragen, collec
ten en giften rond f225 miljoen
byeen voor de plaatselijke kerk
voogdyen. Daarvan is f7,5 mil
joen voor de kas algemeen ker
kewerk. Uit bezittingen komt
f 6,2 miljoen voor algemeen ker
kewerk en speciale collecten (zo
als met Oudjaar) brengen ruim
f4 miljoen op. Samen dus f 17,7
miljoen, het leeuwedeel van de
totale baten (ruim f 19 miljoen).
voor de wetenschap van grote
waarde. Bovendien weet je na
tuurlijk nooit wat er allemaal nog
boven het zand komt".
Volgens de Groningse egypto
loog was Maya onder Toetachan-
mon de belangrijkste ambtenaar.
Opperbevelhebber van de legers,
als opzichter van het schathuis
een soort minister van financiën,
en eerstverantwoordelijke voor
de aanleg en de inboedel van de
beroemde graven van de Egypti
sche vorsten in het langs de Nijl
gelegen Koningsdal bij Thebe,
het huidige Luxor in Zuid-Egyp-
te.
Als Egypte toestemming geeft
voor de volgende expeditie in
het nieuwe seizoen, en dat lijdt
geen twijfel, dan gaan Leiden en
Londen verder met het archeolo
gische mijnwerk in en rond de
graftombe van Maya. „We heb
ben zeker nog vijf jaar nodig
voor onderzoek, conservering en
restauratie van het complex",
zegt Van Dyk tot slot.
Maar is er ook geld? Van Dijk:
„Als de bezuinigingswoede in
Nederland niet verder toeslaat,
zie ik geen problemen. Het zou
doodzonde zijn als we het erbij
moeten laten zitten. Dit gebied
zit barstensvol met voor de egyp
tologie byzondere historische
overblijfselen. Wat dat betreft is
er nog voor honderd jaar werk".
De bevolking van het straatar
me Sakkara zal die toekomstvi
sie van Van Dijk niet betreuren.
In dit hoofdzakelijk van land
bouw en veeteelt levende gebied
op een smalle vruchtbare strook
langs de Nijl, kan extra werkge
legenheid goed worden gebruikt.
Alleen al bij het graf van Maya
werken op dit moment veertig
mannen en jongens. Voor 4,5
pond per dag (9 gulden) torsen zy
het puin waarmee hun voorvade
ren de graven tegen schennerij
afdichtten. De Egyptische op
zichter Mohammed krijgt echter
een paar pond meer. Omdat hy
schreeuwt.
De uitgaven voor algemeen
kerkewerk belopen echter ruim
f 20 mihoen, zodat dit jaar een te
kort resteert van f984.000. Het
tekort was eerst nog f 600.000 ho
ger. De raad wil de kerkelijke be
groting op korte termijn weer
sluitend maken.
Overgangen. In het blad 'De
Waarheidsvriend' van de Gere
formeerde Bond in de Hervorm
de Kerk reageert algemeen se
cretaris ir, J. van der Graaf van
daag op de overgang van enige
christelijke gereformeerde predi
kanten naar de Hervormde Kerk.
Als het gaat om predikanten
die, hoe dan ook, in een kerkelij
ke procedure zijn gewikkeld,
dan moet de Hervormde Kerk
eerst afwachten hoe zo'n kwestie
wordt afgehandeld, vindt Van
der Graaf. "Het gaat niet aan om
dan voortijdig een ontsnappings
mogelijkheid te bieden".
"Het is niet aan ons, te beoor
delen hoe gereformeerd of onge-
reformeerd de vertrokken predi
kanten zijn, maar het loutere feit
dat ze de ruimte van de Her
vormde Kerk zochten zónder
daarbij verwantschap met de ge
reformeerde stroming in deze
UTRECHT - Het lijkt erop dat de
top van het Nederlandse bedrijfsle
ven de Maharishi Mahesh Yogi
heeft ontdekt. De toeloop van ma
nagers is zo groot deze deze maand
drie speciaal op managers gerichte
TM-cursussen van start gaan. Na
een dagbladinterview met de voor
zitter van de Nederlandse TM-afde-
ling en directeur sociale zaken bij
het elektrotechnische concern Ho-
lec Uyen kregen de managers oog
voor TM.
door
Ad Moetman
Het interview inspireerde zo'n 25
managers om een basiscursus te
volgen en via mond-op-mondrecla-
me is die belangstelling volgens di
recteur Frans Van der Logt van de
Maharishi Natuurwetacademie in
Utrecht alleen maar groter gewor
den. Nederland kent ongeveer
60.000 TM-beoefenaars. Wat TM
precies is laat zich moeilijk onder
worden brengen. Van der Logt:
"Vertellen wat TM is, is net zo on
mogelijk als aan iemand die nog
nooit een aardbei gegeten heeft,
vertellen hoe een aardbeientaart
smaakt. Maar je zou TM kunnen
beschrijven als een techniek waar
mee je even je accu oplaadt. Voor
de geoefende TM-er brengt twee
maal 20 minuten mediteren per
dag meer ontspanning dan een
goede nachtrust".
Geen zwever
De resultaten van dagelijks me
diteren zijn volgens beoefenaren
ongelooflijk. "Ik ben niet zo'n zwe
ver", zegt Tom Posch, die vijf
maanden mediteert, "van nature
sta ik sceptisch tegenover dit soort
oosterse toestanden, maar ik
dacht: het is het proberen waard.
Net als een vriend van me, op
wiens advies ik begon, was ik van
af de eerste keer enthousiast. Het is
net alsof ik twee keer per dag met
vakantie ga. In die twintig minuten
kom ik tot volslagen rust, mijn
werk deel ik veel efficiënter in, ik
raak minder snel geïrriteerd, het is
alsof ik veel meer energie heb".
Tom Posch is directeur van het be
drijf P5 BV in Weesp, dat promo
tiecampagnes opzet, studiedagen
organiseert en teksten levert aan
verschillende afnemers. Posch ziet
het mediteren vooral als een mid
del waar hij zelf baat bij heeft.
VEGIN
LEI0SCH ALPHENS DAGBLAD
Normaal verbruik
800 m3
1.000
1.200
1.400
1.600
1.800
2.000
2.200
2.400
2.600
2.800
3.000
3.300
3.600
3.900
4.200
4.500
5.000
5.500
6.000
kerk te betuigen, wyst op een
confessionele crisis binnen de
Christelijke Gereformeerde Ker
ken".
"Van hen die uit de kring van
de Afscheiding de Hervormde
Kerk binnenkomen mag ge
hoopt worden, dat ze als gerefor
meerde mensen komen en een
ruimte bepleiten die binnen de
grenzen van de belijdenis ligt.
Anders wordt dc Hervormde
Kerk tóch als 'hotelkerk' gezien,
ondanks de bewering dat men
dat niet wil". Aldus ir. Van der
Graaf.
Er is by hem geen leedver
maak, in de trant van: "men ziet
nu waar afscheidingen toe lei
den". "Maar deze ontwikkeling
zal ook afgescheidenen tot de er
kenning moeten breygen, dat ze
bij het uittreden uit de vader
landse kerk de schuld van die
kerk hebben meegenomen en in
eigen gelederen ook hebben
meegedragen".
Ds. L. H. C. Friederich te
Oegstgeest, geestelijk verzorger
bij 'Endegeest', gaat de kleine re
monstrantse gemeente in Nieuw
koop pastoraal bijstaan. Dat
vraagt een aantal avonduren per
week. Zijn voorganger in Nieuw
Hierin verschilt hij met Uyen,
die van mening is dat zijn medite
ren ook invloed heeft op anderen.
Uijen: "Bij het vorige bedrijf waar
ik werkte, hadden we te maken
met een hoog ziekteverzuim. Na
dat ik een aantal collega's had
overgehaald om te gaan mediteren,
begon het ziekteverzuim in het be
drijf verbazend snel te dalen. Bij
Holec hebben we de afgelopen ja
ren ook moelijke tijden meege
maakt (het personeelsbestand is
sinds '79 verminderd van 7900 tot
3400, red.). Reken maar dat een di
recteur sociale zaken het dan druk
heeft. Toch was ik aan het einde
van een vermoeiende week nog in
staat om creatieve oplossingen te
bedenken. Ik liep nog zo fris als
een hoentje rond".
Stress
Frans van der Logt heeft nog een
andere verklaring voor de toegeno
men belangstelling van managers
uit het no-nonsense-bedryfsleven:
"Ten eerste gaat het bij managers
om de stressbestrijding. Wat ook
een rol speelt is dat ze de hele we
reld al gezien hebben, ze bezitten
alles wat hun hartje begeert. Ze
stellen zich dan de vraag: wat kan
het leven me nog meer bieden?"
"Daarom zoeken ze naar een ma
nier om hun persoonlijkheid te
verdiepen en om die stress het ze
nuwstelsel uit te krygen. TM is
voor managers een handige metho
de. De cursus kun je zien als het
nemen van rijlessen. Je leert bij
ons TM, net als je bij een rijschool
autorijden leert. Als je het eenmaal
kunt, verleer je het nooit meer en je
hebt ons dus niet meer nodig. Je
hoeft helemaal niet gelovig te zijn
om te leren mediteren, het is zelfs
geen probleem als je sceptisch te
gen dit soort oosterse fenomenen
aankijkt. Iedereen kan het leren".
koop. ds. N. van Gelder, zal hem
komende zondag daartoe beves
tigen. Ds. Friederich blijft predi
kant van 'Endegeest'
Bisschop R. P. Bar van Rot
terdam is benoemd in de Vati
caanse congregatie voor de ere
dienst (liturgie). Deze congrega
tie behandelt alle liturgische za
ken die niet door een bisschop
kunnen worden afgehandeld
Gereformeerde Kerken: be
roepen te Ottoland kandidaat J.
H. van der Sterrc Amsterdam;
aangenomen naar Haulerwyk S.
Feenstra Schoonebeek. Gerefor
meerde Gemeenten: beroepen te
Wageningen A. Bac Bodegraven.
ACTIE ZUINIG STOKEN
TABEL VOOR DE WEEK
VAN 3 FEBR. T/M 9 FEBR. 1986
WEERSTATION VALKENBURG
Totale streefverbruik
vanaf 21-1045 t/m 9-2-86
1018
1135
1251
1366
1481
1597
1715
1887
•2060
2236
2409
2589
2880
3173
34fifi
Jaap van Dijk (links) en zijn Britse collega Geoffry Martin. Zij maken evenals de Leiderdorper René van
VIalsem, werkzaam bij de vakgroep Egyptologie van de Leidse universiteit, al enige jaren deel uit van het
Nederlands-Engelse team dat zich bezighoudt met de opzienbarende opgravingen in Sakkara. (foto AP)
