'Kerk van Afscheiding' op de tweesprong
Onrust over groeiende verwijdering
Bij beroep dominee afspraak voor vier jaar
ZATERDAG 25 JANUARI 1986
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA U
Niet alleen de grote kerken worden door snel
le veranderingen in de samenleving gedwon
gen zich intensief met de 'buitenwereld' be
zig te houden. Ook kleinere kerken die lange
tijd hebben kunnen bogen op een gesloten
eenheid in leer en leven ontkomen er niet
aan, zich rekenschap te geven van allerlei ver
anderingsprocessen in eigen kring.
Er zijn nog maar weinig kerkbesturen wie
het lukt, de deur naar de buitenwereld dicht
te houden. Ze moeten intussen wel erkennen,
dat die deur kieren gaat vertonen waardoor
heen de tijdgeest flarden (god)loze ideeën
brutaal naarbinnen blaast.
Een kerk die de laatste tijd nogal pijnlijk
met moeilijkheden binnenshuis wordt gecon
fronteerd is de 'christeiyk-gereformeerde'.
Dat is een kerk die is ontstaan uit de Afschei
ding in 1834 van de Hervormde Kerk. Ze telt
op het ogenblik ruim 33.000 doopleden en
43.000 belijdende leden, over wie zo'n 165 do
minees hun herderlijke zorg uitspreiden.
J. H. Velema uit Nunspeet, vooraanstaand
en gezaghebbend pastor, noemt de christe-
lijk-gereformeerden in het kerkelijk jaarboek
van 1985 met nadruk de 'geestelijke nazaten'
van de Ulrumer dominee Hendrik de Cock,
met wie de afscheiding van rechtzinnigen uit
de 'Vaderlandse Kerk' nu 150 jaar geleden is
begonnen.
Over de herdenking van deze anderhalve
eeuw valt de schaduw van een groeiende ver
wijdering binnen het afgescheiden kerkver
band. Predikanten - met groepen gemeente
leden achter zich - haken af of worden afge
haakt en zoeken op de wel zeer gevarieerde
woningmarkt van het vaderlandse protestan
tisme een nieuw kerkelijk onderdak.
Het voegwerk lijkt, net als bij andere ker
ken, losser te worden naarmate de samenle
ving de kerk verplicht, zich meer dan tot nu
toe bezig te houden met de grote vragen van
alledag, maatschappelijk, politiek en ethisch.
Een 'terugkeer' dus naar de kerk
waar de Afscheiding zich ander
halve eeuw geleden voltrok. Om
dat dié kerk zich hoedt voor ver
stard confessionalisme en meer
'worstelingsruimte' biedt, ver
klaarde een van hen. Overigens
willen ze hun overstap wel relati
veren. Immers, kerkmuren zijn
ook maar door mensen opgetrok
ken.
In afwijking van hun voorgan
gers gingen vertrekkende ge
meenteleden verschillende kan
ten uit, van hervormd tot Neder
lands-gereformeerd.
Toevallig
Het is de christelijk-gereformeer-
den als kerk altijd aardig gelukt,
zich afzijdig te houden van de
woelige wereld en - met Schrift
en belijdenis als enig oriëntatie
punt - stil en gerust te leven van
uit het geestelijk erfgoed der re
formatorische vaderen. Maar die
traditie blijkt niet bestand tegen
de druk van het moderne leven.
Niet alleen invloeden van bui
tenaf maken de Kerk van de Af
scheiding onzeker. Ook intern
zijn ontwikkelingen en verschui
vingen gaande, waarvan in elk
geval kan worden gezegd dat ze
aan de geruste eenheid een eind
hebben gemaakt. Dat leidt al tot
een soort 'preekstoel-selectie'.
Lang niet alle kansels staan open
voor elke predikant.
De nazaten van Hendrik de
Cock zullen in deze tijd moeten
leren leven met uiteenlopende
opvattingen in eigen kring. En
dan gaat het niet zozeer om het
eens-in-de-zoveel-jaren stemmen
op CDA, RPF of SGP, maar om
kernpunten van geloof en de
praktische uitwerking daarvan
in het leven van alledag:*
Toepassing
De centrale vraag bij alle con-
door
S. J. de Groot
flictstof is, hoe de belijdenis van
de vaderen moet worden toege
past in de concrete levenssituatie
nü. Niet de belijdenis op zichzelf
is oorzaak van onderlinge span
ningen, maar de manier waarop
men die naar de levenspraktijk
toe wenst te hanteren. Het is niet
de Schrift zelf die polariseert,
maar de theologie die haar inter
preteert en tot norm maakt voor
het praktisch handelen.
Toch kan een gevoelig waarne
mer in deze kerk ook verschillen
in 'Godsbeleving' opmerken.
Aan de ene kant een prediking
die nadruk legt op God als Rech
ter, met statische geboden en
wetten, voor alle tijden op gelijke
wijze geldig, veroordelend alles
wat daarmee in strijd is, en straf
fend. En men weet ook precies in
kerk en samenleving aan te wij
zen, wat met die geboden alle
maal in strijd is.
Aan de andere kant een God
die met ontferming is bewogen,
meer Redder, die mensen hun ei
gen verantwoordelijkheid niet
afneemt, maar helpend terecht
wijst en in hun eigen situatie
weer perspectief geeft om als
mens te leven.
In verkondiging en pastoraat
zijn die verschillende tonen
steeds duidelijker te horen. Maar
ze klinken niet harmonisch.
Daarvoor is de boventoon soms
te schel.
Vier weg
Dankbaarheid over anderhalve
eeuw Afscheiding wordt ver
mengd met bitterheid als tegelijk
afscheid moet worden genomen
van een aantal predikanten, voor
wie de geestelijke sfeer van het
kerkverband te beklemmend
werd.
Het begon met een gemeente
predikant in Eindhoven. Die
werd afgezet omdat zijn gedach
ten over het leerstuk van de 'ver
zoening' niet strookten met de
kerkleer. Hij schakelde de we
reldlijke rechter in om achter de
juiste motieven te komen, want
men betichtte hem ook van 'gro
ve zonden'. Van de synode wil hij
nu nog horen, waaraan 'wolven
in schaapskleren' en 'valse profe
ten' onder predikanten en kerk-
Hendrik de Cock
....vader van de Afscheiding....
leden zijn te herkennen en wat
de 'navolging van Christus' in
deze tijd inhoudt.
Daarop volgde een predikant
in Assen, die zich onder andere
de vrijheid veroorloofde om in
een interkerkelijke gebedssa
menkomst tegen de kruisraket
ten het woord te voeren, hetgeen
hem op 't laatste moment werd
verboden. Met een aantal colle
ga's uit zijn kerk ondertekende
hij wel een manifest.
De derde die vertrok was een
ziekenhuispredikant in Amers
foort. Zijn conflict met het regio
nale kerkbestuur over abortus
bracht hem zo in gewetensnood,
dat hij, ondanks zijn 54 jaren,
pensioenloos naar een andere
kerk overging.
En dan deze week de christe-
lijk-gereformeerde luchtmacht
tevens gemeentepredikant uit
Rotterdam-Zuid. De officiële
reacties op een artikel van hem
over homofilie in een kerkelijk
jongerenblad (inmiddels opgehe
ven) waren voor hem aanleiding
om naar de militaire dienst af te
zwaaien en in die 'ongevaarlijke'
positie over zijn kerkelijke toe
komst na te denken.
In ten minste drie gevallen viel
de keuze op de Hervormde Kerk.
Is deze regelmaat van pastora
le kerkverlatingen toevallig óf
zou dit het begin kunnen zijn van
een proces waarvan het eind nog
niet is te zien?
Onlangs schreven 24 (meest
jongere) christelijke gerefor
meerde predikanten een boekje,
waarin met argumenten die men
ten dele ook bij de kerkverlaten-
de pastores aantreft wordt ge
pleit voor herbezinning op de
aloude belijdenis en haar toepas
baarheid in deze tijd. "Actuele
vragen ontwijken is kleinge-
loofzeggen zij. "Wegvluchten
kan niet meer".
De gemeente- en de ziekenhui
spredikant in Amersfoort zitten
op één lijn. Alleen is de eerste
zijn kerk tot nu toe trouw geble
ven. "Ze zullen me eruit moeten
zétten", zei hij in een reactie op
het vertrek van zijn collega. Hij
weet zich gesteund door zijn ge
meente.
Het kerkelijk onbehagen be
perkt zich dus niet tot een paar -
al of niet vrijwillig - vertrokken
predikanten. Het schudt aan het
hele kerkverband. Er is dan ook
geen reden om te denken, dat
met het weggaan van deze vier
het kaf van het koren wel zal zijn
gescheiden en het kerkschip ein
delijk weer in stil vaarwater is
geloodst.
In verval
J. H. Velema, coryfee onder de
christelijk-gereformeerde predi
kanten, tevens voorzitter van de
Evangelische Omroep, kan het
altijd zo indringend zeggen. Uit
het jaarboek van 1985:
"Een gevaar dat de kerk be
dreigt is, dat de deur wordt open
gezet voor vernieuwingen en ver
anderingen die soms haaks staan
op wat ons in de loop der eeuwen
is overgeleverd aan geestelijk
erfgoed. Het moderne levensge
voel krijgt een wettige plaats en
de huidige afkeer van gezag en
autoriteit wordt gehonoreerd.
Deze vrijheidsopvatting, die ve
len aanspreekt, doet de kerk ge
ruisloos van karakter veranderen
en maakt haar los van haar basis:
de verlossing in en door Jezus
Christus, haar enige Heer en Ko
ning".
"Buiten de kerk is de drang
naar vrijheid buitengewoon
groot. Men wil afrekenen met
knellende wetten, bindende ge
woonten, treiterende tradities en
vooral met gehoorzaamheid ei
send gezag. Die vrijheid bete
kent, dat het volksleven wordt
losgeslagen van zijn ankers, dat
geestelijke waarden worden
prijsgegeven die juist de echte
vrijheid waarborgden, en dat de
weg wordt geopend naar bande
loosheid op grote schaal".
"Christus' kerk is in verval",
riep Velema deze week uit op
een bezinningsdag van de EO.
"Het bederf begint niet op de
dansvloer en het voetbalveld,
maar op de kansel en in het cate
chisatielokaal. Het moderne den
ken levert slechts valse profetie
op. En die mist de oproep tot in
keer en bekering. Daarom zijn
valse profeten zo in. De ware pro
feet wordt bespottelijk gemaakt,
omdat het volk zo materialistisch
is en ik-gericht".
Systeem
De 24 jongere collega's van Ve
lema (68), die eind vorig jaar die
brochure (titel: 'Verder in ver
trouwen') uitgaven, zullen hem
nog niet eens willen tegenspre
ken. In wat een Velema zegt zit
altijd wel iets.
Zij brengen hun gevoelens wel
ónders onder woorden en geven
daarmee bliik van een andere be
nadering. Eén passage daaruit:
"De vragen waarvoor wjj in de
ze tijd komen te staan zijn vaak
zo nieuw, dat we met een vast
houden aan oude patronen niet
meer uitkomen. We moeten ons
afvragen, of die patronen ook
vandaag nog werkelijk vorm ge
ven aan een leven in de 'vreze
des Heren' en of ze ook vandaag
nog het kwade werkelijk zoveel
mogelijk keren".
De 24 willen uitdrukkelijk
ruimte laten voor de eigen ver
antwoordelijkheid van de mens
'voor het aangezicht van God'.
"Aan die eigen verantwoorde
lijkheid mag, bij alle gewenste
duidelijkheid in prediking en
pastoraat, niet worden voorbijge
gaan. Waar alles van bovenaf
wordt vastgelegd, vervalt men
gemakkelijk tot wetticisme.
Daar dreigen mensen vast te lo
pen in een systeem van geboden
en verboden".
Een van de ondertekenaars
moest de kritiek incasseren dat
de brochure eigenlijk één plei
dooi is voor het te ruim geachte
abortus-standpunt van de
Amersfoortse ziekenhuispredi
kant.
Dit jaar komt de christelijk-ge
reformeerde synode weer bijeen.
Wat de broeders (zusters zijn er
niet op ambtelijk niveau in deze
kerk) tot voor kort alleen over
andere kerken aan spanningen
en conflicten konden lezen,
meldt zich nu ook in eigen huis.
De vraag is of deze - van natu
re toch vrij milde - kerk het zich
kan veroorloven, het oude van de
traditie te relativeren terwille
van het eigen inzicht en geloof
van leden en gemeenten nü. En
dat niet alleen in theologisch en
ethisch opzicht.
Ook liturgisch is er werk aan
de winkel zolang gemeenten
worden beticht van kerkelijke
ontrouw als ze in de kerkdienst
naast de psalmen ook vrije liede
ren zingen. En dat doen er steeds
meer.
Goeree's. Gisteravond zou het
Zwolse evangelistenpaar Goeree
een openbare bijeenkomst houden
in het sociaal-cultureel centrum
'De Bonkelaar' in Sliedrecht. Maar
dat is niet doorgegaan omdat direc-
téur P. Mosterd de afspraak twee
dagen tevoren had geannuleerd. In
een 'open brief zegt het omstreden
echtpaar (dat wordt beschuldigd
van voor joden kwetsende uitlatin
gen), dat het bestuur is gezwicht
voor actievoerders.
Mosterd verklaarde, niet op de
hoogte te zijn geweest van de moei
lijkheden rond de prediking van de
Goeree's. In die prediking leggen
zij verband tussen wat de joden in
de Tweede Wereldoorlog is overko
men en hun verwerping van Jezus
Christus als de messias. Een be
stuurslid van 'De Bonkelaar' wees
Mosterd op het onwenselijke van
verhuur. Daarop trok hij telefo
nisch de afspraak in.
Het evangelistenpaar merkt in
zijn 'open brief op, dat de acties
tegen hen' al aardig op een 'volks
gericht' beginnen te lijken. Naar
hun oordeel is het uiteindelijke
doel, de 'bijbelse prediking van het
evangelie' geheel te stoppen. "Het
begin van de christenvervolging is
ingeluid". "Net als in de dagen van
de apostelen namen de joden het
initiatief. Wat Paulus ondervond,
ondervinden ook wii".
Kerksluiting. De congregatie
voor de geestelijkheid in Rome
heeft bisschop Ernst van Breda per
telegram gevraagd, het besluit tot
sluiting van de Heilig Hart-kerk in
Breda op te schorten. De bezetters
van de kerk, die actie voerden te-
.gen sluiting van de kerk en ophef
fing van de parochie, werden ruim
een week geleden onder politie-
dwang uit het gebouw verwijderd.
Een woordvoerder van het bis
dom liet weten, dat de inhoud van
het telegram de bisschop aanlei
ding geeft om zorgvuldig met de
congregatie te corresponderen. De
kerk is al buiten gebruik. Het meu
bilair werd onder andere parochies
verdeeld en ook het orgel is wegge
haald.
"Liever een kleine en gehoorza
me kerkelijke gemeente, met veel
deelneming en betrokkenheid, dan
de bolwerken van fatsoen en nor
men van weleer". (Bert Berkhof de
ze week in 'Evangelisch Commen
taar').
Bach. 'Geliefde Bach-miniatu-
ren' is de titel van een orgelconcert
morgenavond om 7 uur in de
Dorpskerk in Wassenaar. Concert
gever: de Haarlemse organist
Klaas Bolt.
In sommige protestantse kerken
is het gebruikelijk dat een dominee
ten minste vier jaar in een gemeen
te blijft. Dr. H. E. Faber van der
Meulen (43), gereformeerd predi
kant in Dordrecht, zou aan die re
gel de afspraak willen verbinden
dat predikant en gemeente na het
verstrijken van deze vier jaar na
gaan, of het gewenst is nóg zo'n pe
riode met elkaar op te trekken.
In de kerkbode van de classes
Barendrecht, Dordrecht en Gorin-
chem zet hij uiteen waarom.
"Spanningen die intussen zijn
ontstaan omdat de predikant zich
anders ontwikkelde dan was ver
wacht, kunnen dan besproken
worden. Ook de pastor moet zijn
bezwaren tegen de gemeente kwijt
kunnen. Over en weer moet er ge
legenheid zijn de balans op te ma
ken. Vinden gemeente en predi
kant elkaar, dan kan een nieuwe af
spraak voor vier jaren worden ge
maakt".
Op die manier kan de gemeente
enige invloed op haar pastor hou
den, denkt ds. Faber van der Meu
len, die zelf eind 1979 in Dordrecht
(zijn eerste gemeente) kwam.
"Want moet een predikant beroe
pen worden, dan komt vrijwel ie
dereen in beweging, maar onts
poort de goede verhouding, dan is
de gemeente vleugellam". Als uit
het overleg de conclusie wordt ge
trokken dat nog eens vier jaren sa
men niet goed mogelijk is, dan zou
de dominee zich beroepbaar moe
ten kunnen stellen.
Faber van der Meulen is zich er
wel van bewust, dat zeker dit laat
ste niet gemakkelijk ingang zal
vinden binnen de gereformeerde
traditie. "Onze kerkstructuur is do
minee-gericht en beschermt de
predikant". Hij vindt deze gericht
heid niet meer in onze tijd passen.
"Die bescherming - het feit dus dat
hij niet ontslagen kan worden -
werkt in het nadeel van pastor en
gemeente".
De functionaris voor personele
zaken van het algemeen kerkelijk
bureau in Leusden A. J. Logten-
berg vindt het een goede zaak als
predikant en gemeente met elkaar
in gesprek gaan. Dat zou elk jaar
moeten gebeuren. Maar in de sug
gestie uit Dordrecht kan hij geen
oplossing zien.
"Het grootste probleem is wel
wat er moet gebeuren als het vier
jaarlijkse gesprek eindigt in de
conclusie dat de predikant maar
beter kan vertrekken. Want er is
nauwelijks plek voor zo-iemand.
De mobiliteit onder predikanten,
zeker onder de ouderen, is sterk af
genomen. Er zit nog maar weinig
verschuiving in. De man of vrouw
kan dan gewoon niét weg. En je
kunt in dat geval iemand toch ook
niet tot de bijstand veroordelen".
De beroepbaarstelling op zich is
geen probleem. Logtenberg: "In
feite is de predikant na vier jaar so
wieso beroepbaar. Er zijn ook an
dere manieren. Je kunt actief op
advertenties solliciteren, je laten
inschrijven bij de vacaturedienst.
De moeilijkheid is, dat de meeste
gemeenten goedkope predikanten
willen, dus kandidaten of domi
nees met ten hoogste vier dienstja-
En dan is er nog de vraag of zo'n
procedure niet tot tweespalt zal lei
den. Want tegenover iemand die
dominee weg wil hebben staat
meestal wel iemand die hem wil
houden. Juist de gewraakte domi
nee-gerichtheid ontkracht het nut
van zo'n afspraak.
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Pannekoek, 11.45 studentenekklesia;
Marekerk 10 dr. Meijers, 5 ds. Wieman,
Bodegraven: Maranathak. (L. Morsweg)
10 ds. Kramer, ha; oecumenische ge
loofsgemeenschap De Regenboog (Me
ren wijk) 9.30 ds. De Clercq, 11.15 pas
toor v. Well; Bethlehemk. (Driftstr.) zie
Petrakerk; Bevrijdingsk. (Montgome-
rystr.) 10 ds. Jansen, 5 ds. Rietveld; Vre-
desk. (Burggravenl.) 10 ds. Schouten;
Waalse kerk (tijdelijk Rapenburg 6)
10.30 ds. Ribs; jeugdkapel Vredeskerk
10; jeugdkapel Bevrijdingskerk 10. Wijk
■Stevenshof zie na geref. kerk. Acad.
Ziekenhuis 9 rk. dienst, 10.15 ds. Boven
berg. Diakonessenhuis elke zat. 10.30
rk. dienst, morgen 10.30 kand. A. Wijl-
huizen. Endegeest zie Oegstgeest. Ge
ref. Kerk Vredeskerk zie herv. gem.; Pe
trak. (Surinamestr.) 10 ds. Hortensius;
Oude Vest 10 ds. Koolstra; Maranathak.
zie herv. gem.; Bevrijdingsk. zie herv.
gem.; bejaardenhuis Groenhoven 10 ds.
Verdoorn; Merenwijk zie herv. gem.
Wijk Stevenshof, gebouwtje 'Dijkhof
(Rijndijk) 10 kand. H. A. Klip. Geref. K.
Vrijg. (Herengr.) 10 en 5 ds. Houtman.
Chr. Geref. K. (Steenschuur) 10 en 5 ds.
Den Hertog. Geref. Gem. (N. Rijn) 10 en
4.30 ds. Boogaard. Geref. Gem. in Ned.
(Bethl.kerk Driftstr.) 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.)
10.15 ds. Mostert. Doopsgez.-Remonstr.
Gem. (Lokhorstk. Pieterskerkstr.) 10.30
ds. F. Knoppers. Baptistengem. (O. Ryn
3) 10 ds. Hoijus, Hengelo (Ov.). Evang.
Gemeenschap (Middelstegr. 3) 10 evang.
Dikkes. Evang. gem. Merenwijk ('De
Harlekijn', Regenboogpad 2) 7.45 nam.
Zendingswerk Middernachtsroep (Zoe-
terw.singel 21) 5 hr. v. Diggelen. Evan-
geliecentrum-Pinksterbew. J. Maas-
bach-Wereldzending (aula Noachstr. 2)
10 evang. Zijlstra, wo. 8 evang. Zijlstra
(Zijlsingel 2), vr. 31 jan. 8 jeugdavond
(Zijlsingel 2). Pinkstergem. (O. Vest 13)
10 hr. Eikerbout. Leger des Heils (hoek
Vestestr./Groenesteeg) 10 en 5.
Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30
en 4, wo. 8. Zevendedag-adventisten
(Ontmoetingskerk Voorschoten) elke
zat. 9.45 bijbelstudie, 10.45 predik
dienst. Christelijke Wetenschap
(Steensch. 6) 10.30. Leidse Soefi-stich-
ting 11 (Pieterskerk) mevr. mr. T. van
Hartingsveldt over 'Zelfinzicht'. Kerk
van J. Chr. v.d. Heiligen der L. Dagen
(Brahmsl.) 9.30, 10.30 en 11.20. Oud-
Kath. K. (Zoeterw.singel) 10. Rooms-
Kath. K. Haagweg zat. 7, zo. 9 en 10.45;
Herensingel zat 7, zo. 9.30 en 11; Rijn
dijk (Leiden-V.schoten) zat. 7, zo. 9.30
en 11.30; Steenschuur zat. 7, zo. 8.30,10,
11.30, 6 en 7 (lof); Boshuizerkade zat. 7,
zo. 9.30 en 11; Lammenschansweg zat. 7,
zo. 9 en 10.30; Haarl.straat zat. 7, zo. 9.30,
10.45 en 12.15; Merenwijk zie herv.
gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
Raad van Kerken: elke di.av. 7-7.30 oe-
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10
prof. dr. v.d. Broek, Beusichem, 7 zang-
dienst. Geref. Kerk 10 ds. Boer, 6.30 ds.
v.d. Berg, Bodegraven. Chr. Geref. Kerk
9.30 en 4 ds. v.d. Groep, Aalten. Rk Kerk
zat. 7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 10 ds. v.d. Heiden, 5 ds.
Taselaar; Kruiskerk 10 ds. Hoogendijk;
Opstandingskerk 10 dr. H. van Vliet,
6.30 ds. v.d. Heiden; Nabij 10 jeugdka
pel; G. Herderkerk 10 ds. Mulder, 6.30
drs. Brombacher, zangdienst; De Bron
9.15 dr. Vlym, V.schoten, 10.15 en 6.30
ds. Verheul; Ashram (Marsdiep) 10 ds.
Nieuwenhuis; Oudshoornse kerk 10 ds.
Ter Bals; Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30
ds. G. C. de Jong, Zoetermeer, 6.30 ds.
Ouwendyk. Geref. Kerk Mar.kerk 10 ds.
Plomp, Ouderkerk a.d. Amstel, 6.30 ds.
Nieuwenhuis; Salv.kerk 10 ds. Wil
schut, 6.30 ds. Boer. Geref. K. Vrijg. (au
la chr. techn. school) 9.30 en 5 ds. Room.
Ned. Geref. Kerk (school Willemstr.)
9.30 ds. M. de Jong, 4.30 br. Woensdregt.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. v.d.
Meij. Oud-Geref. Gem. (Hooftstr. 240)
9.30 en 4. Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1) 10
ds. Koekkoek, 6.30 ds. Bosveld. Bapt
.gem. Noord (school Kalkovenw. 62) 10
hr. J. v. Barneveld, 6.30 hr. H. Goud
swaard. Volle-evang.gem. ('De Ark', Pr.
Hendrikstr. 54) hr. v. Putten. Pinkster
gem. (school Batestein 16) 10. Leger des
H. (Zonneweg 3) 10 en 5. Remonstr.
Kring (Van Mandersloostr. 36) 10 ds.
Hooykaas. Rk Kerk: Bonifaciusk. zat 7,
zo. 9.45 en 11.30; Piusk. zat. 7. zo. 9 en
10.30; De Bron zat. 7. zo. 9 en 11.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Abma, Gouda, 6 ds. Exalto. Geref./Herv.
Gem. (dorpshuis 'De Tas') 10.30 ds. v.d.
Linden, Zoetermeer. Geref. Gem. 9.30
en 6 leesdienst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps-
kerk 10 ds. Wieman, 6.30 ds. v. Itterzon,
Gouda; Salv.kerk 10 ds. De Wilde,
Soest, 6.30 ds. v.d. Hoef; Bethl.kerk 10
ds. v.d. Hoef, 6.30 ds. v. Vreeswijk, Slik
kerveer. Geref. Kerk 10 ds. v.d. Berg,
6.30 ds. Wilschut, Alphen. Geref. K.
Vrijg. (Ichthusk.) 9 30 en 4.30 ds. Mouis-
sie. Geref. Gem. (Stationsweg 17) 10 en
6.30 ds. Bac. Evang.-Luth. Gem. 9 ds.
Hirsch, Gouda.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. Vlasblom, 6.30 ds. Vreugdenhil,
Gouda; De Stek 9.30 ds. v.d. Pol. Geref.
Kerk 9.30 ds. G. de Jong, 5 ds. Mondeel.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. Ribbers.
10.30; Binnen zat 7, zo. 10 e
11.30.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 ds. Doesburg, 6.30 ds.
Westera-Franke; Hoofdstr. 10 ds. Stege-
man; Scheppingsk. 9 en 10.30 ds. v.d.
Bom. Elis.ziekenhuis 10 rector Vijftig-
schild. Baptgem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10
i. Rk Kerk zat. 7, z
.10 e
Hazerswoude-dorp.
HAZERSWOUDE. Herv. Gem. 9.30 ds.
De Graaf, 6.30 ds. Mast, De Lier. Geref.
Kerk 10 en 5 ds. Huisman. Rk Kerk:
dorp zat. 7, zo. 9.30 en 11.30; Anker zat.
7, zo. 8.45 en 11.15; Rijndijk zat. 7, zo. 10.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N.
Kerk 10 ds. Sjollema, 6 ds. v. Sliedregt;
O. Kerk 10 ds. Hovius, 6 ds. Bosma,
Scheveningen; Ichthusk. 10 ds. v. Slie
dregt, 4.45 zang, 5 ds. Driebergen, jeugd
dienst; Pniëlk. 9.30 ds. v. Roon, 6 ds. Ho
vius; aula Bestevaer-mavo (Rijnsoever)
10 kand. J. van Beelen; Overduin 2.15
ds. v.d. Beid. Voor dovendienst zie ge-
HILLEGOM. Herv. Gem. 10 ds. Kris- ref. kerk. Herv. Gem. 'De Rank' (aula P.
pyn, 7 ds. Germans, gez. opendeur- Groen-college Pr. Frederikdreef 15) 10
dienst. Geref. Kerk ('Hoeksteen') 10 ds. ds. H. Visser, R.dam. Geref. Kerk
Vr.kerk 9.30 en 5 ds. v.d. Horst, ha;
Triumfatork. 9.30 ds. Franken, Zeist,
met doven, ha, 5 ds. Koster, ha. Geref.
K. Vryg. 9.30 leesdienst 5.30 ds. Heida.
Ned. Geref. K. 11 en 7 kand. De Groot,
Amstelveen, in Vredeskerk. Chr. Geref.
K. 10 en 5 ds. Slagboom. Vrije Chr. Ge-
ref. Gem. (Unizaal) 10 en 5 ds. v.d. Belt.
Geref. Gem. (Remisestr.) 10 en 5. Geref.
Gem. in Ned. (Louwestr.) 10 en 5. Volle-
evang.gem. (Voorstr. 48) 9.45. Onalh.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv. baptistengem. (Ambachtsweg 2) 10 ds.
Gem. Dorpsk. 10 en 6 ds. Aarents, ha; J- A. Visser, 7.30 ds. Visser, byz. dienst.
Ontm.kerk 10 ds. J. W. van Swigchum. onderwerp: 'Komt er een 1000-jarig
Leiden, ha, 6.30 ds. Smaling, ha. Herv. rijk?'
Gem. 'De Rank' (P. Groen-college) zie
Katwijk aan Zee. Geref. Kerk 10 en 5 ds.
v. Breevoort, ha. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30
en 11.15.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. v.
Driel. Geref. Kerk 9.30 en 7 ds. v.d. Kooi.
ha. Rk Kerk zat. 7, zo. 7.30,9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds. 't
Hooft; Pauluskerk 10 ds. De Gelder, 7
hr. Hoffenaar, Voorhout, jeugddienst.
Mariakerk 7 nam. pastor Grol en ds.
Boswyk (geref.) gebedsdienst voor de
eenheid. Geref. Kerk 10 ds. Kersten,
Katwijk, zie ook bij herv. gem. Geref. K.
Vrijg. 9.30 en 4.30 kand. J. van Tuil. Ned.
Geref. Kerk (Salvatori) 10 ds. Vos, 5
kand. J. van Atten. Chr. Geref. Kerk 10
en 7 ds. v. Dijken. Geref. Gem. 10 en 4
ds. De Gier. Evangeliegemeente (Ooie-
vaarstr. 27a) 9.45 hr. P. Vlug. Rk Kerk:
Agathakerk zat. 7, zo. 10 en 11.30; Poel
polder zat. 7. zo. 9 en 11.30; Mariakerk
zat. 7, zo. 9.30 en 11, zie ook by herv.
gem.; Engelbew. zat. 7, zo. 9.30 en 11.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 hr.
Goedhart, 6.30 ds. Wegerif. Geref. Kerk
J 10 en 5 ds. Nooteboom, ha. Chr. Geref.
(foto Wim Dijkman) Kerk 9.30 leesdienst, 7 ds. Beekhuis. Re
monstr. Gem. 10 dr. Verheus, A.dam.
Evang. gem. (Kruispunt Kennedylaan
33) 9.30. Rk Kerk zat 7. zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. De
Graaff, 6.30 ds. Heikoop, Vreeswyk-
Nieuwegein. Geref. Kerk 9.30 ds. Oege-
ma, Valkenburg, 7 ds. v.d. Wal, H.gom.
Rk Kerk z
7. z
111.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Ten Voorde, 7 ds. Bergsma. Geref. Kerk
9.30 ds. Rang, 4.30 ds. Wijngaarden. Chr.
Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. Visser.
Evang. Gem. (Zwanenwater) 10 br. Bil-
jouw. Rk Kerk zat 7, zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds.
Geuze. Geref. Kerk (W. Verlaat) 10 hr.
Schreuder, 7 ds. v.d. Geer, Woerden.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St.
Jeroensk. (Binnen) 10 ds. v. Dok,
R.dam, 5 ds. H. de Bie, Huizen. 7 ds.
Jansen, Leiden; Hoofdstr. (Zee) 10 ds.
Germans; De Rank (Golfbaan) 10 ds.
Roetman, Wadd veen. Sole Mio 9 ds. v. 't
Hof, Noordw.hout. Geref. Kerk Buurt
kerk (Hoofdstr.) 10 ds. Elgersma, 5 ds.
Kuiper; Vinkenl. (Binnen) 10 ds. Kui
per; Stichtingskerk 11 ds. v. 't Hof,
Noord w.hout. Rk Kerk Zee zat. 7, zo.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds.
De Leeuw, Leiderdorp, 7 hr. v. Duin,
Noordwijk, jeugddienst; De Zilk 10 ds.
v.d. Mey. Rk Kerk Victork. zat. 7, zo.
9.30 en 11; Jozefk. zat. 7, zo. 9 en 10.30;
De Zilk zat. 7. zo. 10 en 11.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of
Will.kerk 10 ds. Kooman; Pauluskerk 10
ds. v. Beinum; Gemeentecentrum
(Lytw.) 10.30 ds. Sterringa, 7 hr. J. C. Re
bel, vesper. Geref. Kerk 10 ds. Wijngaar
den, N.-Vennep. Geref. Kerk Vryg. (aula
Dr. Schilderschool) 8.45 en 4.30 ds. Box
man. Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum)
8.45 en 4 ds. De Lange. Van Wijckers-
looth 4 ds. Kooman. Endegeest 10 ds.
Friederich. Volle-evangeliegem. (Gem
.centrum) 4. Rk Kerk Will.kerk zat. 1, zo.
9 en 10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 ds. De Korte, ha. Geref.
K. 9.30 ds. Stolk, Aalsmeer. 5 (in 'De
Spreng') ds. De Lange, Aalsmeer. Re
monstr. Gem. 10 dr. Meijering. Rk Kerk
zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11; Petrus-B.
zat 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30
hr. J. W. Jansen, Voorburg, 7 ds. Vlas
blom. Boskoop. Chr. Geref. K. 9.30 lees
dienst 2.15 ds. Bouw.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 ds. Wagter, 5 ds. v. Niel; Be-
thelkerk 9.30 ds. v. NieL 'De Schakel' 10
ds. Smaling, evang.dienst. Geref. Kerk
Petrakerk 9.30 ds. Ribberink, 5 ds. Snel;
Imm.kerk 9 en 10.30 ds. Snel, 5 ds.
Baayen; Mar.kerk 9.30 ds. Baayen, 5 ds.
Ribberink. Geref. Kerk Vryg. 10 en 5.15
ds. Zomer. Chr. Geref. K. 9.30 en 5 ds. v.
Sorge. Evang. Christengem. (aula mavo)
10 hr. J. Poot, Eindhoven, 7.30 zendings
avond. Rk Kerk zo. 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 10.30
ds. Hemmes, 7 ds. Baas, oecum. jeugd
dienst in Pancratiuskerk. Geref. Kerk
10 ds. Ferwerda, 7 zie herv. gem. Chr.
Geref. K. 10 en 5 prof. dr. Versteeg,
Apeldoorn. Ned. Prot. Bond (Jul.laan
17) 10.30 mevr. J. A. Broström. Rk Kerk
zat. 7. zo. 9.30 en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 ds. Stam.
6.30 ds. Quist, H.I.Ambacht. Geref. Kerk
9.30 ds. Buikema, 6.30 ds. Broer. Rk
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 ds.
Vermeulen, 6.30 ds. Bakker. A.dam,
jeugddienst Geref. Kerk 9.30 ds. Heule,
Wassenaar, 6.30 ds. Oegema. Geref. K.
Vryg. 9.30 en 4 ds. Heida.
(Noordhofland) 10 ds. De Zeeuw, 7 ds.
Krispijn, Hillegom, jeugddienst. Hulp
en Heil (Schakenbosch) 10 ds. Honig.
Herv. evang. op geref. grondslag (Lucas-
college, Beeth.laan) 9.30 ds. Grisnigt,
Bennekom, 4 ds. v.d. Kraan, Bleskens-
graaf. Geref. Kerk 10 ds. Lentz, Leid-
schendam. Geref. K. Vryg. (Bachlaan)
8.30 ds. Geelhoed, 3 ds. Room. Rk Kerk
Laur.kerk zat 7. zo. 11.30; M. Godskerk.
zat 7, zo. 10. Kerk van Engeland (British
school in The Netherlands, J. v. Hoof-
laan 3) 10.15 anglicaanse dienst
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk
9.30 kand. C. Graafland, 5 ds. Maasland;
Hoeksteen 9.30 ds. Goossen, 6.30 ds.
Roetman; Bethelk. 9.30 ds. Schipaao-
boord, E verdingen, 5 ds. Goossen; Imm
.kerk 10 en 5 ds Hulst. Geref Kerk
Kruisk. 10 ds. Winter, Den Haag, 5 ds. T.
de Kok; Ontm.kerk 10 ds. Bongers.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10
ds. Steenstra, 4.30 ds. v. Cam pen, Vlaar-
dingen, 7 muziekdienst; Kievietk. 10 dr.
v. Bruggen, Messiask. 10 ds. v. Waasber-
gen; Dorpscentrum 9.30 ds. Heikoop.
Vreeswyk. Geref. Kerk Zijllaan 10 en 5
ds. v.d. Woude; Zuid (Bloemcamplaan)
zie Kievietkerk. Ned. Prot. Bond (Kerk-
dam) 10.30 ds. Werner
jeugddienst. Geref. Kerk 9.30 ds. Aal-
ders, 6.30 ds. De Boer, Hoofddorp. Rk
Kerk zat 7. zo. 10.
ZEVENHOVEN: Herv Gem. 9.30 ds.
Maris, Piershfl, 7 hr. Schreuder, gez.
dienst Geref. Kerk 9.30 ds. Elderman, 7
zie herv. gem.
ZOETERWOUDE: Herv Gem. 10 ds.
Wolthaus. Rk Kerk St Jan zat 7.30. zo
9.30; Chr. Dienaark. zat. 7, zo. 10; Mecr-
burgkerk H. Rijndijk zat. 7, zo. 10 en
Broer, 6.30 ds. Buikema.
