Sint, wie is u?
Beroemde doden
rusten ook zacht
ZATERDAG 30 NOVEMBER 1985
EXTRA
PAGINA 23
Voor de allerkleinsten in ons land
bestaat er geen twijfel. Sint Nico-
laas is voor hen de bebaarde man uit
Spanje die cadeautjes komt bren
gen. Veel kinderen in de wat oudere
leeftijdsgroep lachen om dat vreem
de verhaal: „Sinterklaas en Zwarte
Piet, allebei bestaan ze niet" is een
rijmpje dat begin december regel
matig over schoolpleinen galmt.
Wat moeten volwassenen eigenlijk met
het beeld van die goedgeefse heiligman
die elk jaar het land in rep en roer brengt
en een forse aanslag op vele portemon
nees pleegt. Zijn er historisch gezien fei
ten die zijn bestaan bevestigen of heb
ben al die overgeleverde verhalen geen
enkele waarde. Heeft zijn verering met
de kerk te maken of is zijn herkomst uit
iets anders af te leiden?
Voor al deze vragen zagen vijftien stu
denten Nederlands uit Utrecht zich ge
steld toen zij de opdracht kregen in his
torische geschriften te gaan zoeken naar
de herkomst van Sinterklaas. Zij kregen
een tekst uit de middeleeuwen, die ver
taald moest worden. Student Mark Ver-
hijde: „Toen we de vertaling hadden zijn
we de tekst gaan vergelijken met het La
tijnse origineel en we zijn gaan spitten in
de achtergronden van Nicolaas. Daar
voor hebben we hele oude teksten ge
bruikt maar ook moderne wetenschap
pelijke werken".
Van alle theorieën die de Utrechtse
studenten tegenkwamen hebben zij de
twee belangrijkste uitgewerkt. Een Ger
maanse en een christelijke leer over het
ontstaan van de Nicolaasverering, de ge
bruiken en de feesten.
Wodan
De eerste theorie die zij op papier heb
ben gezet is een produkt van de 19e-
eeuwse belangstelling voor de Germaan
se cultuur. Deze theorie gaat er van uit
dat Sint Nicolaas de belichaming van de
Germaanse god Wodan is. Joep Adema
daarover: „Wodan was de oppergod der
goden die met een achtvoetige schim
mel door de lucht en over daken reed.
Zijn uiterlijk doet denken aan Sint Nico
laas; het was een grote gestalte, hij had
een lange witte baard, droeg een won-
derlans, een grote hoed en een wijde
mantel. Wodan was voor de Germanen
de beschermer van de zeevaart en de
handel, uitvinder van het schrift en de
dichtkunst en daarom dus god van de
wijsheid en poëzie. Verder was Wodan
alwetend, iets dat je terugvindt in het
grote boek van Sinterklaas".
De Germanen vierden omstreeks 6 de
cember een feest voor Wodan, dat al op
de avond van 5 december begon. Het
feest stond tevens in het teken van de
vruchtbaarheid. Wodan gaf h^J volk ap
pels, noten en krakelingen; beelden van
de vruchtbaarheid. Het volk stopte voer
in een schoen die onder de schoorsteen
werd gezet, voor Sleipnir, de achtvoetige
schimmel van Wodan. De schoorsteen
was voor de Germanen een toegang tot
de goden- en geestenwereld, aldus de
Utrechtse studenten.
„Het is op deze manier niet moeilijk de
herkomst van Sint Nicolaas te herleiden.
Zijn schimmel zou Sleipnir kunnen zijn,
het grote boek komt van Wodans alwe
tendheid, de cadeautjes in de schoen
zijn offergaven en zijn uiterlijk lijkt een
christelijke afbeelding van de Germaan
se god", aldus Joep Adema.
Mark Verhijde: „Ook de herkomst van
Zwarte Piet is aan de hand van de over
levering van de Germadnse gebruiken af
te leiden. Er zijn geleerden die beweren
dat Zwarte Piet eigenlijk de gedegra
deerde Wodan is en dat Sint Nicolaas in
zijn plaats is gekomen. Deze opinie is
ontstaan doordat Wodan Vroeger ook
wel Nikkar of Hnikar werd genoemd,
dat doet dus denken aan de zwarte
knecht. Als je daarover verder denkt zou
je zelfs tot de conclusie kunnen komen
dat Zwarte Piet en Sinterklaas uit één en
dezelfde persoon, Wodan, zou kunnen
zijn ontstaan".
Rijmreus
Er is nog een ander verhaal dat vertelt
over een zwarte „rijmreus", die Wodan
op zijn tochten vergezelde. Deze riimen-
Over de herkomst van Sint Nicolaas - ook wel Sinterklaas, of op z'n Leids:
Senieklaas genoemd - is nooit veel bekend geweest. Daarom was het een
uitdaging van jewelste toen 15 studenten Nederlands onlangs opdracht kregen
de zaak nu eens grondig uit te zoeken. In bijgaand artikel openbaren zij hun
bevindingen. "Het stikt van de overeenkomsten tussen Wodan en Sint
Nicolaas".
door Simone Lensink
Dank zij de techniek verbeterde Sint telkens zijn vervoermiddel. De goedheiligman op bovenstaande foto gebruikte bij zijn
intocht in het Zwitserse plaatsje Malters (bij Luzern) een enorme delta-vlieger.
de man. Nörwi genaamd, was Wodans
knecht. Nörwi heeft ook gezorgd over de
overlevering van de liedjes en gedichten
rond het Sint-Nicolaasfeest. Mark Ver
hijde: „In dit verband is het natuurlijk
ook van invloed geweest dat Wodan de
uitvinder was van de dichtkunst en de
zogenaamde runen. Dat waren een soort
magische toverformules die in een spe
ciaal schrift geschreven Werden. Daar
van zijn de chocolade- en boterletters af
te leiden".
Joep Adema: "Ander Sint-Nicolaasge-
bak als taai-taai, boterstaven en kruid
nootjes doen denken aan de vroegere of
fers aan de vruchtbaarheidsgod Wodan.
De marsepeinen varkens hebben over
eenkomsten met geluksvarkens die door
de Germanen aan de god Freir werden
geofferd. Freir was een god die veel ei
genschappen van Wodan had, iets dat
uit meerdere Sint-Nicolaasgebruiken
blijkt. Zo was hij de god van de rijkdom
en gaf hij jonge meisjes koeken die een
afbeelding van hun geliefde waren. Dat
lijkt bijvoorbeeld op onze speculaaspop
pen. Het stikt van de overeenkomsten
tussen Wodan en Sint Nicolaas".
Deze germanistische theorie heeft
heel lang de christelijke ideeën over Sin
terklaas verdrongen. Dat is waarschijn
lijk gebeurd omdat de Germaanse ge
bruiken diep in het volk geworteld za
ten. Als een vorst zich tot het christen
dom bekeerde, deed zijn volk dat auto
matisch ook. Diep in het binnenste van
de gebruiken bleef echter lang het Ger
maanse deel hangen. De christelijke
ideeën over het verhaal van Sint Nico
laas hebben echter wel grote invloed ge
had op het Sinterklaasfeest, in de overle
vering treden deze ideeën zelfs het
meest op de voorgrond.
Myra
Mark Verhijde: „De christelijke leer
zegt dat Sint Nicolaas eigenlijk een ver
eenzelviging van twee personen is: de
befaamde bisschop van Myra uit de vier
de eeuw, en een naamgenoot, een collega
die eveneens uit Lycië (Klein-Azië)
kwam. Over deze twee historische figu
ren zijn geen betrouwbare historische
gegevens bekend, maar daartegenover
staan honderden legendes en verhalen".
Mark Verhijde: „De feesten en vere
ring van Sint Nicolaas bleven tot de ze
vende eeuw beperkt tot het Oosten. Dat
blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat in
Rusland tal van tsaren de naam Nicolaas
droegen. Ook nu worden in het Oosten
nog Sint Nicolaas-feesten gevierd. Hij
doet zijn intrede in het Westen pas als in
de zevende en achtste eeuw de Grieks-
orthodoxe pausen verhalen omtrent zijn
heiligheid naar Zuid-Itólië (Rome) over
brengen. Daar werd omstreeks 880 ook
de eerste levensbeschrijving (vita) van
de heilige Nicolaas opgetekend".
„In 1087 konden de christenen in Eu
ropa het niet langer verdragen dat hun
geliefde heilige nog steeds begraven lag
in dat verre Myra. In dat jaar brengen zij
zijn beenderen, die in heilige olie drij
ven. over naar Bari, in Italië. Zo rusten
de resten van hun beschermheilige niet
langer in heidense handen en kunnen
kruisvaarders zijn graf bezoeken".
Joep Adema: „Het overbrengen van
zijn resten naar Italië was ook een vol
gende stap om van Sint Nicolaas een po
pulaire heilige te maken. Binnen en bui
ten de kerk. De pausen in Rome hadden
de kerken de opdracht gegeven voor alle
Germaanse-volksfeesten een katholieke
gebeurtenis te bedenken. De kerk nam
zo dus de verkapte heidense feestdagen
in haar kalender op. Dat ging in de ver
schillende gebieden vrij willekeurig. Dat
blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat in
sommige delen van de wereld Sint Nico
laas op drie koningen wordt gevierd, of
zoals in Engeland en Amerika tijdens
het kerstfeest (Santa Claus)".
Naamdag
Zes december is volgens een latijnse
kalender uit Napels reeds van ongeveer
830 na Christus de naamdag van Sint Ni
colaas. Dat was dus de plaats van het
feest voor Wodan. In 1136 wordt ook in
Utrecht vermeld dat 6 december zijn
naamdag is en in 1222 beslist het conci
lie van Oxford dat het Sint Nicolaasfeest
een van de belangrijkste gebeurtenissen
voor de rooms-katholieke kerk is.
Mark Verhijde: „In de middeleeuwen
is het feest van Nicolaas belangrijk ge
worden door de mirakelspelen die rond
zijn levensverhaal zijn gemaakt. Dat zijn
gedramatiseerde legendes die over het
leven van een heilige gaan. Er bestaat
echter maar één legende waarin een
niët-bijbelse figuur voorkomt en dat is
Sint Nicolaas. Over zijn leven zijn in die
tijd in Frankrijk vier mirakelspelen ge
schreven. Deze spelen werden gebruikt
voor de dagelijkse diensten in de kloos
ters".
„Over de herkomst van de tekst van
deze mirakelspelen lopen de meningen
eigenlijk nogal uiteen. Ons onderzoek
wijst uit dat er kenners zijn die zeggen
dat de tekst regelrecht van de legendes
komt. Anderen beweren dat er gedeel
ten uit de levensbeschrijving, de vita,
over Sint Nicolaas in staan. Het is weten
schappelijk gezien bijna onmogelijk
daar met zekerheid iets over te zeggen",
aldus Mark Verhijde.
Het overgaan van de germaanse ge
daante Wodan in de christelijke figuur
Sint Nicolaas wordt door historici de
kerstening genoemd. Dat deze kerste
ning zo langzaam is gegaan, is volgens
de Utrechtse onderzoekers een bewijs
voor het belang van het feest voor Wo
dan in de Germaanse samenleving.
Langzaam maar zeker werd het echter
een echte christelijke gebeurtenis. Zo
kwamen er bijvoorbeeld religieuze voor
stellingen bij en werd er tijdens de fees
ten gebeden.
Zwarte Piet
„Sint Nicolaas wordt in de middeleeu
wen gezien als een duiveluitbanner.
Naar aanleiding daarvan zou je kunnen
zeggen dat voor de christenen Zwarte
Piet de geknechte duivel is. Zwarte Piet
werd dank zij het volksgeloof in de mid
deleeuwen een moorse zwarte knecht.
Hier in het noorden wist men niet beter
dan dat Sint Nicolaas uit Spanje kwam,
Zuid-Italië hoorde in die tijd bij het
Spaanse rijk. In Spanje woonde een vrij
donker volk, de moren. De donkere
moor zou overigens een mooie vervan
ging kunnen zijn voor de rijmreus. Nör
wi was Wodans knecht en was ook
zwart".
Het is duidelijk dat de kerk er in is ge
slaagd het feest van Sint Nicolaas (of
Wodan) een christelijk tintje te geven en
dat de heilige steeds belangrijker is ge
worden. Ook werden er handeldrijvende
steden naar hem vernoemd. (Sint
Niklaas in Vlaanderen en Sint Nicolaas-
ga in Friesland), kregen veel steden eën
Sint Nicolaaskerk en werd hij stad spa-
troon van Amsterdam. Een bisschop
bleek een geschikte heilige voor de af
beelding van een god als Wodan.
Mark Verhijde: „Tijdens de opkomst
van het calvinisme in de 17e eeuw zijn
alle vieringen voor heiligen ten noorden
van de Moerdijk door de vernieuwers
verdreven. De calvinisten wilden niets
van die Roomse heiligen weten-Gingen
tekeer tegen de gebruiken. Hel Sin
terklaasfeest is door hen echter onaan
getast gebleven. Het volk zag er toen al
geen katholieke gebeurtenis meer n.
Het protestantisme heeft het f'ee.-u uil-
eindelijk zelfs volledig overgenomen
Camera obscura
Hij vervolgt: „Later waren het juist de
predikanten die Sint Nicolaas-tafereol-
tjes hebben afgebeeld, zoals Nicolaas
Beets in 'De familie Kegge' In de Camera
Obscura. Het Sint Nicolaasfeest ontwik
kelde zich tot een echt volksgebeuren.
het enige katholieke dat overbleef was
het bisschopsuiterlijk. In 1969 schrapte
de rooms-katholieke kerk Nicolaas dan
ook van de officiële heiligenkalender.
Zodat het feest nu voor de kerk onbe
langrijk is".
Joep Adams: „Pas in het begin van de
ze eeuw is het Sint Nicolaasfeest echt tot
alle lagen van de bevolking dporgc".'ron
gen. Zijn verschijning is sinds die lijd
ook pas veelvuldiger geworden. In de
vorige eeuw kregen de kinderen wel ca
deautjes, maar Nicolaas zelf zagen ze
nooit. In 1934 was zijn eerste intocht in
Nederland; in Amsterdam, per stoom
boot. Na de oorlog gaven volvvr n
elkaar pas cadeautjes, en dan:. Je
techniek kreeg Sint Nicolaas U-1'..i.ns
nieuwe vervoermiddelen. Het begon op
een paard, de stoomboot volgde e.i te
genwoordig komt hij ook wel per trein,
auto of helikopter aan".
Dat we het Sint Nicolaasfeest nu nog
vieren hebbén we waarschijnljk te dan
ken aan de industrie en de handel, die
dank zij de goedheiligman haar omzet
ten ziet verveelvuldigen. Aangezien Ni
colaas de schutspatroon van de handel
is, is dat misschien ook wel weer te ver
klaren...
Zelfs bekende Nederlanders gaan
dood. Behalve de herinnering blijft
dan in het gunstige geval alleen hun
graf nog bestaan. Maar zoveel aan
dacht als historici hebben voor het
geboortehuis en de vroegere werk
plaats van beroemdheden, zo be
kaaid komen hun graven er af.
Net als die van gewone stervelingen
kunnen dergelijke graven theoretisch na
tien jaar opgeruimd worden. Alleen als
ze eigendom zijn van nabestaanden of
onder de hoede vallen van beheerders
met enig historisch besef, ontkomen ze
aan dat lot.
Om ze daarvoor te behoeden, hebben
Annet van den Broek en Koos Groen de
eerste Nederlandse kerkhofgids met de
titel 'Hun Laatste Rustplaats' samenge
steld. Daarin staan de laatste rustplaat
sen van 500 beroemde, maar ook beruch
te nationale VIP's.
Notoir
Uit de 40 miljoen Nederlanders die
vanaf het begin van de jaartelling het le
ven lieten, kozen de samenstellers notoi
re doden wier naam ook nu nog voort
leeft. Van den Broek en Groen spoorden
de graven op van politici, militairen, we
tenschappers, kunstenaars, sportlieden
en theologen. Veel beroemdheden lie
pen een plaatsing in het boek mis, om
dat het begraven op een kerkhof pas
sinds de 18de eeuw in zwang is. Vóór die
tijd werden de doden bijgezet in de kerk.
Alleen de heel armen kwamen buiten te
liggen.
Rond 1780 raakten de kerken in de
grote steden echter overvol. Daarnaast
was die ouderwetse teraardebestelling
slecht voor de gezondheid van de nabe
staanden. Volgens Van den Broek en
Groen vonden sommige kerkdiensten
plaats in de stank van rottende lijken
tussen half open graven. Sinds 1830 is
het wettelijk verplicht om doden buiten
de kerk te begraven. De kerkgraven van
voor die tijd zijn nu vrijwel allemaal ge
ruimd. Bij verbouwingen of de aanleg
van de centrale verwarming zijn de laat
ste resten verwijderd. Onder de grote ge
denkplaten ligt in de kerk nu meestal ge
woon zand.
De samenstellers hebben een lijst van
154 gecremeerde VIP's aan de gids toe
gevoegd. Ook bekende Nederlanders die
in het buitenland ter aarde zijn besteld
of hun lichaam ter beschikking van de
wetenschap hebben gegeven (drie per
sonen), staan in het boek apart vermeld.
Het boek bevat daarnaast de precieze
plaatsaanduiding van de opgespoorde
laatste rustplaatsen van nationale be
roemdheden. De samenstellers hebben
van de meesten een korte levensbe
schrijving en een foto van hun graf opge
nomen, of althans wat daarvan over is,
want bij sommige graven ontbreekt de
steen of elk ander gedenkteken.
Sober
De meeste graven zijn heel sober. Al
leen Von Heutz (bevelhebber in de bloe
dige Atjeh-oorlog) heeft een opvallende
grafkelder op de Nieuwe Oosterbegraaf
plaats in Amsterdam. De graven zijn per
provincie gegroepeerd. Dan valt op dat
in Den Haag vooral politici rusten en in
Amsterdam de artiesten sterk oververte
genwoordigd zijn. Zeeland is slechts
marginaal vertegenwoordigd met
slechts twee begraven beroemdheden,
onder wie J.H. van Dale (van De Dikke).
In het Brabantse vallen vooral de indus
triëlen op (de gebroeders Van Doorne en
Anton Philips).
Wim Sonneveld ligt op de begraafplaats Buiten-
veldert in Amsterdam samen met zijn levensgezel
Hubert Janssen.
Sportverslaggever Theo Koomen heeft een
kunstmatig hunebed op zijn graf. Hij ligt in Wer-
vershoof (N.H), vlak naast een voetbalveld.
Greet Hof mans, de gebedsgenezeres die in 1956
voor een crisis zorgde in het koninklijk huis, vond
haar laatste rustplaats op Zorgvlied in Amster
dam. (toto's GPDi
In Limburg hebben Pé Hawinkels
(schrijver) en Dr. P. Cuypers (architect
van Centraal Station en Rijksmuseum in
Amsterdam en het Maastrichtse ge
meentehuis) hun rustplaats gevonden.
De Groningse bodem blijkt zich ont
fermd te hebben over de stoffelijke res
ten van de familie Fongers (van de fiet
sen). De industrieel en 'ontdekker' van
het aardappelmeel W. Scholten ligt op
de Zuiderbegraafplaats in Groningen.
Uit de Kerkhofgids leren we ook dat
Harm van Riel (senator voor de WD)
zijn laatste rustplaats vond in Drenthe
en de beroemde kunstvervalser Han van
Meegeren op de Algemene Begraaf
plaats in Deventer ligt.
De Kerkhofgids is niet alleen informa
tief over de graven van beroemde Neder
landers, 'maar de korte levensbeschrij
vingen vertellen ook veel over onze na
tionale geschiedenis. Zo roept de gids
Bauke Roolvink (begraven in Baarn) te
rug in herinnering. Hij schopte het van
bouwvakker tot minister. Ook de held
haftige rol van kardinaal De Jong (RK
Begraafplaats Utrecht) in de Tweede
Wereldoorlog blijft niet onvermeld. In
dezelfde provincie liggen de tekenaar M.
Escher en de schrijver Nicolaas Beets.
Berucht
Ook beruchte Nederlanders laten hun
sporen na. Enkele NSB-ers en 'foute
Hollanders' staan in de gids vermeld.
Maar waar Mussert, Blokzijl en Rost van
Tonningen begraven zijn, hebben de sa
menstellers niet kunnen achterhalen.
Van veel bekende Nederlanders hebben
Van den Broek en Groen evenmin de
laatste gegevens kunnen opsporen. Ze
roepen daarom de lezer op zelf op pad te
gaan. Wie een beschrijving en een foto
van een nog onbekend VIP-graf op
stuurt, ontvangt een exemplaar van de
tweede druk van 'Hun Laatste Rust
plaats'. Uitgever Bosch en Keuning
denkt al aan een supplement.
„Onsterfelijke" vrouwen zijn sterk on
dervertegenwoordigd in het boek. Greet
Hofmans (gebedsgenezeres aan het hof)
en Joke Smit (feministe) komen wel in
het naslagwerk voor, maar ze worden
overschaduwd door notoire heren. Bei
de dames zijn ter aarde besteld in Am
sterdam. Die plaats kent overigens de
grootste concentratie bekende, overle
den Nederlanders. Dén Haag is goede
tweede.
Van sommige overleden beroemd V -
den vermeldt het boek de doodsoor2a;
De Friese ondernemer Joseph Sir.
('In de winkel van Sinkel') sloeg op u
Zuiderzee overboord, verdronk en 'igt
sindsdien op het kerkhof van de Neder
lands Hervormde Kerk van Workum.
Antoon Coolen (schrijver van 'Dorp aan
de rivier') viel op mysterieuze wijze uit
de trein toen hij bezig was met een on
derzoek naar het oorlogsverleden van de
DAF-directie.
De meest melodramatische VIP was
ongetwijfeld de dichtër Frans Babyion.
Op 23 augustus 1968 kocht lr.| een enke
le reis Zandvoort en liep de zee in. 's
Avonds spoelde zijn lijk aan in Bloe-
mendaal. Hij ligt op het RK-kerkhof
naast de St. Willebrordkerk in Deurne.
GPD
