Een schroeivrije wereld zit er niet in
JULAGEJJAjnjE^flDSC^
Onspanning
blijft een zaak
van eigenbelang
Topconferenties
zijn hachelijke
ondernemingen
ZATERDAG 16 NOVEMBER 1985
EXTRA
PAGINA 21
Volgende week dinsdag en
woensdag is het dan eindelijk
zover. Voor het eerst in zes jaar
ontmoeten de leiders van de
twee supermachten elkaar.
Ronald Reagan, vijfjaar
president van de Verenigde
Staten en Michael Gorbatsjov,
acht maanden de partijleider
in de Sowjet-Unie. Beiden
hebben zich weken op de
langverbeide krachtmeting
voorbereid, maar of dat voor
het resultaat wat uitmaakt is
de vraag. Gaan ze elkaar in
Genève vliegen afvangen of
wordt er serieus naar
compromissen gezocht? Onze
correspondent in Washington
Henk Kolb inventariseert de
verwachtingen, geeft een
'ontspanningsbeeld' en meldt
waarom Reagans medewerkers
hun adem inhouden.
door Henk Kolb
Wederzijds wantrouwen wegnemen
is volgens de Amerikaanse presi
dent Reagan het voornaamste dat
hij tijdens de topconferentie met de
Russische partijleider Gorbatsjov
wil bereiken. Maar zij n adviseurs op
het gebied van buitenlands beleid
en wapenbeheersing zijn somber uit
Moskou teruggekeerd van voorbe
reidende besprekingen met de Rus
sische top. Zij zeggen dat het ver
moedelijk niet eens komt tot een ge
zamenlijke slotverklaringen dat is
een slecht teken.
In grote trekken gaat het in Genève
vooral om drie onderwerpen van de eer
ste orde: wapenvermindering (inclusief
'Star Wars'), regionale conflicten en
mensenrechten. Daarnaast liggen enke
le overeenkomsten van geringer soorte
lijk gewicht en van bilaterale aard voor
tekening gereed: vestiging van consula
ten in New York en Kiev, alsmede uit
wisselingen op het culturele en weten
schappelijke vlak. Mogelijk worden ont
moetingen tussen de politieke leiders
van 's werelds grootste machten evene
menten die op gezette tijden terugkeren.
Controle
Wat de vermindering van de kernwa
penarsenalen aangaat spreken zowel de
VS als de Sowjet-Unie over een vermin
dering met vijftig procent. Maar dat sug
gereert allerminst overeenstemming,
omdat Amerikanen en Russen zeer ver
schillend denken over de wijze waarop
zo'n vermindering in de diverse bran
ches van de oorlogsapparatuur zijn be
slag moet krijgen.
De Russen hebben bijna driekwart
van hun intercontinentale kernmacht
(de zogenaamde strategische wapens
waarmee zij de VS kunnen bereiken) te
land opgesteld. Het is de Amerikanen al
lereerst te doen om reductie in die sec
tor, maar dat is moeilijk te verwezenlij
ken indien diè niet gepaard zou gaan
met een vermindering van het aantal ra
ketten dat de VS vanaf onderzeëers kun
nen lanceren en die met de kernwapens
aan boord van bommenwerpers 80 pro
cent vormen van hun strategische bewa
pening.
Van Amerikaanse kant is bovendien
vastgesteld, dat de Russen met zoge
naamde nationale middelen (dat wil zeg
gen zonder medewerking van de VS)
niet kunnen vaststellen of de Tomahawk
kruisraketten - waarmee de marine zich
bewapent - kernladingen hebben of
niet. Dat staat een akkoord duidelijk in
de weg, want noch de VS noch de Sow
jet-Unie zullen een overeenkomst willen
waarvan zij de naleving niet zelfstandig
kunnen controleren.
Paul Nitze, Reagans voornaamste ad
viseur op het gebied van wapenbeheer
sing, zegt dat de Russen 2
ke clausule hebben afgewezen uit een
verklaring die de Amerikanen hadden
voorgesteld als richtlijnen die de onder
handelingen over wapenbeheersing een
nieuwe stimulans zouden moeten ver
schaffen. Hij is vrijwel de enige uit de
kring van hoge adviseurs die Reagan
heeft aangetrokken, voor wie nog niet al
le deuren naar een compromis dicht lij
ken.
Hoewel de Russen zich bereid hebben
getoond de kwestie van de raketten in
Europa afzonderlijk te bespreken en een
akkoord daar aanvankelijk bereikbaar
leek, zijn de vooruitzichten, zo kan men
in diplomatieke kringen vernemen, niet
verbeterd.
Struikelblok
Het grote struikelblok blijft het Ame
rikaanse onderzoek naar en proeven met
wapens, die in de ruimte een verdedi
ging tegen raketaanvallen zouden moe
ten bieden. Moskou wil dat de 'ontwik
keling van aanvalswapens in de ruimte,
inclusief onderzoek' wordt gestaakt.
President Reagan blijft stug volhouden
dat het bestaande verdrag een verdedi
ging met raketten tegen raketten (het zo
genaamde ABM-verdrag) onderzoek en
proeven toestaat.
De VS hebben op eigen houtje (en tot
grote verontwaardiging van de Russen)
een nieuwe interpretatie van het verdrag
bedacht, die ze de ruimte geeft, maar
zeggen zich aan een nauwere uitleg van
de verdragstekst te willen houden. Mo
gelijkheden voor een compromis zijn er:
die spitsen zich vrijwel allemaal toe op
overeenstemming die voorziet in geza
menlijk vaststellen van de manier waar
op het ABM-verdrag moet worden uitge
legd, terwijl een zekere mate van toch
niet te controleren onderzoek en wel
licht een beperkt programma van al
(tekening: Ton Janssen)
vastgestelde proeven zouden mogen
worden uitgevoerd.
De inleidende besprekingen echter
hebben aangetoond dat noch van Ameri
kaanse kant, noch van Russische zijde
de neiging bestaat om een tussenoplos
sing te vinden. Integendeel, het Witte
Huis heeft volgens de New York Times,
zelfs bestudering van compromissen
verboden.
Ook al zouden Reagan en Gorbatsjov
een overeenkomst bereiken over de
richting die de onderhandelingen in Ge
nève moeten nemen, dan nog kan het ja
ren duren voordat op de een of andere
manier een balans wordt gevonden tus
sen de zeer van elkaar verschillende
kernmachten. Overeenstemming op het
punt van wapenvermindering is, afge
zien van de zeer gecompliceerde getal
len, allereerst een kwestie van politieke
wil.
Centraal Amerika, Afrika. Afghanis
tan, Zuid-Oost-Azie, het Midden Oosten,
oostelijk Europa: dat zijn de voornaam
ste regio's in de wereld waar Amerikaan
se en Russische belangen met elkaar
botsen. Reagan heeft in zijn toespraak
tot de VN gezegd, dat tijdens de topcon
ferentie ook naar een oplossing voor zul
ke conflicten moet worden gezocht, om
dat zij als potentiële oorzaken van con
flict tussen de VS en de Sowjet-Unie de
veiligheid in de wereld bedreigen.
Het lijstje laat zich makkelijk omzet
ten tot namen van landen: El Salvador,
Nicaragua. Zuid-Afrika, Namibië, Ango
la, Ethiopië, Cambodja, Thailand, de Fi
lippijnen, Polen, Syrië, Libië, Israël. En
Afghanistan, aan de zuidelijke grens van
de Sowjet-Unie, waar 115 000 Russische
troepen sedert 1979 bittere strijd voeren
met guerrillastrijders die de VS met 250
miljoen dollar per jaar steunen. Dat re
gionale conflict heeft naar schatting dui
zenden Russische doden en gewonden
gekost en zo'n 16 miljard dollar. In Was
hington heet het dat de Sowjet-Unie be
reid zou zijn tot afsprakën, die tot beëin
diging van de bezetting van Afghanistan
zouden kunnen leiden.
Gegeven de vrijwel alom ter wereld
botsende belangen van de VS en de
Sowjet-Unie, en het belang van nationa
le veiligheid waarmee zij hun acties ver
dedigen, is het niet aannemelijk dat te
Genève allerlei branden plotseling zul
len worden geblust om de wereld vervol
gens schroeivrij te verpakken in duide
lijke afspraken. Afghanistan misschien,
het Midden Oosten misschien, Nicara
gua misschien
Mensenrechten
Ten aanzien van de mensenrechten
bestaat meer duidelijkheid, ook al is het
uitgesloten dat de Sowjet-Unie zich te
Genève zal bekennen tot de westelijke
opvattingen omtrent mensenrechten,
die vrijheid gebieden van gedachten,
ideeën en religie, van reizen waarheen
men wil en een onbelemmerd stem
recht. De namen Sjaranski, Sacharov.
Bonner, Tsjertkova. Volkov. Parek
springen uit dit conflict van opvattingen
naar voren. De VS hopen op een Rus
sisch gebaar en de speculaties in die
richting zijn talrijk.
Niemand verwacht dat het probleem
van de mensenrechten andere overeen
komsten te Genève in de weg zal staan,
maar zij kunnen niet onbesproken blij
ven. Reagan, die altijd zoveel moraliteit
in zijn politieke verklaringen doet, ont
komt er niet aan te wijzen op de Helsin-
ki-overeenkomsten waarbij de Sowjet-
Unie persoonlijke vrijheid voor zijn bur
gers onderschreef, in ruil voor een be
vestiging van inmiddels afgebakende in
vloedssferen in Europa.
De Amerikaanse president zal ook
moeten spreken over emigratie van Rus
sische joden. Alles bijeen heeft de Sow
jet-Unie sedert 1970 een kwart miljoen
joden laten vertrekken, maar sedert 1979
(toen het 51.333 joden een uitreisvisum
gaf) is sprake van een dramatische da
ling: in de eerste negen maanden van dit
jaar mochten slechts 796 joden afreizen.
Volgens Israëlische tellingen wachten
380.000 Russische joden op een vertrek-
pasje. In sommige kringen koestert men
voor hen hoop, nu Israël en de Sowjet-
Unie onderweg lijken naar hervatting
van hun diplomatieke betrekkingen en
Israëlische luchtvaartfunctionarissen in
Moskou besprekingen hebben gevoerd.
Détente (een term die in de historie
al een lang leven achter de rug
heeft), ontspanning dus, is pas ge
meengoed geworden als trefwoord
in de betrekkingen tussen Oost en
West, sedert Willy Brandt ermee
voor de dag kwam en begon te bou
wen aan een nieuwe en minder ge
spannen verhouding tussen zijn
Bondsrepubliek en de DDR.
„Détente" als omschrijving van be
leid, sloot min of meer aan bij Chroests-
jovs idee van vreedzaam naast elkaar le
ven: de voedingsbodem van coëxisten
tie, die handel en economie zou moeten
bevorderen en enorme bedragen zou
kunnen besparen op defensie.
„Vreedzame coëxistentie" (voor het
eerst genoemd door premier Malenkov
tijdens Stalins begrafenis) werd niet in
gegeven door een afkeer van militaire
dreiging en de wederzijdse doodstraf
waarmee de supermachten elkaar in
toom houden. Het was een kwestie van
welbegrepen eigenbelang, omdat ver
dergaande economische verrotting op
den duur voor het systeem even gevaar
lijk zou zijn als de veronderstelde drei
ging uit het Westen. Eisenhower, toen
president van de VS, de ex-generaal die
de wereld uiteindelijk zou gaan waar
schuwen voor de gevaren van het mili
tair-industrieel complex, verwelkomde
de tekenen van détente in Malenkovs re
de. Dat was in 1953.
De top die nu voor de deur staat is al
thans in terminologie bescheidener van
opzet. De ontmoeting te Genève gaat in
de eerste plaats om beperking van kern
wapens, die zowel de Verenigde Staten
als de Sowjet-Unie als een molensteen
om de nek hangen.
Eisenhower
„Niet defensie, maar een ramp zal het
resultaat zijn van een militair program
ma dat de bronnen en problemen van
onze economie veronachtzaamt terwijl
het indrukwekkende bolwerken en bas
tions opricht voor de bescherming van
een land dat bankroet is". Weliswaar is
dit een uitspraak van Eisenhowers mi
nister van Financiën, maar zij is vandaag
de dag nog zeer van toepassing.
Ronald Reagan ziet détente niet zoveel
anders dan Henry Kissinger destijds,
toen deze de scharnier was waarom de
buitenlandse politiek van Richard Ni
xon draaide. „Wij waren betrokken",
schrijft Kissinger, „bij een delicate even
wichtstoer: vrede toegedaan zijn zonder
het streven ernaar te laten worden tot
een vorm van morele ontwapening, on
der het opgeven van alle andere waar
den; klaar te staan de vrijheid te verdedi
gen, maar tevens duidelijk te maken dat
ongeremde rivaliteit alles op het spel
zou kunnen zetten, vrijheid inbegrepen,
in een totale nucleaire vernietiging".
Tegen deze achtergrond stond Kissin
ger vol wantrouwen tegenover détente,
want hij twijfelde aan de Russische be
weegredenen en was vastbesloten Sow-
jet-expansie te voorkomen. Maar in dé
tente zag hij toch ook een middel om de
Russische dilemma's te vergroten en'
hun invloed elders in de wereld te ver
minderen - in Kissingers dagen aan de
top vormde die détente bovendien een
welkom tegenwicht aan het binnenland
se politieke front voor een groeiende
vredesbeweging tegen de oorlog in Viet-
De parallellen zijn duidelijk: voor Rea
gan is het groeiende verzet tegen zijn
kernwapen program ma's, gepaard aan
een enorm begrotingstekort reden te
over voor een beleid van voortgezette
vijandschap op een lager niveau van be
wapening. De retoriek is Overigens in es
sentie na 26 jaar nauwelijks ontsnapt
aan het peil van het befaamde debat tus
sen Chroestsjov en (toen vice-president)
Nixon in een Amerikaanse modelkeu
ken in Moskou tijdens een tentoonstel
ling. Chroestjov: „Wij zullen uw dreigin
gen met onze dreigingen beantwoorden.
Wij hebben middelen tot onze beschik
king om u zware schade toe te brengen".
„Wij ook", zei Nixon. „Die van ons zijn
beter", antwoordde Chroestsjov.
Wrijving
De verhouding tussen de VS en de
Sowjet-Unie (en in wijder verband tus
sen Oostelijke en Westelijke machts
blokken) wordt bepaald door een slin
gerbeweging. Détente als doctrine is
daarbij niet in het geding. Wel de perio
diek opduikende benauwenis dat tech
nologisch steeds perfectere nucleaire
vernietigingswapens ideologische ge
schillen naar het tweede plan terugwij
zen. Maar na enige tijd van détente op
het gebied van bewapening worden de
ideologie en de politieke praktijk die
daaruit voortvloeit opnieuw oorzaken
van frictie. Zulke wrijving leidt tot be
wapening en vrees. Enzovoort, enzo
voort. Détente kortom, is een vertaling
van overlevingsinstinct.
In 1972 en 1973 zegt Kissinger, beleef
de de détente een hoogtepunt. Ameri
kaanse historici zien vaak in de onderte
kening van dc overeenkomsten van Hel
sinki (over Europese veiligheid en sa
menwerking) het hoogtepunt van deze
schijnbare ontspanning in de betrekkin
gen tussen Oost en West.
Reagan, tot op zijn ideologisch vel ont
kleed, hoort thuis op de rechterflank van
de politiek. De gevaarlijke druk op de
Amerikaanse regeringen die daar tot een
kunst is verheven, boezemde Eisenho
wer al vrees in en was volgens Lyndon
Johnson „het Grote Beest Dat Gevreesd
Moest Worden". Wanneer het opper
hoofd van het Westen dan ook te Genève
aantreedt tegenover de voorman van
„het rijk van het kwaad" is dat vooral
een gevolg van het besef dat beiden op
nieuw gebaat zijn bij kalm overleg.
Dat is détente gaan heten, ook al ver
andert die niets aan de ideologische ge
schillen als kern van een nieuwe con
frontatie. Zo min als bij een kernoorlog,
is er tijdens topconferenties sprake van
een winnaar omdat geen overeenkomst
stand kan houden die het belang van een
der partijen niet langer dient.
Pragmatsime
Een van de redenen waarom volgens
velen de topconferentie van 1985 niet
kan worden beschouwd als een begin
van een nieuwe periode van détente, is
het feit dat de Amerikaanse buitenland
se politiek geen duidelijke impresario
heeft van het kaliber Kissinger of Brze-
zinski, en dat die politiek evenmin be
rust op zowel een nationale consensus
als op breukvrije Atlantische verhoudin
gen.
Détente is een produkt van pragmatis
me, dat voortvloeit uit de zekerheid dat
zelfs de grootste macht zijn beperkingen
heeft. Zo'n benadering van de realiteit is
vreemd aan de mannen die, met de man
tel van de moraliteit om de schouders,
Amerika dagelijks opvoeden in een
compromisloze leer van goed en kwaad.
„Het waren twee sobere dagen. Er
was geen onbeleefdheid, geen boze
buien, geen bedreiging of ultima
tum van een van beide kanten; geen
voordeel of concessie was bereikt of
gedaan; geen belangrijke beslissing
was voorgenomen of gevallen; spec
taculaire vooruitgang werd noch be
reikt, noch voorgewend..."
Dit zijn de woorden waarmee presi
dent John F. Kennedy in juni 1961 voor
het Amerikaanse volk beschreef hoe zijn
conferentie met Sowjet-leider Chroesjts-
jov was verlopen. Ronald Reagan hoopt
met betere resultaten terug te komen uit
Genève, hoewel de voortekenen er niet
op wijzen dat hij uiteindelijk, als hij op
21 november voor het Amerikaanse
Congres staat, veel méér zal kunnen zeg
gen dan Kennedy: „Onze inzichten con
trasteren scherp maar ten minste ken
den we ten slotte eikaars positie beter".
De sombere geluiden in Washington
en de potsierlijke verontwaardiging over
het feit dat Gorbatsjov het tijdens voor
besprekingen met minister van buiten
landse zaken Shultz in Moskou heeft ge
waagd die strijdlustig in de rede te val
len, kunnen er op gericht zijn eventuele
succesjes wat meer reliëf te geven. Waar
schijnlijk is dat niet, ook al is het tijdens
topconferenties eerder voorgekomen
dat de politieke leiders van 's werelds
grootste machten terwille van eigen bin
nenlandse politiek onder één hoedje
spelend een soort boerenbedrog pleeg
den.
Kissinger had, als veiligheidsadviseur
van Nixon, geheel buiten minister van
buitenlandse zaken Rogers om met de
Russen overeenstemming bereikt om
trent 'Grondbeginselen van VS-Sowjet-
betrekkingen'. Tijdens de top met
Brezjbjev van 1972 zouden die worden
aangenomen, maar minister Rogers was
ook in Moskou daarvan nog geheel on
kundig. Nixon vroeg Brezjnjev de
'Grondbeginselen' zo te presenteren dat
daarop in bureaucratische zin niets viel
aan te merken. Brezjnjev speelde mee.
Topconferenties zijn hachelijke onder
nemingen. Doorgaans zijn er staatslie
den bij betrokken, die niet tot in alle de
tails op de hoogte kunnen zijn van de
onderwerpen die ter tafel liggen. Zij zijn
meestal tijdens vele weken van voorbe
reidingen bedolven onder adviezen van
deskundigen. Reagan heeft documenten
van drie tot acht velletjes dik gekregen
over Russische cultuur en geschiedenis,
politieke achtergronden, Gorbatsjovs
carrière en persoonlijkheid, het Russi
sche volk, enzovoort. Hij heeft recente
Russische films gezien. Uit de reeks van
voorbesprekingen en uit verslagen van
Gorbatsjovs optreden in Groot-Brittan-
nië en Frankrijk heeft zijn staf zo goed
mogelijk een scenario ontwikkeld voor
de confrontatie. Mogelijk zelfs zal Rea
gan deelnemen aan een 'repetitie' waar
in een van zijn medewerkers de rol van
Gorbatsjov speelt.
In scène
Niets wordt aan het toeval overgelaten
en Reagans medewerkers maken zich
weinig zorgen over de ontmoetingen
waarbij de leiders vergezeld zullen zijn
van hun staven, die het hele gebeuren zo
goed mogelijk in scène hebben gezet.
Chroesjtsjov klaagde in zijn memoires
weliswaar over het feit dat president Ei
senhower in 1955 tijdens een andere top
conferentie in Genève 'als een plichtsge
trouwe schooljongen' zijn standpunten
formuleerde aan de hand van briefjes
die zijn minister van buitenlandse zaken
Dulles hem toeschoof, maar gegeven de
gecompliceerde onderwerpen is dat
toch de praktijk geworden.
In Genève zal het gaan om zeven Rus
sische en zeven Amerikaanse onderhap-
delaars. Namens de VS naar verluidt:
Reagan, Shultz, McFarlane (veiligheids
adviseur), Matlock (Sowjet-expert). Re
gan (chef-staf van het Witte Huis), Hart-
mann (VS-ambassadeur in Moskou),
Nitze (adviseur voor wapenbeheersing)
en mevrouw Ridgway (onderminister
van buitenlandse zaken en adviserend
over o.m. mensenrechten).
Verder naar de achtergrond staan on
der meer onderministers van defensie
Perle en Ikle, die mee mogen in plaats
van hun nadrukkelijk buitenspel gela
ten baas Weinberger. De grootte van de
Amerikaanse delegatie wil het Witte
Huis (nog) niet bekendmaken. Een hon
derdtal veiligheidsagenten en zo'n vijf
tig verbindingsspccialisten moeten wor
den meegerekend.
Chroesjtsjov-Kennedy (1961): sobere
dagen. ifotoAPi
De topconferentie komt neer op vier
bijeenkomsten van twee uur en twee di
ners. in twee dagen tijd. Dat, betekent
twaalf uur rechtstreeks contact, maar in
feite vanwege de tolken met hun verta
lingen een uur of zes van gesprekken,
plus een persoonlijke ontmoeting, zon
der medewerkers, tussen Reagan en
Gorbatsjov met hun vertalers.
Niet gerust
Het Witte Huis heeft laten weten dat
Reagan zijn adrenaline voelt vloeien, na
te hebben gehoord van Gorbatsjovs
strijdlust. Dat kan zijn, maar het is juist
over dit tweegesprek dat Washington
niet helemaal gerust is. Reagan noch
Gorbatsjov hebben hun politieke positie
beteikt vanwege een grondige kennis
van het bureaucratisch detailwerk. Alle
schrijvers van ministeriële memoires en
biografieën van presidenten vermelden
de bezorgdheid van stafmedewerkers
over gesprekken onder vier ogen' tij
dens topconferenties.
Gegeven Reagans verlangen om als
'vredespresident' de geschiedenis in te
gaan en diens onwankelbaar vertrouwen
in zijn persoonlijke overtuigingskracht,
vreest Washington voor de hinderlagen
van de communistische dialectiek,
waarin bekende woorden heel andere
betekenissen hebben dan welke het
Westen er aan toekent.
Ook in de VS wordt Reagan gezien als
een president met zo'n geringe diep
gang. dat hij zelfs de voorstellen van zijn
medewerkers niet volledig kan door
gronden. Dit zou dan weer de verbazing
wekkende strijd binnen het kabinet ver
klaren tijdens de voorbereiding van de
top. Gegeven Reagans geringe achting
voor de bureacratie. houden zijn mede
werkers hun hart vast voor een presi
dentiele opwelling om op eigen houtje
de betrekkingen met de Sowjet-Unie in
een kwartiertje naar zijn hand te zetten.
