'Het recht kan
ontwapening
niet afdwingen'
Kruisraket schudt
Woensdrecht wakker
Prof. Kaishoven: "Er bestaat geen verdrag dat het bezit of gebruik van kernwapens
Verbiedt". - (foto Holvast)
Wie beslist er eigenlijk over de
plaatsing van kruisraketten in
Nederland? De Tweede
Kamer, zeg maar 'de politiek',
of de - politiek onafhankelijke
- rechter? Anders gezegd: de
wetgever of de handhaver van
de wet? Een vraag die niet
eenvoudig te beantwoorden is.
Xn de discussie omtrent deze
kwestie, die zich al jarenlang
voortsleept, is het accent
langzamerhand verschoven
van het polemologisch (de
wetenschap van oorlog en
vrede) terrein naar het
juridische. Werd het debat
aanvankelijk gevoerd in
kringen van
defensie-specialisten en
vredesactivisten, hoe langer
hoe meer gingen advocaten en
andere rechtskundigen zich
ermee bemoeien.
Weliswaar had
luchtmacht-kapitein Meindert
Stelling al in oktober 1981 in
het dagblad Trouw als zijn
mening geventileerd, dat het
bezit van kernwapens in strijd
met het volkenrecht is en het
gebruik van kernwapens een
oorlogsmisdaad. Maar de
juridische discussie kwam pas
goed op gang, nadat mr.
Kneepkens, docent in het
strafrecht aan de Erasmus
Universiteit, in februari 1984,
in de Volkskrant betoogde dat
het besluit tot plaatsing van
kruisraketten de Nederlandse
regering in de gevangenis zou
kunnen brengen, wegens
medeplichtigheid aan poging
tot volkerenmoord. Hij
baseerde zich hierbij met
name op de Conventie ter
voorkoming en bestrijding
van Genocide.
Kneepkens betoogde tevens
dat een verdrag met de VS ('de
dader') op grond van de
Grondwet de goedkeuring van
ten minste tweederde van de
leden van de Tweede Kamer
moest hebben. Het is deze
Grondwet-discussie die de
laatste tijd het debat
overheerste; veel meer dan de
vraag of het bezit van
kernwapens in strijd met het
recht is.
De handhaver van de
Grondwet is in dit geval de
Tweede Kamer. De Kamer
beslist zelf of er sprake is van
strijdigheid met de Grondwet
en wel bij gewone
meerderheid, daar komt geen
rechterlijke instantie aan te
pas. De veel bredere discussie
over de wettigheid van het
bezit van kernwapens is een
bevoegdheid van de rechter.
Het is derhalve theoretisch
denkbaar dat de politiek
beslist dat het plaatsen van
kruisraketten overeenkomstig
de Grondwet is en tégelijk de
rechter, uiteindelijk de Hoge
Raad, beslist dat het strijdig is
met het (internationaal) recht.
Hoe ziet dat internationaal
recht er dan uit en hoe groot is
de kans dat het tot een
dergelijke bijna paradoxale
situatie komt? Wij vroegen de
mening van prof. mr. Frits
Kaishoven, bijzonder
hoogleraar aan de l^idse
universiteit in het humanitair
recht bij gewapend conflict en
schrijver van het boek met de
veelzeggende titel 'Zwijgt het
recht als de wapens spreken?'.
Prof. Kaishoven denkt niet dat
het tot een dergelijke situatie
komt. Hij is van mening dat
het proces van de Stichting
Verbiedt de Kruisraket tegen
de Nederlandse staat weinig
kans van slagen heeft, maar
omdat de zaak 'onder de
rechter' is wil hij daarop
verder geen commentaar
leveren. Zijn betoog spreekt
niettemin voor zich.
"Er bestaat geen verdrag
dat het bezit of gebruik van
kernwapens verbiedt. Er
zijn alleen resoluties van de
VN, die in die richting gaan.
Maar dat is geen geschreven
recht. Veel uitspraken van
de VN hebben betrekking
op dingen die erg gevonden
worden, die als een misdrijf
tegen de mensheid worden
beschouwd. Maar het zijn
morele uitspraken, geen ju
ridische".
Prof. Kaishoven laat er geen
misverstand over bestaan. Een
verbod op kernwapens bestaat
niet, heeft geen juridische ba
sis. "Het recht loopt op dit stuk
vreselijk achter. Er zou natuur
lijk een verbod op kernwapens
moeten zijn. Maar er zou ook
goede wil tussen staten moeten
zijn en Oost en West zouden el
kaar allang gevonden moeten
hebben. Dat zijn voorwaarden
voor een verbod en die voor
waarden zijn niet vervuld".
"Er zijn in het verleden ook
pogingen gedaan om de wapen
wedloop terug te dringén. Op
de Haagse vredesconferentie in
1899, een initiatief van de Rus
sische tsaar, hield deze een re
devoering. Hij zei dat de bewa
pening de pan uitrees, veel te
duur werd, dat het de econo
mieën en de sociale stelsels
aantastte en uiteindelijk op een
mislukking, op oorlog zou uit
draaien. Je zou die rede van
daag de dag zo kunnen publicé
ren en iedereen zou denken dat
het over kernwapens ging".
"Er werden pogingen gedaan
om de bewapening wettelijk te
beperken. Er zouden bijvoor
beeld geen vernieuwingen
meer mogen worden aange-
door Leo Maat
bracht aan het geweer. Het ge
weer. Dat is toch vandaag niet
meer de eerste zorg. Granaten
van de artillerie zouden aan een
maximale maat gebonden wor
den, evenals oorlogsschepen.
Er is uiteindelijk niets van te
recht gekomen. Vanwege een
te grote onberekenbaarheid
van de tegenpartij. Ze durfden
het niet aan".
Burgerdoelen
"Het humanitair oorlogs
recht stelt regels aan oorlog
voerende partijen. Het regelt de
behandeling van krijgsgevan
genen en verbiedt het gebruik
van bepaalde wapens. Het is in
een lange reeks van jaren, met
vallen en opstaan gegroeid. Het
heeft voor het eerst op papier
erkenning gekregen in het
Land-Oorlogreglement".
"Het reglement zegt niet met
zoveel woorden, dat het verbo
den is burgers aan te vallen,
maar het legt wel beperkingen
op bij aanvallen op steden en
dergelijke, waaraan je kunt
zien, dat het verbod eraan ten
grondslag ligt. Er werd gesteld
dat in steden alleen bepaalde
doelen, zoals het militaire arse
naal, de scheepswerf aangeval
len mochten worden. Het is de
meest oorspronkelijke vastleg
ging van het verbod burgerdoe
len aan te vallen".
v "Later is het in de Volken
bond en in talloze VN-resolu-
ties herhaald. In 1977 kwamen
de zogeheten aanvullende pro
tocollen van het in 1949 geslo
ten verdrag van Genève tot
stand. Daarin is het verbod bur
gers aan te vallen opgenomen,
in wezen een bevestiging van
een al lang bestaande praktijk.
Het heeft een wereldwijde in
stemming, al wil dat niet zeg
gen dat het ook internationaal
wordt nageleefd. Kijk maar
naar de oorlog tussen Iran en
Irak".
"In de Tweede Wereldoorlog
hebben de Duitsers de Britse
stad Coventry gebombardeerd.
De stad, een centrum van cul
tuur, was expres uitgekozen.
Het zou het volk demoralise
ren, dacht men, en de regering
vragen om de oorlog te staken.
We weten dat het niet gewerkt
heeft".
"We weten ook dat zowel
Amerikanen als Engelsen de ef
fecten van hun bombardemen
ten hebben onderzocht. In deze
rapporten, die allang openbaar
zijn, is zonneklaar aangetoond
dat het misschien nut heeft om
een wapenfabriek aan te vallen.
Maar dat het geen, echt géén
nut heeft om de burgerbevol
king als zodanig te bombarde-
"Zodoende kon het verbod
burgerdoelen aan te vallen vrij
moeiteloos worden gesteld en
in verdragen worden opgeno
men. Maar natuurlijk: het hu
manitair recht leeft zichzelf
niet na. Het heeft geen inge
bouwde kracht die alle betrok
kenen ertoe brengt om die re
gels te handhaven. Er moeten
dus krachten in het werk wor
den gesteld. Belangrijk is de
verspreiding van kennis".
"Ik zeg daarbij dat het in de
praktijk een langdurige, langja
rige zaak is om de partijen
zover te krijgen, dat ze zich aan
die regels houden. El Salvador
is een voorbeeld van een inter
ne oorlóg, waar wat dit betreft
onredelijkheid en onwil heer
ste. Het Rode Kruis is er gestart
met een programma om de lei
ding, van beide partijen, te be
werken, om de wil tot eerbiedi
ging te kweken".
Dwangmiddel
"In de praktijk komt er van
internationaal recht heel veel
terecht. Staten maken het im
mers zelf, omdat ze er belang
bij hebben. Hoe idealistischer
het recht is, hoe verder het van
de grond zweeft".
"Maar er zijn ook voorbeel
den in de praktijk waarbij het
recht niet wordt nageleefd. Zo
zijn er groepen in de PLO die
hebben gekozen voor terreur.
Dat betekent inderdaad dat zij
hebben gekozen voor het opzij
zetten van humanitair recht. De
staat kan dat ook doen. Een ter-
reurbombardement, dat is een
mogelijkheid voor een staat.
Maar staten zijn er in de loop
van een lange praktijk achter
gekomen dat het niet helpt".
"Om terug te komen op de
aanvullende protocollen van
1977; wat daar nieuw in is is na
drukkelijk niet van toepassing
op kernwapens. Er komt voor
lopig van ontwapening ook
niets terecht, denk ik. Alleen al
een besluit om het aantal kern
wapens te verminderen vergt
een lange periode van harmo
nie tussen de kernwapensta-
ten".
"Het proces van ontwape
ning is in de negentiende eeuw
geprobeerd en niet gelukt. In
de tijd van de Volkenbond was
er bijna een verdrag gesloten.
Ook op het laatste moment
mislukt. Tegenwoordig is de
wereld veel minder simpel. Er
zijn meer dan 160 staten in een
onderling verband. Het is niet
zo, dat ontwapening alleen een
zaak is van de VS en de Sowjet-
Unie. Wie zegt dat niet Brazilië
kernwapens zou maken en
daarmee ineens een super
macht zou zijn? Het kernwa
penprobleem is hetzelfde als
het wapenprobleem als geheel.
Het komt voort uit een gebrek
aan werkelijke samenwerking
van staten en het tamelijk on
georganiseerd zijn van de we
reld".
"Nee, het recht kan ontwape
ning niet afdwingen. Recht is
nauwelijks een dwangmiddel.
Hoe hard rijdt u in de bebouw
de kom? Normen handhaven
zichzelf niet. Je moet er belang
bij hebben".
Afweging
"Een oorlog in Europa, nu
cleair of niet, zou immoreel
zijn. Het zou verschrikkelijke
schade aanrichten. Een groot
scheepse nucleaire slagenwis
seling in Europa, waar het Rot
terdamse vredestribunaal over
sprak, zou zeker in strijd zijn
met het humanitair recht. Maar
het vervelende van dit recht is:
er zijn geen aparte normen voor
Europa".
Het gebruik van kernwapens
hoeft volgens prof. Kaishoven
niet altijd in strijd te zijn met
het recht. Hij legt uit: "Het sta
dium dat er bombardementen
op verkeerde steden werden
uitgevoerd zijn we voorbij. De
doelrichtmiddelen zijn geper
fectioneerd. Een silo met inter
continentale raketten kan een
uitermate belangrijk doel zijn,
waarbij kernwapens worden
ingezet".
"Een aanval op bijvoorbeeld
een kantoor in Den Haag, waar
de generale staf vergadert, kan
met een precisie-aanval wor
den uitgevoerd. Dat is de regel:
als het doel kan worden uitge
schakeld met een beperkt mid
del, dan mag niet heel Den
Haag worden vernietigd. Om
die afweging gaat het: hoe be
langrijk was dit doel, welke
schade wordt aangericht. Daar
zyn natuurlijk geen getallen
voor te geven".
"Het bombardement op Hi-
rosjima? Ja, dat was in strijd
met het recht. Juridisch ge
sproken was het gelijk aan het
bombardement op Coventry.
Oorlogsmisdaden zijn ver
volgd, maar niet deze zaken.
Waarom niet? Omdat ze aan
beide zijden werden gepleegd".
1989
Een van de ve
le acties bij het
hek van de
kruisraketten-
basis in Woens
drecht. Politie
mensen verwij
deren een 'blok
kade', bewa
kingspersoneel
van de lucht
macht kijkt toe.
Het zou straks
opnieuw kun
nen gebeuren.
Ook na de
plaatsing
(foto ANP)
'Move'. De Amerikaanse
commandant van 486 US
Air Force Tactical Missile
Wing geeft het bevel de
kruisraketten te 'bewegen'.
Een kolonne van zes, zeven
tien meter lange voertuigen,
elk 35 ton zwaar, gevolgd
door zo'n veertien kleinere
exemplaren, rijdt de lucht
machtbasis Woensdrecht af.
Gedienstig houden solda
ten van de Bewakings Een
heid van de Nederlandse
luchtmacht de slagbomen
open. Een flight kruisraket
ten trekt het Brabantse
landschap in, op weg naar
een (militair) oefenterrein in
de omgeving.
Het is januari 1989. Op 1 no
vember 1985 nam het kabinet-
Lubbers/Van Aardenne het be
sluit 48 kruisraketten te statio
neren op de luchtmachtbasis
Woensdrecht. Mei 1988 arri
veerde de eerste 'flight': zestien
raketten, de bijbehorende
kernladingen, vier trucks met
lanceerinrichting, twee voertui
gen voor de commando- en
controletaken en een groot aan
tal kleinere, van jeeps voor de
ordonnansen tot ambulances.
Eind 1988 is de derde flight bin
nen en de wing (vleugel) com
pleet.
Op de basis zelf is er sinds die
eerste november '85 heel wat
bijgebouwd: drie zogenoemde
shelters, betonnen bunkers,
half ondergronds, die elk een
'garage' vormen voor een flight.
Die shelters, plus een verbin-
dings/commandogebouw,
wachtgebouwen en opslag
plaatsen voor brandstof, liggen
in een Amerikaanse enclave op
Nederlands grondgebied. Deze,
in militair jargon zö genoemde,
'operationele site' - in feite een
basis binnen de basis - is geheel
omheind, wordt door Amerika
nen bewaakt en is voor Neder
landers alleen toegankelijk na
Amerikaanse toestemming.
Toekomst
En dan zijn er de Amerika
nen zelf nog. Ruim 1100 man,
van wie er zo'n 600 hun gezin
hebben meegebracht. Ze kun
nen op de basis naar de kerk,
sporten, hun inkopen doen,
want die faciliteiten zijn er voor
hen speciaal gekomen.
Een deel van de Amerikanen
woont permanent op de basis.
In barakken voor de vrijgezel
len en in nieuwe woningen.
Ook is er nog een Amerikaans
kwartier (zoals de Apollowijk
in Soest voor de Amerikanen
van de vliegbasis Soesterberg)
in een nieuwbouwwijk van een
Brabantse gemeente in de om
geving van Woensdrecht.
Zo ongeveer ziet, eind okto
ber 1985, de toekomst van de
basis Woensdrecht er uit. Dat
tot plaatsing van kruisraketten
wordt beslist is, met 1 novem
ber in zicht, immers vrijwel ze
ker. Maar of er werkelijk 48 op
Woensdrecht worden gestatio
neerd, blijft de vraag. Tussen
nu en midden 1988 kunnen bij
voorbeeld de Amerikanen en
Russen in Genève een akkoord
bereiken over de middellange-
afstandswapens in Europa.
In theorie kan zo'n akkoord
zelfs neerkomen op nul raket
ten aan beide zijden. Waar
schijnlijker is dat Nederland
een 'evenredig' aandeel (16 of
32) neemt in een lager aantal
dan de 464 kruisraketten (en
108 Pershing 2-missiles) die de
NAVO in 1979 nodig achtte te
gen de SS-20's van de Sowjet-
Unie.
Maar met dit soort onzeker
heden wordt in de plannen ui
teraard geen rekening gehou
den. Laat staan met een PvdA,
door Hans Geleijnse
die zo de verkiezingsuitslag dat
mogelijk maakt, in een volgend
kabinet de raketten met de
Amerikanen 'weg wil onder
handelen'. Dus gaat, zoals in
het kruisraketbesluit van het
kabinet-Lubbers van vorig jaar
juni is vastgelegd, begin 1986
de eerste spade de Woens-
drechtse grond in.
De kruisraket schudt de ba
sis Woensdrecht wakker uit
een lange sluimering. Al sinds
1969 staat dit voormalige gè-
vechtsvliegveld van Bergen op
Zoom (we hebben het nu over
vooroorlogse tijden, toen de ba
sis niet meer was dan een flink
stuk grasland met wat gebouw
tjes er omheen) als 'slapende
basis' te boek in de defensie
boekhouding. Alleen de lucht
macht-dienstplichtigen die het
totale complex bewaken - van
wege de opstallen, de Fokker
fabriek en de werkplaats waar
de luchtmacht straalmotoren
reviseert - werden geacht wak
ker te blijven.
Nalatenschap
De huidige basis Woens
drecht is, net als de kruisraket,
een deel van de nalatenschap
van Hitiers oorlogsmachine.
Het waren de Duitsers die
Woensdrecht ombouwden tot
een jachtvliegveld voor hun ge
vreesde Focke Wulf-jagers.
Op 31 december 1944 werd de
basis overgenomen door het
322 luchtverdedigingssqua
dron Spitfires van de Neder
landse luchtmacht. Woens
drecht diende vooral als oplei
dingsvliegveld, maar daaraan
kwam in '69 een eind toen de
vliegersopleiding (voor de F-5
en de Starfighter) naar Canada
werd verplaatst.
Voor de Nederlandse bijdra
ge aan stationering van de
kruisraketten is op de defensie
begrotingen van dit jaar tot en
met 1992 in totaal 200 miljoen
gulden uitgetrokken. Voor 1986
is dat 15 miljoen. Het meeste
geld gaat naar beveiliging, om
dat het Nederlandse lucht
machtsoldaten en marechaus-
sées zijn die het 18 km lange
hekwerk rond de basis moeten
bewaken.
Verder moet de startbaan
worden opgeknapt. Daar is ja
renlang niets aan gebeurd. De
kruisraketten worden immers
binnengevlogen met zware
Amerikaanse transportvliegtui
gen. Die zorgen nadien ook
voor bevoorrading van de basis
en aflossing van de Amerikaan
se bemanning. Bovendien kun
nen de kruisraketten, bij oefe
ning of in oorlogstijd, ook met
die transportvliegtuigen naar
een gevechtsbestemming wor
den vervoerd.
De defensiecommissies van
het Amerikaanse Huis van Af
gevaardigden en van de Senaat
hebben voorlopig voor de
bouw van basis bijna 20 mil
joen dollar gereserveerd. Dat
geld wordt pas beschikbaar ge
steld als het kabinet-Lubbérs
een definitief besluit heeft ge
nomen. Naar verwachting zul
len de totale bouwkosten uitko
men op een bedrag tussen 200
en 300 miljoen gulden, voor het
grootste deel Amerikaans geld,
aangevuld met een bijdrage uit-
het infra-structuurfonds van de
NAVO.
Weinig
Volgens defensiewoordvoer
ders valt er over het toekomsti
ge oefenprogramma weinig te
zeggen. „Het 'move' is nu een
maal een puur Amerikaanse
aangelegenheid. Het is de Ame
rikaanse commandant die be
paalt op welke dag en welk tijd
stip de kruisraketten de poort
worden uitgereden. Omdat het
kabinet van het kruisraketbe
sluit geen 'geklofte zaak' wilde
maken, is hierover met de
Amerikanen nog niet gepraat.
Dat gebeurt na 1 november na
tuurlijk wel. We hebben dan
nog drie jaar de tijd voor het
maken van afspraken".
Die afspraken gaan, juist om
dat het een puur Amerikaanse
aangelegenheid is, niet verder
dan toestemming verlenen of
deze weigeren wanneer de
Amerikaanse commandant zijn
flight (er is altijd één beschik
baar voor oefening, één in staat
van paraatheid en één in per
manente staat van onderhoud)
naar èen openbaar terrein zou
willen dirigeren. De kernlading
blijft overigens op de basis ach
ter, evenals de brandstof voor
het wapen.
In het algemeen, zo verwach
ten deze woordvoerders, zullen
de Amerikanen echter gebruik
maken van militaire oefenter
reinen en dan is er geen vuiltje
aan de lucht. Naar hun mening
zal de plaatselijke bevolking
weinig hinder van het nieuwe
wapentuig ondervinden, of het
zou van demonstranten moeten
zijn.
„De toename van het vlieg
verkeer zal gering zijn. En met
kazernes als Ossendrecht in de
buurt is een militaire kolonne
in het Brabantse land even ge
woon als de wielrenner. De
kruisraketten zelf zijn overi
gens niet te zien, want ze zitten,
vier stuks elk, in de container
die dienst doet als mobiele lan
ceerinrichting. Daarmee lijken
deze voertuigen heel erg op ma
terieel dat ook bij de landmacht
dienstdoet".
