Dertig miljoen voor Bommels 'Sint Maarten'
Prins Claus heropent middeleeuwse kerk
Voorlopig laatste restauratie vaii zo'n omvang
'Samen op weg' kan kerk-scheurend worden
ZATERDAG 14 SEPTEMBER 1985
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 11
Als volgende week vrijdag prins Claus de oude 'Sint Maar
ten' in Zaltbommel officieel heropent, is daarmee de in
grijpendste kerkrestauratie die ooit in ons land is uitge
voerd - na die van de 'Sint Jan' in Den Bosch - tot een
goed eind gekomen. Het werk nam acht jaren in beslag en
kostte maar liefst ruim 30 miljoen gulden. Waarschijnlijk
is dit de laatste restauratie van zo'n omvang in ons land.
Regelmatiger onderhoud aan monumenten moet in de toe
komst een totale, zeer kostbare aanpak overbodig maken.
De 'Sint Maarten', gebouwd tussen
1300 en 1500, is een fraai voorbeeld
van 'Nederrijnse gotiek'. Hoewel er
nog meer kerken in deze stijl bé-
staan, zoals de hervormde Euse-
biuskerk in Arnhem en de kerk in
het Westduitse Xanten, is de Maar
tenskerk de enige die tal van ram
pen (oorlog, noodweer) redelijk on
geschonden heeft doorstaan.
Bij de restauratie is de kerk vrij
wel geheel teruggebracht in haar
middeleeuwse gedaante. Zo zijn de
talrijke gewelfschilderingen, die in
de vorige eeuw werden onderge-
verfd, weer te voorschijn gehaald.
De kerk kan dan ook uniek worden
genoemd wat betreft haar kleurige,
schilderachtige uitmonstering.
Wat niet in middeleeuwse staat is
herrezen, is de oorspronkelijke to
renspits. In 1538 is deze spits door
blikseminslag verwoest en de
tweede spits trof in 1696 hetzelfde
lot. Het enige dat nog herinnert aan
de oude torenbekroning is het be
kende liedje over de 'torenspits
van Bommel', die dreef 'temidden
van die rommel'.
Kerkje in de kerk
Tegelijk met de kerk is het grote
orgel grondig onder handen geno
men. Dat dateert van 1784.
In de kerk is een uitneembare
'koorkerk' van beperkte afmetin
gen ingericht, omdat de totale
ruimte voor de hervormde ge
meente - eigenaar en eerste gebrui
ker van het gebouw - te groot is.
Een kerkje in de kerk dus. Een
door
S. J. de Groot
voordeel daarvan is ook, dat de
kerkgangers in de winter warm zit
ten. De grote kerk zal door deze op
lossing geen schade meer onder
vinden van ongewenste tempera
tuurschommelingen. Ook het orgel
is daarbij gebaat.
Om het contact met de onge
bruikte kerkruimte (het schip) te
behouden, komen de kerkgangers
onder de toren de kerk binnen. Zij
lopen dan eerst de hele 'wandel-
kerk' door vóór de dienstruimte te
betreden. De koorkerk heeft op
halve hoogte een doorzichtig dak,
zodat vanuit die ruimte de gewelf
schilderingen in het koor zichtbaar
blijven.
Over deze nieuwe bestemming
van het koor - waarvoor ook in het
buitenland veel belangstelling be
staat - is heel wat te doen geweest.
Restauratie-architect ir. T. van
Hoogevest uit Amersfoort: "Uit
eindelijk heb ik voor deze op
dracht een eigentijdse oplossing
gevonden. De ingebouwde ruimte
kan gemakkelijk worden verwij
derd als ze niet meer nodig is. Zui
ver functioneel dus".
Oecumenische functie
De voltooiing van de restauratie
was voor het hervormde kerkbe
stuur (kerkeraad en kerkvoogdij)
Ook zonder de 'torenspits i
voor dertig miljoen gulden c
aanleiding tot een diepgaande be
zinning op het gebruik van het ge
bouw nu en in de toekomst. Het
eerste resultaat van die bezinning
is, dat de openingsdienst op zon
dag 22 september om half 10 een
oecumenisch karakter heeft. Zo
wel de gereformeerde kerk als de worden gezien
rooms-katholieke parochie is er
voor uitgenodigd.
President-kerkvoogd dr. D. J.
Smeenk: "De kerkeraad is tot het
inzicht gekomen dat dit monu
ment - ooit door en voor de hele
i volle luister bij. Maar er is dan ook
het voorgeslacht. Wy zijn er alle
maal de erfgenamen van, hoezeer
ook in de loop der tijden onze we
gen zijn uiteengegaan".
In de brief die de hervormde ker
keraad schreef aan de gereformeer
de kerkeraad en het rooms-katho-
lieke parochiebestuur staat: "De
hervormde gemeente van Zalt
bommel is bereid dienend terug te
treden als het erom gaat de 'Sint
Maarten' een oecumenische func
tie te geven".
Maar er is nog iets. In vroeger
eeuwen was de kerk het middel
punt van het maatschappelijke le
ven. President-kerkvoogd Smeenk
begrijpt, dat die toestand niet in
zijn volle betekenis kan worden te
ruggebracht.
"Maar het is wel mogelijk, in de
'Sint Maarten' andere dan gods
dienstige samenkomsten te hou
den, mits ze niet in strijd zijn met
het karakter van het gebouw. Het
ziet ernaar uit, dat dit ook zal ge
beuren. De kerkvoogdij wil de
kerk graag weer die plaats temid
den van de bevolking geven die
haar toekomt. Dit is niet alleen de
restauratie van een monument
maar ook van de verhoudingen
binnen onze bevolking".
Gul en moederlijk
De inrichting van een koorkerk
in de kerk, waardoor een perma
nent gebruik voor de eredienst mo
gelijk is geworden, heeft aanvan
kelijk ook in de hervormde ge
meente zelf aarzeling en discussie
opgeroepen, zo vertelde de her
vormde predikant dr. J. Verheul.
"Nu wij al enkele jaren in het
koor dienst hebben gehouden, kan
gezegd worden dat deze oplossing
bevredigend is gebleken. Het be
sloten karakter van de koorkerk
brengt mee, dat de eredienst op
een directe, persoonlijke manier
als gemeenschap wordt beleefd, al
zou men zich soms wel wat meer
bewegingsvrijheid wensen. Maar
daaraan is in de overige kerkruim
te geen gebrek".
Dominee Verheul typeert de
'Sint Maarten' als een 'gulle, moe
derlijke' kerk. "Veel is daarin mo
gelijk. Wat zou het verheugend zijn
als jongeren en ouderen uit de ver
schillende kerken, en ook mensen
die het contact met de kerk zijn
kwijtgeraakt, samen geboeid zou
den raken door de gevarieerde mo
gelijkheden van liturgische viering
waartoe dit ruime kerkgebouw uit
nodigt".
Het afscheid van de 'Sint Maar
ten' valt architect Van Hoogevest,
na zoveel jaren van zeer intensieve
bemoeienis met haar herstel en
consolidatie, niet gemakkelijk.
"Vooral voor de mensen die da
gelijks naar Zaltbommel gingen zal
het vreemd zijn, nu het werk aan
deze prachtige kerk en toren voor
bij is. Daarbij komt nog. dat restau
ratiewerken als aan de 'Sint Maar
ten' in ons land voorlopig nauwe
lijks meer zullen voorkomen. Bij
een goed en deskundig onderhoud
moet zo'n restauratie ook niet meer
nodig zijn. Het is daarom van groot
belang, dat dit onderhoud regelma
tig wordt uitgevoerd, want een ta
melijk rijk gedetailleerd bouw
werk als deze kerk blijft altijd
kwetsbaar".
Feestweek
De feestweek rond de herope
ning van de kerk begint woensdag
avond om 8 uur met een presenta
tie van een groot aantal koren en
orkesten. Donderdag wordt in de
kerk een tentoonstelling over de
restauratie geopend. Op vrijdag 20
september zal prins Claus om 11
uur 's morgens de openingshande
ling verrichten.
Volgende week zaterdag van 10
uur af viert heel Zaltbommel feest
onder het motto 'De Sint Maarten
binnenstebuiten'. Met een feest-
markt, rommelmarkt, foto-puzzel-
tocht, kinderspelen, wagenspelen,
oude ambachten en muziek. Na de
oecumenische morgendienst op
zondag 22 september is er 's mid
dags om half 3 een concert door het
Brabants Orkest met medewer
king van het Philips Philharmo-
nisch Koor. De bloemenveiling
Aalsmeer zal de kerk luisterrijk
LEIDEN - De Leidse hervormde
predikant dr. S. Meyers maakt zich
grote zorgen over het samen-op-
weg-gaan (en zijn) van hervormden
en gereformeerden. Hij is lid van
de werkgroep 'kernen van belij
den' van de raad voor 'Samen op
weg' en schrijft deze week met ir.
J. van der Graaf, lid van deze raad,
in het blad 'De Waarheidsvriend'
een stuk waarin 'Samen op weg'
wordt afgeschilderd als een ont
wikkeling met mogelijk een 'kerk-
scheurend' effect.
'Samen op weg', zo stellen
Meyers en Van der Graaf (beiden
behorend tot de rechts-orthodoxe
Gereformeerde Bond in de Her
vormde Kerk), speelt weliswaar in
bepaólde gemeenten, maar komt
niet op uit het geheel van de kerk.
In veel gemeenten is ook sprake
van éndere verbindingen dan tus
sen hervormd en gereformeerd.
'Samen op weg' heeft, volgens de
twee schrijvers, een stérk selectief
karakter en moét daarom bij ver
dere voortgang plaatselijk grote
spanningen gaan oproepen, mis
schien wel met kerkverlatingen als
gevolg.
"Tot nu toe werd 'Samen op weg'
van bovenaf geleid en gedreven".
De gemeenten keken op afstand
toe. Nü bereikt het in toegespitste
zin de gemeenten. En dan zou wel
eens kunnen blijken, "dat de be
zinning daór niet parallel loopt met
die in de beleidsorganen". "De
vraag is, hoe serieus de stem van
de gemeenten wordt genomen".
Meyers en Van der Graaf zien
vier categorieën gemeenten: de ja-
zeggers en verder ja-mits, nee-ten-
zij en nee. Zij hebben de indruk dat
de door de synoden aanvaarde
'Verklaring van overeenstemming'
het meest serieus wordt genomen
waar men het kerkelijke leven ge
bonden wil zien aan de Schrift en
de belijdenis van de Reformatie.
Spanningen
"De classes kunnen niet volstaan
met simpelweg de aantallen ge
meenten die nee of nee-tenzij, ja of
ja-mits zeggen op te tellen. Zij zul
len wat vanuit de gemeenten na
ernstige bezinning op tafel is ge
legd inhoudelijk moeten weerge
ven". Er zijn gemeenten die een af
schrift van hun schrijven aan de
classis zenden aan het moderamen
Spanningen doen zich al voor in
plaatsen waar hervormde wijkge-
meenten en gereformeerde wijken
federatief samen op weg gaan, ter
wijl andere wijken zich niet in dat
patroon wensen te voegen. Die zul
len dan als hervormde wijkge-
meente onder de hervormde ker
korde of als gereformeerde wijk
onder de gereformeerde kerkorde
blijven voortbestaan. "Nu gaat het
nog om enkele gemeenten waar dit
probleem speelt. Naarmate de fe
deratiegedachte landelijk meer ge
stalte krijgt, komt men in die grote
kern van gemeenten die zich niet
laten invoegen steeds meer in ge
wetensnood".
De twee schrijvers van het arti
kel 'Samen op Weg in kritieke fase'
doen dan ook een dringend beroep
op de kerk "om het niet zover te
laten komen dat 'Samen op weg'
kerkscheidend gaat worden". Ze
zijn er diep van overtuigd, "dat het
zó niet verder moet".
"In de 'Verklaring van overeen
stemming' is te veel verzwegen wat
het hart van het belijden raakt en
waarover intussen in de kerkten)
geen eenstemmigheid bestaat. Het
gaat vooral om de vraag naar het
gezag van de Schrift, de leer der
verzoening en daarin de leer aan
gaande en van Christus".
Meyers en Van der Graaf consta
teren in de kerk een weerstand om
binnen 'Samen op weg' over bela
dende zaken te spreken. Dat baart
hun zorg. Daarom vragen zij op
nieuw om grote voorzichtigheid.
Uit Warmond. Het rijksmuseum
'Het Catharijneconvent' in Utrecht
houdt tot 3 november een tentoon
stelling onder de titel 'De oudste
drukken uit de bibliotheek van
Warmond'. Er worden 44 boeken
van vóór 1500 getoond, die afkom
stig zijn uit het grootseminarie
Warmond, dat tot 1967 fungeerde
als priesteropleiding van het bis
dom Haarlem.
In 1984 kreeg het Catharijnecon
vent de verzameling handschriften
en oude drukken van het vroegere
grootseminarie in bruikleen. Sinds
1967 waren deze bewaard in het de
pot van de Katholieke Theologi
sche Hogeschool in Amsterdam.
De boeken die nu worden tentoon
gesteld zijn vooral belangrijk om
dat een kwart van de titels uniek is
en van dertien andere slechts één
ander exemplaar bekend is.
Het Catharijneconvent is van
plan, in 1988 een wetenschappelij
ke catalogus te publiceren van de
vroegste drukken die in het mu
seum zijn ondergebracht.
Crisis. "De laatste jaren geven
een zeer scherpe daling te zien van
het aantal roepingen tot het reli
gieuze leven. Het is zelfs zo goed
als zeker, dat verschillende orden
en congregaties in Nederland de
huidige crisis niet zullen overle
ven". Dat schrijft bisschop Bomers
van Haarlem deze week in het in
formatieblad 'Samen kerk' van zijn
bisdom.
Marekerk 10 ds. Romein, R.dam, 5 ds. A.
J. de Jong;
Maranathak. (L. Morsweg) 10 ds. Kra-
Oecumenische geloofsgemeenschap De
Regenboog (Merenwijk) 9.30 dr. M. de
Jonge, 11.15 dr. De Jonge en pastoor
Van Well;
Bethlehemk. (Driftstr.) 10 ds. Panne-
koek;
Bevrijdingsk. (Montgomerystr.) 10 ds.
Jansen, startdienst;
Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds. Nauta,
gezinsdienst;
Waalse kerk (tijdelijk Rapenburg 6)
10.30 ds. Ribs;
jeugdkapel Vredeskerk 10; jeugdkapel
Bevrijdingskerk 10 dienst in de kerk.
Wijk 'Stevenshof zie na geref. kerk.
Acad. Ziekenhuis 9 rk. dienst, 10.15 ds.
v. Beinum; Diakonessenhuis 10.30 ds. v.
't Hof, elke zat. 10.30 rk. dienst; Ende
geest zie Oegstgeest.
Geref. Kerk Vredeskerk zie herv. gem.;
Petrak. (Surinamestr.) 10 ds. Horten-
sius, 10.30 dovendienst, mevr. C. Rip;
Oude Vest 10 ds. Rietveld;
Maranathak. zie herv. gem.;
Bevrijdingsk. 10 ds. Jansen, 5 ds. Hor-
tensius;
bejaardenhuis Groenhoven 10 ds. Veen-
stra;
Merenwijk zie herv. gem.
Wijk Stevenshof, gebouwtje 'Dijkhof
(RUndyk) 10 kand. P. R. Middelkoop.
Geref. K. Vrijg. (Herengr.) 10 ds. v. Ron
gen, 5 ds. Houtman.
Chr. Geref. K. (Steenschuur) 9.30 en 5
ds. Den Hertog.
Geref. Gem. (N. Rijn) 10 en 4.30 ds.
Boogaard.
Geref. Gem. in Ned. (Bethl.kerk
Driftstr.) 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.)
10.15 ds. Mostert.
Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lokhorstk.
Pieterskerkstr.) buitendag in Schoorl.
Baptistengem. (O. Rijn 3) 10 ds. Bos
veld.
Evang. Gemeenschap (Middelstegr. 3)
10 hr. T. Sprey, Z.woude.
Evang. gem. Merenwijk (Flevoweg 5)
7.45 nam.
Zendingswerk Middernachtsroep (Zoe
terw.singel 21) 5 hr. A. R. v. Diggelen.
Evangeliecentrum (Zijlsingel 2) zo. 10
Pinkstergem. (O. Vest 13) 10 10 hr. J. Ei
kerbout.
Leger des Heils (hoek Vestestr./Groe-
nesteeg) 10 en 7.
Nieuw-Apost. Kerk (H. Rjjjnd. 24): 9.30
studie, 10.45 predikdienst.
Christelijke Wetenschap (Steensch. 6)
10.30.
'De Christengemeenschap' (beweging
tot religieuze vernieuwing) zat. 21 sept.
gen (Brahmsl.) 9.30, 10.30 en 11.20.
OudrKath. K. (Zoeterw.singel) 10.
Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7, zo. 9 en
10.45;
Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Rijndijk (Leiden-V.schoten) zat. 7, zo.
9.30 en 11.30;
Steenschuur zat. 7, zo. 8.30, 10, 11.30, 6
en 7 (lof);
Boshuizerkade zat. 7, zo. 10 (miv 18 aug.
weer 9.30 en 11);
Lammenschansweg zat. 7, zo. 9 en 10.30;
Haarl.straat zat. 7, zo. 9.30, 10.45 en
12.15;
Merenwijk zie herv. gem.;
H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
Raad van Kerken: elke dinsdagav. 7 tot
7.30 oecumenisch avondgebed in oud-
kath. k. Zoeterw.singel.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10
ds. v. Driel, 7 zangdienst.
Geref. Kerk 10 kand. Eigenhuis, Purme-
rend, 6.30 ds. Boer.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. Den Har-
tog, Veenendaal.
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.30.
1, 6.30 ds. Bogers;
Kruiskerk 9.30 dr. Zwanenburg, Ede;
Opstandingskerk 10 ds. Bogers;/
G. Herderkerk 10 en 6.30 ds. VëHieul;
De Bron 9.15 ds. Nieuwenhuis, 10.15 en
6.30 ds. Taselaar;
Ashram (Marsdiep) 10 ds. Mulder; Drie-
hoome 7 nam. ds. Mulder;
Oudshoornse kerk 10 ds. J. Bakhoven,
Leiden;
Sionskerk (Planetensingel) 9.30 ds.
Dekker, R.dam, 6.30 ds. Ouwendijk.
Geref. Kerk Mar.kerk 9.30 ds. Boer, 6.30
ds. Korteweg, Haarlem;
Salv.kerk 9.30 ds. Rijper, A.dam, 6.30
opendeurdienst, ds. L. Romein, R.dam.
Geref. K. Vrijg. (aula chr. techn. school)
9.30 en 5 ds. Room.
Ned. Geref. Kerk (school Willemstr.)
9.30 ds. Waagmeester, 4.30 ds. M. de
Jong, ha.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. Van
Leeuwen, Driebergen, dond. 19 sept.
7.30 ds. Slagboom, opening ver.seizoen.
Oud-Geref. Gem. (Hooftstr. 240) 9.30 en
4.
Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1) 10 en 6.30
ds. Koekkoek.
Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw.
62) 10 hr. v. Gemeren, 6.30 ds. Bosveld.
Volle-evang.gem. ('De Ark', Pr. Hen-
drikstr. 54) 10 hr. C. v.d. Plas.
Pinkstergem. (school Batenstein 16) 10.
Leger des H. (Zonneweg 3) 10 en 7.
Rk Kerk: Bonifaciusk. zat. 7, zo. 9.45 e
11.30;
Piusk. zat. 7. zo. 9 en 10.30;
De Bron zat 7. zo. 9 en 11.30.
Gouda.
Geref./Herv. Gem. (dorpshuis 'De Tas')
10 ds. Molenaar, Z.meer.
Geref. Gem. 9.30 en 6 ds. Bregman, Rijs-
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 9.30 ds. Wieman, 6.30 ds. v.d. Hoef;
Salv.kerk 9.30 ds. Kielder, Vianen, 6.30
evang. L. van Gaaien, Wieringerwaard;
Bethl.kerk 9.30 ds. v.d. Hoef, 6.30 prof.
dr. v.d. Beek, Valkenburg.
Geref. Kerk 9.30 ds. Aalders, Woubrug-
ge, 6.30 ds. Elderman.
Geref. Gem. (Stationsweg 17) 10 en 6.30
leesdienst.
Evang.-Luth. Gem. 10.30 ds. v. Beek.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. v.d. Pol, 6.30 ds. Vlasblom;
De Stek 9.30 ds. Dronkert, Gouda.
Avondmaal.
Geref. Kerk 9.30 ds. v. 't Hoff, 5 ds. G. de
Jong. Avondmaal.
Chr. Geref. Kerk 9.30 ds. Ribbers, 5 ds.
De Groot, Den Haag.
Geref. Gem. 9.30 leesdienst, 3.30 ds.
Rietdijk, 18 sept. 7.30 ds. Mondria.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30
kand. Paul, Amersfoort, 6.30 dè. Ver
duin, Zeist.
Geref. Kerk 9.30 ds. Huisman, 5 ds.
Snel, Rijnsburg.
Rk Kerk: dorp zat. 7, zo. 9.30 en 11.30;
Anker zat. 7, zo. 8.45 en 11.15;
Rijndijk zat. 7, zo. 10.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 ds. Roth-
fusz, 7 ds. Krispijn.
Geref. Kerk 10 ds. v. Loenen, L.dorp.
Chr. Geref. Kerk 10 ds. Slofstra, 7 ds.
Den Hertog, Leiden.
Rk Kerk: Mart zat. 7. zo. 9 en 11;
Jozefk. zat. 7, zo. 10 en 11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 ds. Koele-
wyn.
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
DE KAAG: Herv. Gem. 9.30 ds. Kolde-
wijn.
Rk Kerk zat 7, zo. 8 en 10.
Niel;
Ontm.kerk 10 prof. dr. v.d. Beek, 6.30
ds. Aarents.
Herv. Gem. 'De Rank' (P. Groen-colle-
ge) zie Katwijk aan Zee.
Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. v. Breevoort.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.15.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N.
Kerk 10 ds. v. Sliedregt, 6 ds. Drieber
gen;
O. Kerk 10 ds. Sjollema, 6 ds. Hovius;
Ichthusk. 10 ds. Schuurman, 5 ds. Vroe-
Geref. Kerk 10 ds. Boswijk, 7 zie herv.
gem.
Geref. K. Vrijg. 10.30 ds. De Putter, 4.30
leesdienst.
Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10.45 ds. D.
Brink, 5 ds. Vos.
Chr. Geref. Kerk 10 en 4.30 ds. v. Dijken.
Geref. Gem. 10 en 4 leesdienst, 18 sept.
7.30 ds. v. Gelder, Geldermalsen.
Evangeliegemeente (Ooievaarstr. 27a)
9.45 hr. N. Asberg.
Rk Kerk: Agathakerk zat. 7, zo. 10 en
11.30;
Poelpolder zat. 7. zo. 9 en 11.30;
Mariakerk zat. 7, zo. 8.30, 10 en 11.45;
Engelbew. zat. 7, zo. 9.30 en 11.
Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. Nooteboom.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 6.30.
Remonstr. Gem. 10 ds. A. Jonkers.
Evang. gem. (Kruispunt, Kennedylaan
gindewey;
Pniëlk. 9.3(
Overduin 2.15.
Herv. Gem. 'De Rank' (aula P. Groen-
college Pr. Frederikdreef 15) 10 ds. H.
Visser, R.dam.
Geref. Kerk Vr.kerk 9.30 en 5 ds. v.d.
Horst, ha;
Triumfatork. 9.30 en 5 ds. Kersten, ha.
Geref. K. Vrijg. 9.30 en 5.30 ds. Heida.
Ned. Geref. K. 11 en 7 ds. Janse (in Vre
deskerk).
Chr. Geref. K. 10 en 5 ds. K. Hoefhagel.
Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal) 10 en 5
hr. Th. Kroon.
Geref. Gem. (Remisestr.) 10 en 5.
Geref. Gem. in Ned. (Louwestr.) 10 en 5.
Volle-evang.gem. (Tripodia') 9.45.
Onafh. baptistengem. (Ambachtsweg 2)
10 br. W. van Reijn, Schaesberg.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. 10 dr. Bade, 7 ds. v.d. Kamp,
Rijnsaterwoude.
Geref. Kerk 10 ds. Lapré, 7 zie herv.
gem.
kd. Born;
Hoofdstr. 10 ds. v.d. Born;
Scheppingsk. 9 en 10.30 ds. Knorth.
Leythenrode 10 ds. De Leeuw.
Elis.ziekenhuis 9.30 hoogmis, deken H.
F. v. Zoelen, 10.45 ds. Brommet, ha.
Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10 br. J. de
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Geu-
Geref. Kerk 9.30 ds. Hemstede, L.dorp,
7 ds. v.d. Berg, Bodegraven.
Rk Kerk zat. 7. zo. 7.30, 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds.
v.d. Broek, Ghana, 7 ds. Biemond, De
Rijp-Graftdijk, jeugddienst;
Pauluskerk 10 ds. De Gelaer.
Rk Kerk 2
9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. v.d.
Kamp, Bleiswijk, 6.30 ds. De Graaff.
Geref. Kerk 9.30 ds. Te Winkel. Leus
den, 7 dr. Bade, Koudekerk.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Ten Voorde, 7 ds. Bergsma.
Geref. Kerk 9.30 ds. Bergsma, 6.30 ds.
Rang.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. Visser.
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
Geref. Kerk (W. Verlaat) 9.30 hr. M.
Schreuder, 7 mevr. ds. v.d. Kooi, Lei-
muiden.
NOORDWIJK: Herv Gem. Grote of St.
Jeroensk. (Binnen) 10 ds. v.d. Lee, ha. 5
hr. K. J. Visser, 7 ds. Pannekoek, Lei
den;
Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Krispijn, H.gom, 5
ds. Kuiper; Sole Mio 9 ds. Kuiper;
De Rank (Golfbaan) 10 kand. Den Bes
ten, Katwijk aan Zee.
Geref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.)lO ds.
Kuiper;
Vinkenl. (Binnen) 10 ds. Roosjen;
Stichtingskerk 11 ds. Bach, A.dam. Zie
ook herv. gem.
Rk Kerk Zee zat. 7, zo. 10.30;
Binnen zat. 7, zo. 8,10 en 11.30.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds.
A. v.d. Mey.
Rk Kerk Victork. zat. 7. zo. 9.30 en 11;
Jozefk. zat. 7, zo. 9 en 10.30;
De Zilk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of
Will.kerk 10 ds. Kooman, oecum. dienst;
Pauluskerk 10 ds. Da Costa;
Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 ds.
Sterringa, afscheid, 7 ds. M. Vink.
Geref. Kerk 10 drs. P. de Bruijn. Zie ook
herv. gem.
Geref. Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilder
school) 8.45 en 4.30 ds. De Putter.
Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum) 8.45 en
4 ds. De Lange.
Van Wijckerslooth 4 ds. D. C. Nicolai.
Endegeest 10 ds. Friederich.
Volle-evangeliegem. (Gem.centrum) 4.
Rk Kerk Will.kerk zat. 7, zo. 9 en 10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 ds. De Korte, 6.30 ds.
Jaspers Focks, jeugddienst.
Geref. K. 9.30 ds. Buikema, 6.30 zie herv.
gem.
Remonstr. Gem. 10 dr. Meijering.
Rk Kerk zat. 7. zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30
ds. v.d. Kamp, 7 ds. Lapré, Koudekerk.
Chr. Geref. K. 9.30 leesdienst, 2.15 ds.
Bouw.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 ds. Driebergen, Katwijk aan
Zee, 5 ds. Christ, Eek en Wiel;
Bethelkerk 9.30 ds. Smaling, gezins
dienst.
Geref. Kerk Imm.kerk 9 en 10.30 ds.
Snel, 5 ds. Ribberink;
Mar.kerk 9 en 10.30 ds. Damsma, 5 ds.
Huisman, H.woude.
Geref. Kerk Vrijg. 10 en 5.15 ds. Grutter.
Chr. Geref. K. 9.30 en 5 ds. v. Sorge.
Evang. Christengem. (aula mavo) 10 br.
H. Mostert, Zoetermeer.
Rk Kerk zat 7, zo. 10.30.
SASSENHEIM Herv. Gem. 9 en 10.30
ds. Germans, 7 ds. Ferwerda.
Geref. Kerk 9.30 ds. Baas. Zie ook herv.
Chr Geref. K. 10 en 5 kand. Groen,
Apeldoorn.
Ned. Prot. Bond (Jul.laan 17) 10.30
mevr. ds. De Clercq, Leiden.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11..
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 ds. De
Graaff, Nieuwveen, 6.30 ds. Bouman,
Scheveningen.
Geref. Kerk 9.30 hr. Bor, Alphen, 6.30
ds. Nieuwenhuis, Alphen.
Rk Kerk Aardam zat. 7, zo. 9 en 12;
kerk Langeraar zat 7, zo. 9.30 en 11.30.
terwerk, 6.30 ds. Vermeulen.
Geref. Kerk 10 zie herv. gem., 6.30 ds.
Oegema.
VOORHOUT: Herv. Gem. 10 ds. C. J. de
Jong.
Rk Kerk zat 7. zo. 9.30 en 11.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. De Zeeuw, 7 ds. De Zwart;
De Ontmoeting (Noordhofland) 9.30 ds.
De Zwart;
Hulp en Heil (Schakenbosch) 10 dr. Ver
heide.
Herv. evang. op geref. grondslag (Lucas-
college, Beeth.laan) 9.30 ds. v.d. Vlist,
Nieuwerkerk a.d. IJssel, 4.30 ds. Ho
vius, Katwijk aan Zee.
Geref. Kerk 9.30 ds. Blanken.
Geref. K. Vrijg. (Bachlaan) 10.15 en 5 ds.
H. van Veen.
Aulagemeenschap Noordhofland 10.30
woorddienst.
Rk Kerk Laur.kerk zat. 7. zo. 11.30;
M. Godskerk. zat. 7, zo. 10.
Kerk van Engeland (British school in
The Netherlands. J. v. Hooflaan 3) 10.15
anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN: Herv Gem. Brugk.
9.30 ds. Goossen, 5 ds. R. van Kooten;
Hoeksteen 9.30 ds. Maasland. 3 ds. Roet-
man, met gehandicapten, 6.30 ds. Roet-
Bethelk. 9.30 ds. Schipaanboord. Ever-
dingen, 5 ds. Jongerden, Veenendaal;
Imm.kerk 9.30 en 7 ds. Hulst.
Geref. Kerk Kruisk. 9.30 .ds. v. Dalen,
Den Haag, 5 ds. De Moor;
Ontm.kerk 10 ds. De Moor.
WASSENAAR: Herv Gem. Dorpsk. 10
ds. Steenstra, 4.30 ds. Blenk, A.dam;
Kievietk. 10 dr. v Bruggen;
Messiask. 10 ds. v. Waasbergen, 7 oe
cum. vredesdienst Raad van Kerken, ds.
J. van Veen en priester Jan ter Laak;
Dorpscentrum 9.30 ds. Wolters.
Geref. Kerk Zijllaan 10 en 7 ds. v.d.
Woude. ha;
Zuid (Bloemcamplaan) 10 dr. Vlijm.
Puttershoek.
Geref. Kerk 9.30 ds. Elderman, Bode
graven, 7 ds. Dronkert, Gouda. Avond
maal.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 prof.
dr. v. Gennep, Leiden.
Rk Kerk St. Jan zat. 7.30. zo. 9.30;
Chr. Dienaark. zat. 7. zo. 10;
Meerburgkerk H. Rijndijk zat. 7, zo. 9.30
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 9.30 ds.
Heymans, Alphen, 6.30 ds. Eysenga.
Geref. Kerk 9.30 ds. Jaspers Focks. 6.30
